|
chipirish
(Axmatov, 74) fonetik variantda keladi. Qoraqalpoq tilining
shevalarida esa
sipirgash
(Baskakov, KYA, 380) fonetik variant ma‘lum.
O‗zbek tilida -
chi
affiksi bilan
supurgichi
formasi yasalib, supurgi bog‗lab
sotuvchi shaxs ma‘nosi yasaladi. Turkman tilida subse variantiga -
ger
affiksi
qo‗shilib
subsegar
formasi yasalib, farrosh ma‘nosini bildiradi. Qoraqalpoq
tilida sipir formasiga -
ir
affiksi qo‗shilib supurindi ko‗rinishidagi yangi so‗z
yasaladi va u supurganda to‗plangan axlat ma‘nosini anglatadi (Kkrsl, 605,
O‗til, II, 85).
O‗zbek tilida aniqlovchilar bilan kelganda
supurgi
so‗zi o‗zining qanday
materialdan yasalganini ifodalab keladi:
shuvoq supurgi
. Supurgini ishlatuvchi
shaxsga nisbatan
xotin
(xotinak)
supurgi
– bandi qisqa, odatda, uy supuriladigan
supurgi;
erkak supurgi
– bandi uzun, erkaklarga moslashgan supurgi;
qorovul
supurgi
– qorovullarga xos uzun yog‗och dastali katta supurgi ma‘nolari
anglashiladi.
O‗zbek tilida supurgi so‗zi bilan tuibandagi frazeologik birliklar yasaladi:
supurgi
puli
– tarixan eski maktablarda talabalardan olinadigan soliqning bir
turi;
yumshoq (yoki muloyim) supurgi
– muomalasi yumshoq, muloyim, ammo
o‗zi qattiq yoki quv odam ma‘nosida;
qo„li kosov, sochi supurgi
– hamma uy-
ro‗zg‗or ishlarini xizmatkordek bajaruvchi odam;
supurindi formasi
–
supurganda to‗plangan axlat, ko‗chma ma‘noda odamgarchiligini yo‗qotib,
jamiyatdan surilgan, maishiy yoki mafkuraviy jihatdan tuban shaxs. Supurmoq
formasidan supurgi bilan chang-to‗zon, axlat va shu kabilardan tozalamoq; tag-
tomiri bilan sidirib oradan ko‗tarmoq, surmoq kabi ko‗chma ma‘nolarni
ifodalashda foydalaniladi. Qoraqalpoq tilidagi
suyegim sipse bolg„ansha
birikmasi orqali oxirgi nafasimgacha, oxirgi bir tomchi qonim qolguncha (Kkrsl,
578) ma‘nosi ifoda etiladi.
34
Supurgi
aslida cho‗l, qirda o‗sadigan sershox, urug‗i zaharli bir yillik
o‗simlik, aynan makka supurgi ma‘nosi bilan bog‗langan o‗simlikdan
olingandir.
Supurgi
ma‘nosida tarixiy lug‗atlarda boshqa so‗z birligi ham ishlatilgan.
Jorub
ْْب
ُوسَاخ –
supurgi, shipirgi
(NAL, 233). Unga –
kash
affiksi qo‗shilib
jorubkash formasi yasalgan va u supuruvchi, xizmatkor (NAL, 233) ma‘nosini
ifoda etgan.
Jorub
supurgi ma‘nosida o‗zbek tilining Buxoro shevasida
jo„rob
(O‗xshl, 106) tarzida, O‗sh guruh shevasida esa shunga yaqin fonetik
shakllangan
sholjiron
so‗z birligi (navdalardan qilingan kata supurgi)
ko‗rinishida mavjud (Farmonov, 90).
Jo„rob
asli fors-tojik tiliga xos leksik birlik: ْْب
ُوسَاخ
dja-rub
va ْ
ُوسَاخ
djaru
–
supurgi (Miller, 144).
Bolta
– yog‗ochni chopish, kesish, yorish uchun ishlatiladigan tig‗i dastasiga
parallel metall asbob.
Bolta
so‗zi o‗z ma‘no-funksiyasi bilan yozma yodgorliklar
tilida
baldu
(
otun kesasi baldu, baltu
) (DTS, 80, 81), ْ
ُوذٍَْب baldu (MK, I, 395),
َْاطٌَْاب
balta
– bolta (Attuhfa, I, 276),
balta
(Ibatov, 53),
baltu
(Kelurnoma, 81),
ُْوحٌَْاب
boltu
(NAL, 126),
balta
(Borovkov, LT, 90),
boltu
– bolta, tabar (Sh.
Sulaymon, 72),
baltu
(MA, 329) kabi fonetik variantlarda kelgan.
Regiondagi turkiy tillarda u
bolta
(o‗zb.),
palta
(uyg‗., turkm.),
balta
(qoz.,
qirg‗., qq.) kabi fonetik formalarda shakllangan. Bolta arab tilida ٌْةَطَاب –
bolta
(RusArsl, 111) tarzida ifodalangan.
Yuqorida ko‗rib chiqilgan turkiy tillardagi uy – ro‗zg‗or leksikasi haqida
quyidagicha umumiy xulosalarni chiqarish mumkin:
1) Turkiy tillardagi uy-ro‗zg‗or leksikasi turkiy xalqlarning tarixiy aloqa va
munosabatlari, etnik kelib chiqishlari va tillarning tarixiy taraqqiyoti bir-birlari
bilan chambarchas bog‗langandir. Shuning uchun uy-ro‗zg‗or leksikasi ba‘zan
fonetik farqlarni hisobga olmaganda o‗choq, qozon, tovoq, o‗qlov, pichoq, elak,
35
kurak, ko‗rpa, yostiq, chelak, tesha va boshqalar turkiy tillarning hammasi
uchun xos bo‗lib, ular umummushtarak turkiy so‗zlardir. Shuning uchun ham bu
so‗zlar shu tillarning asosiy manbai ham hisoblanadi. Shuningdek, bu leksik
qatlam o‗zbek, uyg‗ur, qozoq, qirg‗iz, qoraqalpoq, turkman tillari uchun
umumdialektal so‗zlar bo‗lib, shu tillarning shevalarida ham mavjuddir.
2) Keyingi davrlarda turkiy tillarning mustaqil taraqqiy etishi natijasida u
yoki bu turkiy tillarda uy-ro‗zg‗or buyumlari leksikasining ba‘zilari chetdan
qabul qilingandir. Bu qatlamdagi leksika orasida arab, fors tilida:
piyola, kosa,
lagan, obkash, yakandoz, dasturxon;
uyg‗ur tilida esa xitoy-dungon tillaridan
qabul qilingan –
cheydu, jadu, shaza, koyza, choka, baldan
kabi so‗zlar
mavjuddir.
3) Turkiy tillar yuqoridagi umumiyliklardan tashqari har bir tilning faqat
o‗zigagina xos bo‗lgan, boshqa turkiy tillarda uchramaydigan so‗zlarga ham
egadir:
lexshigir, keke, nog„uch, abqur, tengle (uyg„.), likop, poyandoz
(o‗zb.) va
boshqalar.
4) Turkiy tillarning ba‘zilarida aktiv ma‘noda ishlatiluvchi so‗zlar boshqa
turkiy tillarda dialektal hisoblanadi. Jumladan,
chilopchin, xali, yo„tqon
37
so‗zlari umumturkiy bo‗lib, o‗zbek tilida dialektaldir.
5) Turkiy tillardagi uy-ro‗zg‗or buyumlari leksikasining ko‗pchiligi tarixan
formantlarga ajralishi mumkin:
o„choq-uch+oq, tog„ora-to+og„ora, oshtaxta-
osh+taxta, doshqozon-do+sh+qozon
va boshqalar.
6) Turkiy tillardagi uy-ro‗zg‗or buyumlarini ifodalovchi so‗zlarning ba‘zilari
konkret ma‘no funksiyasidan tashqari uning leksik-semantik ma‘nosi qadimgi
ma‘nosiga nisbatan keyinchalik ancha kengayganligi bilan ham xarakterlidir.
7) Uy-ro‗zg‗or buyumlarini ifodalovchi so‗zlarning ba‘zilari, jumladan, bolta,
tesha, o‗roq kabilar turkiy tillarning ko‗pchiligida erkak shaxs ismi bo‗lib ham
37
И.Исмоилов, К.Мелиев ва М.Сапаров. Фрта Осиё ва Қозоғистон туркий тиллари лексикасидан тадқиқот. –
Тошкент: Фан нашриёти. 1990.
36
keladi. Shuningdek, ba‘zilari esa mahalliy topoimikaga aylangandir:
qoshiq -
qoshiqchi mahallasi, sandiq – sandiqchi mahallasi
kabi.
8) Uy-ro‗zg‗or buyumlarini ifodalovchi so‗zlar har xil so‗z yasovchi
affikslarni olib, boshqa so‗z turkumlari bilan qo‗shma so‗z holida kelib yangi
ma‘noli yoki shunga yaqin ma‘noni anglatuvchi so‗zlarning yasalishida ishtirok
etadi.
9) Uy-ro‗zg‗or buyumlarini ifodalovchi so‗zlarning ko‗pchiliging geografik
tarqalish doirasi ancha keng bo‗lib, Mo‗g‗uliston, Oltoy, Yevropa, Kavkaz
turkiy xalqlarida va ularning u yoki bu shevalarida uchrashi qayd qilinadi.
10) Turkiy tillardagi uy-ro‗zg‗or buyumlari leksikasining leksik-semantik,
funksional va morfologik xususiyatlari qisman shulardan iboratdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
