O„zbek tili va adabiyoti fakulteti “Himoyaga tavsiya etilsin” Fakulteti dekani

2.2. Uy – ro„zg„or buyumi otlari 

Tarixan bizga ma‘lumki, insoniyat ibtidoiy to‗da davridan buyon ham uy-

ro‗zg‗or buyumlarini yasashgan va ulardan foydalanishgan. Keyinchalik esa ular 
yanada takomillashib, foydalanishga qulay tarzda qayta ishlanib kelavergan. 
Hozirgi kunga kelib esa uy-ro‗zg‗or buyumlari bejirim, qulay va chidamli bir 
ko‗rinishga keltirildi. Negaki inson aqli takomillashuvi hayot tarzining tubdan 
yaxshilanishiga ko‗mak berdi. 
 
XI asrda ham odamlar svilizatsiyadan ancha yiroqda bo‗lishlariga qaramay, 
turli xil uy-ro‗zg‗or anjomlaridan foydalanganlar. Jumladan, qomusiy olim 
Mahmud Koshg‗ariy qimmatli asarida ushbu buyumlarning anchagina qismini 
berib o‗tadi va ularning asl kelib chiqish o‗zagini izohlashga harakat qiladi. 
Jumladan, 
k
/
g
, 
g
‗ harflari arabcha fe ‗llar oldiga qo‗shilib, qurol oti yasovchi m 
harfiga o‗xshaydi. ―
O„roq
‖ ma‘nosidagi ًْْجِْٕ minjal so‗zi ―o‗t o‗rdi‖ 
ma‘nosidagi ًجٔ najala fe‘li oldiga 
m
qo‗shilib yasalgan. ―Elak‖ ma‘nosidagi 
ًْْخِْٕ munxul so‗zi esa ―eladi‖ ma‘nosidagi ًحٔ naxälä fe‘li oldiga 
m
qo‗shib 
yasalgan. ―Supurgi‖ ma‘nosidagi ْْفسِْٕ minsaf so‗zi ham shundaydir. Ya‘ni فسٔ
nasafa (supurdi) fe‘lidan m orttirib yasalgan.
―Taroq‖ ma‘nosidagi ْْقاغ ْشج targ‗aq so‗zidagi g‗ ham shundaydir. Ya‘ni 
taradi fe‘lidan kelib chiqqan. ْْجضا ashich – qozon; ashich ayur tübüm altun, 
qamïch ayur mën qaydaman? ―Qozon aytur:tubim oltin, cho‗mich aytur: men 
qaydaman?‖; 
ْْجِا amach – omoch tarzida ifodalangan. ْْشدا idish – qadah, piyola; yag‗mo, 
tuxsi, yamak, o‗g‗uz va arg‗ular tilida tos, obdasta, tovoq va laganlarning 
hammasi idish deyiladi. ْْكجا ochaq – o‗choq; ْْقسا uruq – arqon deb yuritilgan. 
ْْهجا ötük – dazmol; ْْكٍا ayaq – idish; kosa; piyola; o‗g‗uzlar buni 
bilmaydilar. Ular 
ayaq
o‗rnida 
yanaq
deydilar. ْْثُىَْٔا angut – sharob quyadigan 
voronka. 

---

27 
ْْجُو ْسُا örkÿch – ustiga qozon yoki idish qo‗yib taom pishiriladigan uch oyoq, dala 
o‗chog‗i. َْْْشْغَاag‗ran – yer tandir. 
Quyida qoraqalpoq tilida va ―Devon‖da uchraydigan narsa-buyum otlarini 
qiyoslab ko‗rib chiqamiz:
Iyne
– tikish uchun temirdan qilingan qurol
31
. Mahmud Koshg‗ariyning 
―Devonu lug‗otit turk‖ lug‗atida 
teman yigna 
so‗zi ―juvoldizni‖ bildirgan. 
Teben 
so‗zi hozirgi qoraqalpoq tilida ―katta igna‖ni bildiradi.
Oshaq 
– so‗zi hovlida g‗ishtdan o‗ralib, turli taomlar tayyorlash uchun 
mo‗ljallangan buyum.
Taraq 
– soch, soqol va boshqa narsalarni tarash uchun mo‗ljallangan buyum. 
Mahmud Koshg‗ariyning ―Devonu lug‗otit turk‖ida 
targ„aq 
shaklida uchraydi. 
Taraq
so‗zi tara fe‘lidan kelib chiqqanligini E.V.Sevortyan alohida ta‘kidlagan. 
Qazan 
– ovqat pishirishga mo‗ljallangan buyum. M. Koshg‗ariy lug‗atida 
ashich 
so‗zi ―qozon‖ ma‘nosini bildirilgan
32
. L. Budagov lug‗atida 
qazg„an,
kazan, V.V.Radlov lug‗atida yog‗ochdan ishlangan qozon quyadigan 
qolip
33
deb izoh beriladi. Bu so‗z o‗zbekcha qozon, uyg‗ur va qozoq tillarida 
qazan, qirg‗iz tilida kazan, turkman tilida gazan deb aytiladi. V.G.Igorov bu 
so‗zning qaz, qazio‗ fe‘li bilan aloqadorligi, u bizga qaz g‗a-qazg‗an-qaz/g‗/an-
qazan shaklida fonetik o‗zgarishlar bilan yetib kelganligini ta‘kidlaydi
34
. 
L.X.G‗afurova uni qaz fe‘liga – an qo‗shimchasi qo‗shilishidan hosil bo‗lgan 
desa
35
, I. Ismoilov bu so‗z turkey tillarda har xil nomlar bilan atalishini qayd 
qiladi
36
. Masalan, o‗zbekcha doshqozon, mahalla qozon, to‗y qozon (kata 
qozon): uyg‗urcha doshqozon//bashqozon, qozoqcha qara qazan, tay qazan (bir 
toyning go‗shti sig‗adigan qozon); qirg‗izcha dashqazan; qoraqalpoqcha qara 
31
Г.Досжанова. Қорақалпоқ тилида уй буюмлари атамаларининг семантик ва морфологик хусусиятлари. – 
Нукус: 2011. – Б. 8. 
32
Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. – Тошкент. 1960. 
33
Л.Будагов. Сравнительний словар турецко-татариских наречий. 1869. 
34
В.В.Радлов. Опит словаря тюриских наречий. 1893. 
35
В.Г. Игоров. Этимологический словарь чувашского языка. Чекобсари, 1964. 
36
Л. Х. Ғафурова. Бытовая лексика современного узбекского языка. – Ташкентt: Фан, 1991. 

---

28 
qazan; turkmancha uli gara gazan kabi. Qoraqalpoq tilida katta qozonni shulen 
qazan deb ataydi.
 
va shu kabilar uchun ishlatiladigan oddiy uzun yog‗och yoki 
temir tayoq ma‘nosini bildiradi. Kosov so‗zi tarixiy yodgorliklar tilida ْ ُووَاضُو 
(M>K, I, 418), ْ
ْوَاسُوو kosov (Attuhfa, I, 221), kösӓv, kösӓgi – kosov (Attuhfa, II, 
328), ْ
ْواسُوو kÿsav o‗t qalaydigan asbob, kesov, kosov (NAL, 328) kabi fonetik 
variantlarda mavjudligi qayd qilinadi. 
Kosov 
regiondagi tillarda kosov (o‗zb.), kosey (uyg‗.), kösey (qoz.), 
kosoo//kozoo (qirg‗.), kesevi (turkm.) formalarida uchraydi. 
Kosov shakli M. Koshg‗ariy zamonidagi tilda uchraydigan kÿzӓkÿ 
formasidan keyingi davr tilida yuqoridagi ko‗rinishlarda shakllangan holida 
yetib kelgan ko‗rinadi. Bizningcha, kÿzӓkÿ so‗zining oddiy fonetik o‗zgarishlari 
natijasidir. Boshqacha qilib aytganda,