Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

(Qo’qon, 1917 yil noyabr, vaqtli hukumat, Mustafo Cho’qoyev, 1918 yil fevral) 1917 Y.26-28 noyabr Kukon shaxrida Turkiston ulka musulmonlarining favkulodda 4 kurultoyi bulib utdi. Kurultoyda demokratik musulmon ziyolilar talabi bilan Turkiston axolisini yevropalik kismi vakilligi xam teng gukukli bulib, ishtirok etdilar. Turkistonni boshkarish tuzumi tugrisidagi Macaia uch kun davom etgan kurultoyning dikkat markazida turdi. Kurultoyda ulkaning barcha mintakatari va kupgina jamoat tashkilotlaridan 200 nafardan ortik vakillar ishtirok etdi. Unda vakiillarning siyosiy faolligi tufayli muxim masalatar yuzasida kizgin munozaralar bulib utdi. Ma’lumki, musulmonlarning ushbu kurultoyi va unda kabul kilingan karorlar 10-yillar davomida "millatchilar guruxining yiginida e’lon kilingan burjua muxtoriyati" deb notugri tachkin kilinib keldi. Xujjatlar esa ushbu xolning butunlay aksi bulganligini isbotlayoydi. Masapan, Turkiston jadidlarining otasi sanalmish Maxmudxuja Bexbudiy uz ma’ruzasida kurultoyning Turkiston xalklari tarixida ulkan ijobiy, tarixiy xodisa va burilish davri ekanligini ta’kidlab, "Kurultoyimiz kabul kilayotgan karorlar shuning uchun xam axamiyatliki, unda Turkiston axolisining yearopalik vakillari xam ishtirok etmokdalar" deydi. Bexbudiy kurultoy xayatida musulmonlar bilan bir katorda boshka milliy guruxlarning xam vakillari bulishini yoklab chikdi. Kurultoyda Turkistonni bokarish shakli tugrisidaga masala yuzasidan suzga chikkanlarning kupchiligi Turkistonni muxtor respublika deb e’lon kilinishini, bu esa ulka axolisining ijtimoiy maksadlaridan kelib chikkanligini unta moye tushishini uktirdi. Mchtstoriyat va mustakillik e’lo» kilish fikrini xamma kullab-kuvvatladi. Kurultoyda Turkiston Muxtoriyati Muvakkat Kengashi - xukumati tuzildi. Uning tarkibiga 12 kishidan iborat a’zolar saylandi: Muxammad Tanishboyev - Bosh vazir,, ichki ishlar vaziri; M. Islom Shoaxmedov - bosh vazir urinbosari; Mustafo Chukayev - tashki ishlar vaziri; Ubaydulla Xujayev - xvrbiy vazir: Yuraj Agayev - yer va suv boyliklari vaziri; Obidjon Maxmudov - ozik-ovkat vaziri; Abduraxmon Urazayev - ichki ishlari vazarining urinbosari; Solomon Gersfeld - moliya viziri. Xukumat tarkibiga yana 4 kishi - yevropalik axoli vakillari srasidan nomzodlar belgilandi. Shuningdeq bu xukumatda Sajdnosir Mirjalol ugli xazinachi lavozimini egalladi.

188. 
     Sovetlar hokimiyatining iqtisodiy tadbirlari va uning oqibatlari. Turkiston axolisining 80
     foizdan edpigini dexkonlar tashkil kilardi. SHuning uchun er-suv (afar) munosabatlari va ular bilan boglik
     bulgan sanoat uchuk xom-ashyo, ozik-ovkat muammolari jiddiy axamiyat kas'S etdi. Rossiyada okryabr
     tuntarishi kuniyok yirik er egaligshi yuk kilish tugrisida dekret e'lon kilindi. Erlar «ashshok dexkonlar ga taksimlab berildi. 19I7y.9dek. Turkistsn XKS erni sotish vasotib olishni mayakiluvchi emiyukaraga
     berishni cheklovchi karor kabul kildi. Ammou kogozdakoldi. 1918 y. boshidan XKS xamda er ishlari
     komissarliga uzi mexnat kilmagan egalar ixtiyoridagi bog va uzumzoYOsharni natsionalizatsiya kilish
     xachda bunnday shaxslaming er-sxvi, uy-joy sharoitlari, koramollarini ruyoxatga olish tugriskda buyruk va kursatma chikardi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun er-suv komitetlari tuzilib, ular tarkibiga kambagal dexkonlar, batraklar knritilishi kuzda tutilgan. 19(8 y. avgustida Sirdaryo va Samarkand viloyatlarida 74ta volost ег-suv komitetlari ish kurgan. Yil oxirida bular kambagallar komitetlari va kambagallar uyushmalari deb ataldi. Leki i yirik dexkonlar er egaligini surunkaln tugatishga karatilgan xarakatlar natiea benmadi. Dexkonlar ommasi bungakat'iykarshi chikdi. 19.18Y.11 yanvarda Kuylikda Toshkent uezdi vakillarining kurultoyi buldi, unda 586 vaki! katnashdi. Kurultoy sovet xokimiyatiga er-suv komitetlarining tuzilishiga karshi chikdi, inkilobiy agrar tadbirlarni rad etdi.
     

190. 
     Farg'ona vodiysida qarshilik ko'rsatish harakatining boshlanishi, uning mohiyati,
     harakatlantiruvchi kuchlari, bosqichlari. 1918 yil baxorida Fargona vodiysining yakin atroflaridagi yirik
     ma'muriy markazlar, temir yul stansiyalari, kitshloularda turkistonliklar olryadlarini kizilgvardiyachilar
     kushinlari bilan kurolli tuknashuvlari boshlandi. Ana shu vokealar bilan Turkistonda uzok davom ettan
     urush boshlanibketdi. Turkistonliklaming jangovarxarakallari sovet xokimiyati dastlab karokchi,
     talonchilar tudalarini chikishlari deb billi. Kurolli kuzgolonga kuyidagi sabablarni keltirish mumkin:
     Turkiston Muxtoriyati xukumatining tor-mor etilishi va shundan keyin maxalliy axoliga karshi jazro
     kampaniyasining avj oldirishi; Masjidlar, madrasalarni buzish, kozilaming ish kurishini ta'kiklash,
     mustamlaka va mustamlakachiliklan xalos bulishga intilish, " Turki stonning mustakilligi uchun kurash",
     "Turkiston ozodlign uchun" dsgan shiorlar bklib, bular Turkistondagi milliy ozodlik xarakatinnng
     moxiyatini tashkil kildi. Istiklolchilik xarakatinnng namoyandalari Kichik Ergash, Madaminbeq
     SHermuxammadbeq Xolxuja Eshon, Parpibeq Raxmonkul, Oxunjon va b
     
191. 
     Turkiston ASSRning tuzilishi. «Harbiy kommunizm» siyosati. «Xarbin kommunizm»snyosati.
     Turkiston axolisining 80 foizdan ortigini dexkonlar tashkil kilardi. SHuning uchun ег-suv (agrar)
     munosabatlari va ular bilan boglik bulgan sanoat uchun xom-ashyo, oznk-ovkat muammolari jiddiy
     axamiyat kasb etdi. Rossiyada oktyabr tuntarishi kuniyok yirik er egatigini yuk kiliui tugrisida dekret e'lon
     kilindi. Erlar kashshok dexkonlarga taksimlab berildi. 1917 y.9 dek. Turkiston XKS erni sotish va sotib
     olishni man kiluvchi erni ijaraga berishni cheklovchi karor kabul kildi. Ammo u kogozda koldi. Xdrbiy
     kommunizm snyosati urta xol dexkonlarning tplash snyosati edi. Bu siyosat 1918 yili kabul kilindi. Unga
     kura urta xo! dexkoni ortikcha maxsulotni tortib olib ketilgan. Ular bozor bilan aloka kilolmadi. Bu siyosat
     1921 yiigacha damom etdi. Bu davrga NEP yoki yangi iktisodiy siyosat kabul kilindi. U dexkonlarning
     erkinlik berdi. Uz maxsulotlarini bozorga
     

chikarishga erishdi.

192.1917-1920 yillarda Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vaziyat. Eskilik bilan yangiliq mutaasiblik bilan tarkkiyparvarlik urtasidagi kurash Buxoroda xam XX asrning boshlarida jadidchilikni yuza ga keltirdi. 1917 yiilga kelib esa u faol ijtimoiy-siyosiy va demokratik kuch ga aylandi. !E buxoroliklar» firkasi paydo buldi. Abduvoxid Burxonov, Usmon Xujaev, muso Saidjonov, Abdurauf Fitrat, Ota Xujaev, Mukomil Burxonov, Fayzulla Xujaev, Sadrijddin Ayniy bu firkaning faollaridan edilar Uning dastlabki faoliyati davlat boshkaruvi va ег-suv isloxotini utkazi xarakatidan boshlandi. Ular amir xukmroshshginn evropacha konstitutsiyaviy monarxiya bilan aldmashtirmokchi edilar. «YOsh xivatnklar» tashkiloti 1917 yil Xitva jadndlarining sul kanotidan ajralib chikdi. Uning tashkilotchi va asoschilari Xusaynbek Matmurodov, Boboxun Salimov, Polvonniyoz Xojn YUsupov, Mulla Jumaniez Sultonmrodov va b. Edilar. Ular rus podshosi istibdodi bilan uygunlashgan mustabid xon zulmi, mutaassibliq xurofot, xi!ma-xil soliklarning kupligidan azoblanaetgan xal kii erkin va farovon turmushga olib chikish, Vatanni iktisodiy va madanbiy arakkiy ettirish yulnda bosh kotirdilar va demokratik isioxotlar utkazish, mamlakatda adolatli xaetni yulga kuyishda xon xokimiyatiga muxolifatda buldilar. Bu muxolifat tarakkiylarvarlar, asosan, xonlikdagi yirik ulamo va amaldorlardan iborat buldi. «YOsh buxorolikldar» va «YOsh xivaliklar» ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyot darajasi takozosiga kura xalk ommasi urasida mustaxkam tayanch bazaga emas edilar. Ular uzlariga ittifokchilami chetdan izladilar va rossiya timsolida amir va xon zulmidan ozod buiish mumkin, dgan fikrga borib, katga siyosiy xatoga yul kuydilar

193. Xiva xonligining bolshcviklar tomonidan ag'darilishi. Xorazm Xalq Sovet Respublikasining tuzilishi. Xiva xonligi tugatilishiga xam yosh Buxoroliklarni roli katta. Rossiyada 1917 yil inkilobdan keyin yosh xivachiliklar kulay vazifa vujudga kelishi sababli xondan ya'ni Asfandiyorxondan isioxotlar utkazish tugrisidagi manefestni imzolashni talab kildi. Isloxat chekilgan m-viy monarxiyani tashkil etdi. Majlis va

nozirlar kengashi tashkil topdi. 2 oy utmasdan xon boshchiligida konservativ kuchlar xarbiy tunlarilishni amalga oshirishdi va majlisni tarkatib yuborishdi YOsh xivaliklar raxnamolari xibsga olindi, bir kishi otib tashlandi. Ammo kup utmay turkman etakchisi Junaidxon 1918 yil bostirib kirdi va uzini diktaturasini umatdi. Bunday paytda Bolsheviklar xonlida xuddi Buxorodagi reja buyncha Xivada xam inkilob tayerlay boladi. Tuntarish 1920 yil 2 fevralda ruy berdi. Bu tarixda xalk inkilobi nomini oldi. Bu xiva xonligi tugatidganligi sabab buldi va Xiva xonligi Buxoro kabi RSFSR tarkibiga kirdi

194. 1917-1920 yillarda Buxoro amirligida ijtimoiy-iqtisodiy siyosiy ah vol.. Buxoro amirligini tugatilishida yosh buzoroliklamyng roli katta . Fayzullo Xujaev Raxbarlik kilgan ish Buxoroliklaming birgalikdan xarakati bilan Buxoroda tuntarish tayyorladilar. Ulaming tashabusi bilan 1920 yil 29 avgust CHorjuda kuzgolon uyushtirishdi.Bu erda Muvakkat inkilobiy kumita tuzi b , u RSFS xukumatiga erdam tugrisidagi nltimosnoma bilan mutxujat kilindi. Sovet davlati esa yaxshi kurollangan va maxalliy axolini daxshatga solgan aviatsiya bilan kuvatfantirilgan yirik xarbiy kismlami Buxoraga tayladi. Amir lashkari deyarli xech bir karshilik kursatmadi. Amir Sayd Olimxonning uzi esa oshasi va devoni bilan Avgonistonga kochibketti. 120 yil 8 oklyabr Buxoro xalk Sovet raisi va Sobik tadid Fayzullo Juraev boshchiligidagi xukumat xalk vazirligi kengashi tuzilgan e'lon kilindi. SHunday kilib Buxoro Amirligi kuladi va utmishga aylandi. Buxoro Resi 1924 yilgacha mavjud bulgan, keyin esa Uzbekiston SSR tarkibiga kiritilgan

195. Qizil armiyaning Buxoroga hujumi. «Buxoro Xalq Sovet respublikasi»ning tashkil topishi.

Buxoro Xalk sovet respublnkasining tashkil to pishi. Buxoro amirligini tugatilishida yosh buzoroliklarnyng roli katta . Fayzullo Xujayev Raxbarlik kilgan ish Buxoroliklarning birgalikdan xarakati bilan Buxoroda tuntarish tayyorladilar. Ularning tashabusi bilan 1920 yil 29 avgust Chorjuda kuzgolon uyushtirishdi.Bu yerda Muvakkat inkilobiy kumita tuz i b , uRSFS xukumatiga yerdam tugrisidagi iltimosnoma bilan murojat kilindi. Sovet davlati esa yaxshi kurollaipsh va maxalliy axolini daxshatga solgan aviasiya bilan kuvatlantirilgan yirik xarbiy kismlarni Buxoraga tayladi. Amir lashkari deyarli xech bir karshilik kursatmadi. Amir Sayd Olimxonning uzi esa oshasi va devoni bilan Avgonistonga kochib ketti. 120 yil 8 oktyabr Buxoro xalk Sovet raisi va Soyoik tadid Fayzullo Jurayev boshchiligidagi xukumat xalk vazirligi kengashi tuzilgan e’lon kilindi. Shunday kilib Buxoro Amirligi kuladi va utmishga aylandi. Buxoro Resi 1924 yilgacha mavjud bulgan, keyin esa Uzbekiston SSR tarkibiga kiritilgan. Xiva xonligi tugatilishiga xam yosh Buxoroliklarni roli katta

196. Buxoro va Xivada Sovetlar istibdodiga qarshi qurolli harakat.. Buxoro Xalk sovet respublnkasining tashkil to pishi. Buxoro amirligini tugatilishida yosh buzoroliklarnyng roli katta . Fayzullo Xujaev Raxbarlik kilgan ish BuxoroHklaming birgalikdan xarakati bilan Buxoroda tuntarish tayyoriadilar. Ularning tashabusi bilan 1920 yil 29 avgust CHorjuda kuzgolon uyushlirishdi.Bu erda Muvakkat inkilobiy kumita tuz i b , u

RSFS xukumatiga erdam tugrisidagi iitimosnoma bilan murojat kilindi. Sovet davlati esa yaxshi kurollaipsh va maxalliy axoiini daxshatga solgan aviatsiya bilan kuvatlantirilgan yirik xarbiy kismlarni Buxoraga tayladi. Amir lashkari deyarli xech bir karshilik kursatmadi. Amir Sayd Ofimxonning uzi esa oshasi va devoni bilan Avgonistonga kochib ketti. 120 yil 8 oktyabr Buxoro xalk Sovet raisi va Soyoik tadid Fayzullo Juraev boshchiligidagi xukumat xalk vazirligi kengashi tuzilgan e'lon kilindi. SHunday kilib Buxoro Amirligi kuladi va utmishga aylandi. Buxoro Resi 1924 yilgacha mavjud bulgan, keyin esa Uzbekiston SSR tarkibiga kiritilgan. Xiva xonligi tugatilishiga xam yosh Buxoroliklami roli katta

197. 
     XX asrning 20-yilIarida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat. XX asming 20-YnIlarida
     tariximizda uta murakkab va ziddiyatli turli ijtimoiy gurux va kuchlar siyosiy karama-karshiligi av/n
     olgan.Turkistonda Markazning imperiyaga munosabati mustaxkamlanayottan ulkadagi ochlik iktisodiy
     tangliq vayronaga aylangan, sanoat, transport, kishlok xujaligini tiklash yani shurolarning «tinch sotsialistik
     kurilish» yuliga utish davri bulib kiradi.Ushbu davrda eng dolzarb bulgan masalalardan bin bu - xokimiyat
     masalasini birinchida kurishar edi.Komunistik partiya uzining siyosiy pozitsiyalarini xamda sovet davlat
     tuzilishini mustaxkamlash bilan birga sovetlaming ijroiya kumitalarini kaytadan tiklash ishlarini olib
     bordi.TASSTda esa 1920 yilda axolining 93-97%ni musulmon axoliey, 3,7%ni ruslar tashkil kil ga ni xolda,
     xalk sudyalarining 48%ni ruslar, 52%ni musulmonlar, sud xolati a"zolarining 75%ni ruslar, 25%ni
     musulmonlar tashkil etgan.Sovet xokimiyati maxalliy axolidan chuchir va unga ishonmas edi.Partiya
     shuning uchun xam uz tuzilmalariga milliy, xodimlami nixoyatda kam jalb kilgan edi.Partiyaning ushbu
     mustabidlik yunalishi Turkiston xalki xayotiga salbiy tasir kildi.Maxalliy axoli mustakil xukuklarga ega
     emas.Uz manfaatlarini xyamoya kilishga jalb kilgan edi.XX aershtg 20-yillarida Turkistongacha olib
     kelingan ijtimoiy-siyosiy axvol mana shutmay edi.Er-suv isloxotining xarakteri 1920-yi! sentyabrda bulib
     utgan Turkiston Sovetlari IX kurultoyining karorlarida aks etdi.Ushbu dastur asosida mexnat bilan
     shugullanmaydigan boy-kulok xujaliklarini tugatish va kuchmanchilami utrok xayotga utkazish ersiz va kam
     edi axolini er bilan ta'minlash va eng asosiysn rus kelgindilarining ortikcha erlarni musodara kiladigan
     ishlardir
     
198. 
     Boshqaruvda ma"muriy buyruqbozlik tizimining mutloqlashtirilishi.
     

Urushdan keyin mamlakatda rahbarlik qilish usullari normal holatga o’tadi, tinch qurilishga moslashtiriladi, ijtimoiy-siyosiy hayot demokratlashtiriladi, degan orzu-niyatlar ro’yobga chiqmadi. Aksincha iqtisodiyotda, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy hayotda ma’muriyatchilik kuchaydi. Mamlakatni boshqarish partiya-davlat apparatida rahbarlik lavozimlarini egallagan tor doiradagi xodimlar tomonidan tayyorlanadigan, shaxsan Stalin imzosi bilan matbuotda e’lon qilinadigan farmon va qarorlar orqali amalga oshiriladigan

bo’lib qoldi. Hammani, xususan joylardagi rahbarlarni nazorat ostiga olgan totalitar tuzum Kremlda o’tirganlarga mamlakatni farmon va qarorlar bilan boshqarish imkoniyatini berardi. Respublikalarning, jumladan, O’zbekistonning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohadagi muammolarni hal qilish huquqlari yanada cheklanib bordi. Stalinning g’alabani ta’minlashda rus halqi asosiy rol o’ynadi, degan mash’um g’oyasi butun malakatni ruslashtirish siyosatiga aylandi. Ommaviy axborot vositalari, Kompartiya va komsomol tashkilotlari ruslarni «katta», «ulug’ og’amiz» deb barala targ’ib qila boshladi .

Sovet hokimiyatining dastlabki yillaridanoq boshlangan qishloq aholisini yerdan mahrum qilish jarayoni urushdan keyin hamdavom etdi. 1946-yil sentabrda VKP(b) MQ va SSSR hukumatining «kolxozlarda qishloq xo’jalik ustavining buzilishini tugatish choralari to’g’risida» qarori e’lon qilindi. Qishloq xo’jaligi bilan aloqasi bo’lmagan 1300

tashkilotga yordamchi xo’jalik sifatida berib qo’yilgan 6 ming gektar yerni kolxozlarga qaytarish, kolxozlardagi boshqaruv apparati shtatidan 51 ming kishini qisqartirish kabi ijobiy ishlar bilan birga jiddiy xatoliklarga, adolatsizliklarga yo’l qo’yildi. Kolxozlar manfaatlarini himoya qilish bayrog’i ostida respublika qishloqlarida istiqomat qilayotgan 50 ming kolxozchi oilasi qo’lidagi tomorqa yerlaridan 25 ming gektari ustavda belgilanganidan «ortiqcha» deb tortib olindi. Koxoz hududida yashagan, ammo unga a’zo bo’lmagan 20 ming xo’jalikning go’yo, «qonunga xilof» ravishda egallagan 2,5 ming

gektar yerlari ham tortib olindi. Qishloq aholisini yerdan mahrum etish jarayoni 50- yillarda ham davom etdi. Bu tadbirlar turmushi nochor bo’lgan qishloq aholisining ahvolini yanada og’irlashtirdi. Bunday adolatsizlikka hech kim qarshi chiqa olmadi. Qishloq xo’jalik artelining odamlardan so’ramasdan tuzilgan nizomini o’zgartirishni, nizom qoidalarini qishloq aholisining manfaatlariga moslashtirishni respublika rahbariyati ham, qishloq aholisining o’zi ham ko’tarib chiqa olmadi. Negaki, totalitar tuzum hammani jilovlab olgan edi. Odamlar asoratga solingan, siyosiy mutelikda yashardi. Totalitar tizimning eski kasali yana qaytalanib, sovet jamiyati urushdan keyin boshdan kechirayotgan benihoya og’ir iqtisodiy qiyinchilik, ma’naviy-ruhiy kemtiklik, o’tkir ijtimoiy-siyosiy tanglik sharoitida mamlakatda hech bir norozilik, tushkunlik holatlarga izn bermaslik maqsadlarida bir yoqlama qattiqqo’l siyosat yuritish yo’lini tutdi. Bunda kommunistik mafkura bosimini ayni chog’da Markazda va joylarda, xususan milliy respublikalarda butun choralar bilan kuchaytirishga asosiy urg’u berildi. Hukmron kompartiyaning bu boradagi makkorligi shundaki, u keng milliy hududlar aholisini, uning ilg’or, o’qimishli, ziyoli kuchlarini, mahalliy milliy kadrlarni doimiy tahlikada tutish, siltab turish, itoatda saqlash uchun bu yangi qatliom mavsumini avvalo Markazdan boshlashni maqbul topdi. Xususan 1946-1948-yillarda VKP(b) Markazqo’mi tomonidan adabiyot, san’at, ilm-fan sohalarida o’tkazilgan bir qator anjumanlar, bahslar va ular yuzasidan qabul qilingan, mohiyatan «g’oyasizlik va kosmopolitizmga qarshi kurash ruhi»

197. 
     O'zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o'zgarishlar, bu jarayonlarga sinfiy yondashuv.