Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

-yerda ter to’kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvchi mehnatkash aholi moddiy ahvolining og’irlashuviga olib keldi

148. 
     Buxoro amirligining tashkil topishi va lining boshqaruv tizimi Бухоро хонлиги 1533-йил
     ташкил топган булиб. Бухоро хонлигига Шайбонийлар сулоласидан булган Убайдуллахон асос
     солган Убайдуллахон Маворауннахрга бостнриб кирган Нажми соний бошчилигидаги эрон
     аскарларнга карши муваффакиятли уруш олиб борган хатто уларни Амир Ахмад бошчилигидаги
     кушинини хам маглубиятга учратган Бундан ташкари у эрон кизилбошиларини мамлакатдан кувиб
     чикаришгаэришади. Маворауннахрда шайбонийлар сулоласи карийиббир аердавомида хукм
     суради. Шайбонийлар хукмронлиги даврида хам тула осайишталик булмаганУзароурушлар ва
     тожу тахт учун курашлар давом этган. Шайбоний Убайдуллахон (1533 - i 539) тахтга кутарилгач
     Бухоронинг хам сийсий хам икгисодий мавцеи кутарилади. У Бухорони Маворауннахрнинг сиёсий
     мамурий марказига айлантиради. Шу тарика расман Вухого xonligi tasrmil тоади. 1601 yildaH
     эъиЬоган Вухого xoHligida hoicimiflt AslitarxoHiylar (жошу1аг) sylolasi qo'liga o'tdi. 150 yilcha (1601-
     1751) пуктгонНк qilgaH ashtarxoHiylar sylolasi davrida ham Вухого xoHligida barqarorliK bo'lmadi.
     XoHlitc vilofltlarida ЬуктгонИк qiiyvchi amirlar va beKlaraiHg o'zboshimchaligi, mancaziy xOKimifltdagi
     amaldorlar o'rtasidagi o'zaro KelishmovchiliKlar, угугеЬШк, mavqe talashish mamlaKatraHg tiHKasmi
     qyritdi. SHyHiHg успун ham XVIII asrmHg ЫпнсЫ armida Byxopo xonligi va Xiva xOHligi Эгон shohi
     Hodirshox, zarbiga ychradi. IchKi Hizolar, mahalliychiliK va o'zaro icyrashlar га1ф1азЫ1г§ан by hoci хонНк
     HodirshoxHiHg tabsirdoirasigatyshdi. Hodirshohni vasiy si<j)atida taH orgaH Myxammad Raxim 1753 yilda
     o'ziHi Byxoro amiri deb эъ1он qildi va 1920 yilgacha hyran syrgaH maHritlar sylolasiga asos soldi
     
149. 
     Buxoro amirligining iqtisodiy hayoti.. Buxoro amirligini tugatilishida yosh buzoroliklamyng roli katta . Fayzullo Xujaev Raxbarlik kilgan ish Buxoroliklaming birgalikdan xarakati bilan Buxoroda tuntarish tayyorladilar. Ularning tashabusi bilan 1920 yil 29 avgust CHorjuda kuzgolon uyushtirishdi.Bu erda
     Muvakkat inkilobiy kumita tuzi b , u RSFS xukumatiga erdam tugrisidagi nltimosnoma bilan. mutxujat
     kilindi. Sovet davlati esa yaxshi kuroflangan va maxalliy axolini daxshatga solgan aviatsiya bilan
     kuvatlantirilgan yirik xarbiy kismlami Buxoraga tayladi. Amir lashkari deyarli xech bir karshilik
     kursatmadi. Amir Sayd Olimxonning uzi esaoshasi va devoni bilan Avgonistonga kochibketti. 120 yil
     oktyabr Buxoro xalk Sovet raisi va Sobik tadid Fayzullo Juraev boshchiligidagi xukumat xalk vazirligi
     kengashi tuzilgan e'lon kilindi. SHunday kilib Buxoro Amirligi kuladi va utmishga aylandi. Buxoro Resi 1924 yilgacha mavjud bulgan, keyin esa Uzbekiston SSR tarkibiga kiritilgan.
     
150. 
     Buxoro amirligida madaniy hayot
     

Ashtarxoniylar hukmronligi davridan boshlab ijtimoiy-madaniy hayot rivojining qudratli to’sig’iga aylangan diniy mutaassiblik mang’itlar hukmronligi davrida yanada kuchaydi. Bu omil, birinchi navbatda, aniq tabiiy fanlarning rivojlanishiga imkon bermadi. Chunki, diniy mutaassiblik namoyondalari bu fanlar sohasida amalga oshirilishi mumkin bo’lgan har qanday kashfiyotni Xudoning irodasiga shak keltirish deb hisoblardilar. Shuning uchun ham uch o’zbek xonligida, jumladan Buxoro amirligida aniq tabiiy fanlar rivojlanmadi. Shu tufayli, bu davrda asosiy asarlar tarix, adabiyot, san’at va me’morchilik sohasida yaratilganligi bejiz emas edi. Buxoroning XIX asr birinchi yarmida ijod etgan tarixchi olimi Muhammad Yaqub ibn Diniyolbiy Buxoriy (1771-1831) edi. U “Gulshan ul-mulk” (Podsholar gulshani) degan asar yozib qoldirgan. Bu asar ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qismi Buxoroning qadimgi tarixi, uning hukmdorlari shajarasi bayoniga bag’ishlangan. Asarning ikkinchi qismida esa Markaziy Osiyoning XVIII va XIX asr boshlaridagi tarixi bayon etilgan.

XIX asrda yozilgan Mirzo Shams Buxoriyning “Bayoni ba’zi havodisoti Buxoro, Ho’qand va Qoshq’ar” (“Buxoro, Qo’qon va Qashqarning ayrim voqea-hodisalari bayoni”) kitobi, shuningdek, Mir Olim Buxoriyning “Fathnomayi sultoniy”, Muhammad Hakimxonning “Yilnomalar to’plami” asarlari tariximiz uchun muhim manbalar hisoblanadi.

Bu davr adabiyotida o’z davrining mashhur shoir va yozuvchilari ijod qilganlar. Ulardan biri o’ziga xos iste’dod egasi Muhammadniyoz Nishotiy edi (XVIII asrda yashab ijod etgan). U o’rtacha, vaqti kelganda esa kambag’allik va sargardonlikda yashagan.Shoir 1778-yilda o’zining ajoyib “Hush-u Dil” dostonini yaratgan. O’zbek adabiyotining katta yutug’i sanalgan bu asarni shoir majoziy shaklda yozgan. Doston qahramonlari – Aql, Hush, Yurak, Xayol, Vafo, Nazar, Ishq va boshqalarning har biri g’oyat go’zal insoniy fazilatlarga ega. Raqib, Fasod, Nafs obrazlari esa yomon sifatlar hamda turli yovuzliklarning timsoli edi.

Shu tariqa Nishotiy dostonida odamlar va davlatlar orasidagi nizolar, baxillik va boshqa axloqiy qusurlar qoralanadi. Yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi qarashlarga xayrli intilishlar, aql va oliyjanob niyatlar ustun keladi.

Bundan tashqari, Nishotiyning adabiy ijodidagi yana bir o’ziga xoslik – bu uning adabiyotda munozara janri taraqqiyotiga katta xissa qo’shganligidir. Bu o’rinda uning “Qushlar munozarasi” majmuasi katta ahamiyatga ega. Asarda o’sha davrdagi ijtimoiy tuzumga xos illat, jaholat, mansabparastlik majoziy shaklda tanqid qilingan, mehnat ahlining kamtarligi ulug’langan. Asarda laylak, zog’, bulbul, tovus, to’ti, humo kabi 14 ta qush o’rtasida bo’lib o’tgan bahs tasvirlangan. Bu davrning yana bir mashhur shoiri Mujrim-Obid edi. (1748-1818). Shoirning asarlarida jamiyatdagi nomukammallik, ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik, odamlar fe’ilidagi illatlar tanqid ostiga olinadi.

Yirik olim, faylasuf, shoir Ahmad Donish (1827-1897) 20 yil mobaynida Buxoro saroy kutubxonasida xattot va rassom bo’lib ishlagan. U astronomiya, tibbiyot, rizolat, me’morchilik va musiqadan tashqari xattotlikni, rassomlik hamda rang berish san’atini ham o’rgangan edi. Ahmad Donish ko’chirgan, bezagan yoki rasm ishlagan qo’lyozmalar ichida “Shohi darvesh”, “Ajoyib at-tabaqot” va boshqa asarlar buning dalilidir.

148. 
     Xiva xonligining tashkil topishi va uning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli. Eskilik bilan yangiliq
     mutaasiblik bilan tarkkiyparvarlik urtasidagi kurash Buxoroda xam XX asming boshlarida jadidchilikni
     yuza ga keltirdi. 1917 yiilga kelib esa u faol ijtimoiy-siyosiy va demokratik kuch ga aylandi. !E
     buxorolikian> firkasi paydo buldi. Abduvoxid Burxonov, Usmon Xujaev, muso Saidjonov, Abdurauf Fitrat,
     Ota Xujaev, Mukomil Burxonov, Fayzulla Xujaev, Sadrijddin Ayniy bu firkaning faollaridan edilar Uning
     dastlabki faoliyati davlat boshkaruvi va ег-suv isloxotini utkazi xarakatidan boshlandi. Ular amir
     xukmroshshginn evropacha konstitutsiyaviy monarxiya bilan aldmashtirmokchi edilar. «YOsh xivatnklar»
     tashkiloti 1917 yil Xitvajadndlarining sul kanotidan ajralibchikdi. Uning tashkilotchi va asoschilari
     

Xusaynbek Matmurodov, Boboxun Salimov, Polvonniyoz Xojn YUsupov, Mulla Jumaniez Sultonmrodov va b. Edilar. Ular rus podshosi istibdodi bilan uygunlashgan mustabid xon zulmi, mutaassibliq xurofot, xilma-xil soliklarning kupligidan azoblanaetgan xal kii erkin va farovon turmushga olib chikish, Vatanni iktisodiy va madanbiy arakkiy ettirish yulnda bosh kotirdilar va demokratik isloxotlar utkazish, mamlakatda adolatli xaetni yulga kuyishda xon xokimiyatiga muxolifatda buldilar. Bu muxolifat tarakkiylarvarlar, asosan, xonlikdagi yirik ulamo va amaldorlardan iborat buldi. «YOsh buxorolikldar» va «YOsh xivaliklar» ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyot darajasi takozosiga kura xalk ommasi urasida mustaxkam tayanch bazaga emas edilar. Ular uzlariga ittifokchilami chetdan izladilar va rossiya timsolida amir va xon zulmidan ozod bulish mumkin, dgan fikrga borib, katga siyosiy xatoga yul kuydilar.

154. 
     Xiva xonligining madaniy hayoti.
     

Xiva xonligining siyosiy va iqtisodiy hayotida bo’lib o’tgan voqyealar madaniy hayotga ta’sir etmasdan qolmadi. Shunga qaramasdan xonlikdagi madaniyat o’ziga xos yo’nalishlarda davom etdi. Madaniy hayot ravnaqi ta’lim-tarbiya, adabiyot, tarixnavislik, me’morchilik va amaliy san’at kabilarda kuzatiladi.Butun O’rta Osiyoda bo’lgani kabi, Xiva xonligida ham asosiy ilm o’chog’lari boshlang’ich maktablar va madrasalar edi. Boshlang’ich maktab, ya’ni, quyi ta’limda o’qish-yozishni o’rganib, xat-savod chiqargan o’smirlar poytaxt Xivadagi hamda Buxorodagi madrasalarda o’qib ta’lim olganlar. Manbalarga ko’ra, XIX  asrda Xiva xonligida 1500 ga yaqin boshlang’ich maktab va 130 ta madrasa bo’lgan. Faqat Xivaning o’zida 22 ta madrasa bo’lib, ular ichida Muhammad Rahimxon, Sherg’ozixon, Rahmonberdibiy, Olloqulixon, Xoja Mahram, Fozilbek, Davlat Qorako’z, Bekniyoz devonbegi madrasalari alohida nufuzga ega edi.Xorazm adabiy muhitida ilg’or g’oyalarni targ’ib etgan shoirlardan biri Nurmuhammad G’arib Andalib (1710-1770 yy.) edi. Klassik poeziyaning turli janrlarida ijod qilgan Andalibning “Said Vaqqos”, “Zaynul arab”, “Yusuf va Zulayho”, “Layli va Majnun” kabi dostonlari mashhurdir.Xivada ijod etgan shoirlar ichida Muhammad Rizo Ogahiy (1809-1874 yy.) alohida o’ringa ega. Tarixchi, tarjimon va shoir bo’lgan Ogahiyning 1832 yilda tuzilgan “Ta’vizul oshiqon” (“Oshiqlar tumori”) devonidagi g’azallari ayniqsa mashhurdir. Bu davrda shuningdek, Pahlavon Ravnaq, Muhammad Niyoz Nishotiy, Muhammad Xokisor, Tabibiy, Munis, Komil Xorazmiy, Komdon, Murodiy kabi shoirlarning ijodi rivoj topdi. XVII- XVIII asrlarda “Go’r o’g’li” majmuasi dostonlari rivojlantirildi, “Tohir va Zuhra”, “Oshiq G’arib va Shohsanam”, “Sayyod va Hamro”, “Sanobar”, “Yusufbek va Ahmadbek”, “Bahrom va Dilorom” kabi dostonlarning folklor va xalq og’zaki ijodidagi ko’rinishlari taraqqiy etdi.

154. 
     Xiva xonligining Rossiya bilan aloqalari. Xiva xonligi tugatilishiga xam yosh Buxoroliklarni roli
     katta. Rossiyada 1917 yil inkilobdan keyin yosh xivachiliklarkulay vazifa vujudga kelishi sababli xondan
     ya'ni Asfandiyorxondan isloxotlar utkazish tugrisidagi manefestni imzolashni talab kildi. Isloxat chekilgan
     m-viy monarxiyani tashkil etdi. Majlis va nozirlar kengashi tashkil topdi. 2 oy utmasdan xon boshchiligida
     konservativ kuchlar xarbiy tuntarilishni amalga oshirishdi va majlisni tarkatib yuborishdi YOsh xivaliklar
     raxnamolari xibsgaolindi, bir kishi otib tashlandi. Ammo kup utmay turkman etakchisi Junaidxon 1918 yil
     bostirib kirdi va uzini diktaturasini umatdi. Bunday paytda Bolsheviklar xonlida xuddi Buxorodagi reja
     buyncha Xivada xam inkilob tayerlay boladi. Tuntarish 1920 yil 2 fevralda my berdi. Bu tarixda xalk
     inkilobi nomini oldi. Bu xiva xonligi tugatidganligi sabab buldi va Xiva xonligi Buxoro kabi RSFSR
     tarkibiga kirdi.
     
155. 
     Qo'qon xonligining tashkil topishi. Kukon xonligi xozirgi Fargona, Namangan, Andijon,
     Toshkent, Xitjand viloyatlari, Kirgiziston va Janubiy Kozogiston xududlarini uzichigaolgan.l709-yilda
     minglar aloxida beklnk
     

tuzgan chodoklik din shivalari xokimiyatini agdardilar va Fargona vodiysida xokimiyatni uz kullariga oldilar mingkabilasiyulboshchilaridan bin SHoxruxbiy xukmdordeb

e'lon kilindi.SHu tarika, Urta Osiyoda keyinchatik Kukon xonligi deb atatgan YAngi davlat vujudga keldn. SHoxruxbiydan keyin taxtga uglt bulgan Abduraximxon utiradi va Xujand,

Uratepa viloyatlarini bosib oladi.Abduraximxondan keyin uning inisi Abdulkarimxon utiradi.U uz poytaxtini
Telakurgondan Kukon shachriga o'rniga kuchiriladi. Abdulkarimxon vafotidan sung taxtga oz-

oz fursatdan xukmronlik kilgan shaxzodapardan keyin, Olimxon davrida Kukon siyosiy mavkei kuchayadi.U xarbiy isloxali Zⁿtkazib, Xujandni, Oxangaron voxasini, Toshkent, CHimkent va Turkistonni uziga buys^iradi. Olimxon fitna kurboni buladi.Taxtga Umarxon (1810-1822) utiradi.U marxon ota-bobolaridan farkli ularok uzini «xon» emas «amir» deb e'lon kiladi. U marxon davrida Kukon davlati kuchaysada domo boshboshdoklik mavjud edi.Umarxon 1877 yilda vafotidan keyin taxtga ugli Muxammad Alixon (1822-1842) utiradi.Muxammad Alixon davrida Fan madaniyat, siyosat kuchaygan bulsada, ammo Muxammad Alixon dushmanlari unga noxak ayblaydi.Dushmanlari uni taxtga noloyik deb bilib, Buxoro amiri Nasrulloga arz kiladi. Natijada Ku"kon davlatida parokandalik avjiga chikib ketadi. Fakat Xudoyorxon davriga kelib tinchlik urnatiladi, ammo baribir ichki nizolarga barx;m topmadi.Kukon xonligi odam Buxoro amirligi va Xiia xonligi kabi mustabid davlat edi.Butun xokimyat rasman xon kulida bulib, u cheklanmagan xokimiyatga ega edi.Xonlikning

ijtimoiy xayotida ruxoniylar aloxida mavkega ega bulib, ular davlat siyosatiga kuchli ta'sir utkaza olganlar.Xon armiyaga mingboshi kumondonlik kilgan.Ayni paytda u bosh vazifani ugagan.

157. Qo'qon xonligining ijtimoiy siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti. Kukon xonligi xozirgi

Fargona, Namangan, Andijon, Toshkent, Xujand viloyatlari, Kirgiziston va Janubiy Kozogiston xududlarini
uzichiga olgan. 1709-yi Ida minglar aloxida beklik tuzgan chodoklik din shivalari xokimiyatini agdardilar va
Fargona vodiysida xokimiyatni uz kullariga oldilar ming kabilasi yulboshchilaridan biri SHoxruxbiy
xukmdor deb e'lon kilindi.SHu tarika, Urta Osiyoda keyinchatik Kukon xonligi deb atalgan YAngi davlat
vujudga keldi. SHoxruxbiydan keyin taxtga ugli bulgan Abduraximxon utiradi va Xujand, Uratepa
viloyatlarini bosib oladi.Abduraximxondan keyin uning inisi Abdulkarimxon utiradi. U uz poytaxtini
Telakurgondan Kukon shachriga urniga kuchiriladi.Abdulkarimxon vafotidan sung taxtga oz-oz fursatdan

xukmronlik kilgan shaxzodalardan keyin, Olimxon davrida Kukon siyosiy mavksi kuchayadi.U xarbiy isloxali utkazib, Xujandni, Oxangaron voxasini, Toshkent, CHimkent va Turkistonni uziga buysundiradi. Olimxon fitna kurboni buiadi.Taxtga Umarxon (1810-1822) utiradi.Umarxonota-bobolaridan farkli ularok uzini «xon» emas «amir» deb e'lon kiladi. U marxon davrida Kukon davlati kuchaysada domo boshboshdoklik mavjud edi.Umarxon 1877 yilda vafotidan keyin taxtga ugli Muxammad Alixon (1822-1842) uti rad i. Muxammad Alixon davrida Fan madaniyat, siyosat kuchaygan bulsada, ammo Muxammad Alixon dushmanlari unga noxak ayblaydi.Dushmanlari uni taxtga noloyik deb bilib, Buxoro amiri Nasrulloga arz kiladi. Natijada Kukon davlatida parokandalik avjiga chikib ketadi, Fakal Xudoyorxon davriga kelib tinchlik umatiladi, ammo baribir ichki nizolarga barxam topmadi. Kukon xonligi odam Buxoro amirligi va Xiva xonligi kabi mustabid davlat edi.Butun xokimyat rasman xon kulida bulib, u cheklanmagan xokimiyatga ega edi.Xonlikning ijtimoiy xayotida ruxoniylar aloxida mavkega ega bulib, ular davlat siyosatiga kuchli ta'sir utkaza olganlar.Xon armiyasiga mingboshi kumondonlik kilgan.Ayni paytda u bosh vazifani ugagan.

158. 
     XV1-XIX asrning birinchi yarmida Qoraqalpoqlar. 1924 yi!i milliy davlat chegaralanishi
     natijasida Urta Osiyo kartasida ittifokdagi respublikalar bilan birga muxtor, ya"ni avtonom tuzilmalar xam
     paydo buadi.Ular orasida Korakalpogiston (avtonom) viloyati xam bor eli.Uning tarkibiga volostlarga
     bulinadigan Turtkul. CHimboy, Xujayli, fCungirot okrutlari kirdi. 1925-yi] 12-13 fevrat kunlari Turtkulcia
     bulib utgan Sovetlarning 1 ta'sis kurultoyi Korakalpogiston muxtor viloyatining Kozogiston ASSR tarkibida
     tuzilganim konun yuli bilan rasmiylashtirdi va davlat xokimiyati ni ng raxbar organini - Korakadsh^ston
     muxtor viloyati Ijroiya Komitetini sayladi.Muxtoriyatning vakolatli va ijroiya organlari viloyatning^A
     beshkaruv soxdlarida xujatik va madaniy xayotida xokimiyat vayulatiga ega edi.Korakatpogiston muxtor
     viloyati Ijroiya Kshileti Kozogiston ASSR Markaziy Ijroiya Komiteti Prezksh^ida иг vakil i ga ega bulib,
     viloyat uchun muxim masalazaming xammasi bevosita Butunrossiya Markaziy Ijroiya Kamiteti
     Prezidiurnida xal kilinar edi.Korakalpogistonda yaiiydigan asosiy ellatlar kbrakalpoklar (38,5), o'zbeklar
     {28,7%), kozoklar (22,6%) bulib, ruslar 1% dan xam kamrokni tashkil etardi (shaxar axolisini xisobga
     olmaganda).
     
159. 
     O'zbek xonliklarining ilg'or Yevropa mamlakatlaridan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va texnika
     jihatidan orqada qolishi, uning sabablari. Uzbek xonliklarida diniy mutaassiblikning avj olishnga
     xonliklarning dunyodan ajralib kolishi bilan boglik edi. Uzbek xonliklarida maktablarda bolatarga dunyoviy
     fanlar ukitilish urniga diniy fanlar kuprok ukitilgan. Natijada bolalaming savodi chegaralinib, dunyodan
     uzilib kolgan. Bu esa xonliklamya savdo-sotikda xam boshka narsalardan xam orkada kolib ketishiga olib
     kelgan. Keyinchalik chor Rossiyasining xonliklarga ta'siri kuchayib ketgan va ular XUSH-XIX aerlarda
     siyosiy karamlikka tushib kolishganlar.XlX asming P yarmida Urta Osiyoni zuravonlik bita zabt etgan
     Rossiya impreriyastni bu ulkaning modliy boyljklam, kulay iklim sharoiti va jo'g'rofiy joylashuvi, SHarkka,
     garbga xizmat kilish i kabi katta imkoniyatlari uziga japb etgan edi.Bu davrda Rossiya xukmron doiralari va
     sanoatchilari urtasida uzlarining Evropa bozorlaridagi rakobatga dosh bera olmayotgan maxsulotlami Urta
     Osiyo va и orkali SHark mamlakatlari bazorlariga chikarish, rivojlaiuyotgan tukimachilik sanoati uchun
     arzon xomashyo manbaiga ega %lishi, uz muammolarini uzgalar xisobiga zurlik va boskij'shlik. bilan xal
     etish ishtiyoki kuchaydi. Ana shu chormustamlakasining yukorida utkazgan siyosati Turkistonnya chet
     mamlakatlardan orkada kolish sabablari xisobzanadi.Ma'muriy buyrukbozlik tizimi Turkistonni
     rivojlashshiga jaxon bozorida erkin savdo-sotik kilishuga tuojknlik kilardi
     

160. O'rta Osiyo xonliklari o'rtasidagi kelishmovchiliklar va ularning sabablari. Uzbek xonliklarida diniy mutaassiblikning avj olishnga xonliklarning dunyodan ajralib kolishi bilan boglik edi. Uzbek xonliklarida maktablarda bolatarga dunyoviy fanlar ukitilish urniga diniy fanlar kuprok ukitilgan. Natijada bolalaming savodi chegaralinib, dunyodan uzilib kolgan. Bu esa xonliklamya savdo-sotikda xam boshka narsalardan xam orkada kolib ketishiga olib kelgan. Keyinchalik chor Rossiyasining xonliklarga ta'siri kuchayib ketgan va ular XUSH-X1X aerlarda siyosiy karamlikka tushib kolishganlar.XlX asrning P yarmida Urta Osiyoni zuravonlik bita zabt etgan Rossiya impreriyasini bu ulkaning modliy boyljklam, kulay iklim sharoiti va jo'g'rofiy joylashuvi, SHarkka, garbga xizmat kilish i kabi katta imkoniyatlari uziga japb etgan edi.Bu davrda Rossiya xukmron doiralari va sanoatchilari urtasida uzlarining Evropa bozorlaridagi rakobatga dosh bera olmayotgan maxsulotlami Urta Osiyo va и orkali SHark mamlakatlari bazorlariga chikarish, rivojlauryotgan tukimachilik sanoati uchun arzon xomashyo manbaiga ega %lishi, uz

muammolarini uzgalar xisobiga zurlik va boskij'shlik. bilan xal etish ishtiyoki kuchaydi. Ana shu chormustamlakasining yukorida utkazgan siyosati Turkistonnya chet mamlakatlardan orkada kolish sabablari xisobzanadi.Ma'muriy buyrukbozlik tizimi Turkistonni rivojlashshigajaxon bozorida erkin savdo-sotik kilishuga tuojknlik kilardi

3-davr

161. 
     XIX asrning 20-50-yillarida Podsho Rossiyasi bilan O'rta Osiyo xonliklari o'rtasida
     dipfomatik va savdo-sotiq munosabatlari. Uzbek xonliklari urtasidagi munosabatlar oldinlari juda yaxshi
     bulib, bir-birlari bilan savdo alokalarini olib borganlar. Lekin keyinchalik xronliklar urtasida munosabatlar
     keskinlashib ktdi. Bularga xam uchala xonliklar xam uzlarini ustun kuyishi asosiy sababi gisoblanadi.
     CHunki, bu erda kim xukmron bulishi asosiy rol uynagan. YAna bir sababi, Rossiya xonliklarga urush
     ochganda, Xiva va Kukon xonliklari kelishisli yulnni tanlaganda, Buxoro xonligi urushish yulini taniagan
     edi. SHu tufayli xonliklar urtasida nizolar kelib chikkan
     
162. 
     O'rta Osiyo masalasida Angliya bilan Rossiya o'rtasida raqobat. XIX asrnn urtalarida
     mustamlakachi 2 yirik imperiya, ya'ni Angliya va Rossiya davlatlari manfaatlari Turkistonda
     tuknashdn.Angliyaning asosiy maksadi xonliklami bosib olishga choglanayottan Rossiyaning rejalarini
     barbod kilib, uchala xonlikni unga karshi bir kuch kili b birlashtirishdan iborat edi.Bu maksadi amalga
     oshgach, uning Urta Osiyo bozorlamni egailash rejasi xam yuk emasdi.Bu ishlarni amalga oshirish uchun
     Angliya x'Himati 1841-42 yillarda satoddart va Konnolini xonliklarga maxsus mnssiyani bajarishi uchun
     yubordi. Ular Nasrullaxon tomonidan katl etildi.Bu esa Rossiya mustamlakachiligi sirtmogining
     tashlanishyga imkon "edi.CHorizm tomonidan Kukon va Buxoro xududlari kata kismining bosib olinishi
     Angliya-Rossiya munosabatlari ning keskin darajada yomonlashuviga olib keldi.Ingliz geografii va sayoxi
     Genri Roulnson 1868 yil iyulida uz xukumatiga bu xakda shunday deb maktub yozadi: «Ruslaming Urta
     Osiyodagi xujumkor xarakati xaritasiga karasangiz bu xarakatning kamal kilinmokchi bulgan kal'a karshi
     uning atrofiga kushin tuplashdan iborat xarbiy operatsiyaga uxshaganligiga xayratda kolasiz».Bu operatsiya
     tufayli Rossiya Xindiston kalitini kulga oldi.Bu xat Angliya xukumatini xdyajonga soldi. 1869 yildayok
     Angliya tashki iauizr vaziri Lord Klarendon CHor xukumatining Londondagi zlchisi F.Brunov Bilan
     muzokara boshladi.Vazir Rossiya erlarn oilan Angliya mulki urtasida birini-bimga tutashtirmaydigan yulak
     koldirishni taklif kildi.Rossiya bu taklifni darov kabul kildi.Angliya xech bulmaganda yulakning Afgoniston
     moli Amudaryo buylab utishni ultimatul tarzida bildirdi.Nixoyat ikki imperiya bu masalada bazur
     kelishishga erishdi.Xulosa kilib aytsaq Urta Osiyo usha davrda xukuksiz bir min gaka bulgan xolos. Uning
     ustidagi xarkanday kelishuv unga fojeali okibatlarni olib kelardi.Urta Osiyoning bunday xududga
     aylanishida usha davr xukmdor doiralarining xatosi kata buldi.Oxir-okibat «Bulinganni buri edi».
     
163. 
     Podsho Rossiyasi tomonidan O'rta Osiyoga harbiy yurishlarning boshlanishi sabablari XIX
     

asrning 30-40 yillarida jaxonning yirik kolonial davlatlari tomonidan bulib olingan dunyoni kayta bulib olishga intilishlar natijasnda yuzaga kelgan ikki yirik mustamlakachi davlat - Angliya va Rossiya Markaziy Osiyodagi manfaatlari tuknashishiga oiib ke!di. 1847 y. Sirdaryoning ustki kismini bosib olish Raim istexkomini kurdi. Undan ksyin Sirdare buylab yukoriga kutarilib, 1853 y.da Кикщг xonligining yirik chegara kurgoni - Ok machitni (xoznrgi KizilUrda) bosib olib. 1854 y.da garbiy Sibir general-gubematorligi karamgidagi kushinlar Olma-Ota kishlogi okimida Vemiy istexkomini kurishi bilan o'zbek xonliklarini bosib olish uchun tayanch nuktalarini vjudga keltimb buldi. 1864 y. baxorida Sibir va Sirdaryo liniyalari birlashtirildi

164.Podsho Rossiyasi tomonidan Toshkentning bosib olinishi, o'lkada mustamlakachilik boshqaruvining shakllana boshlashi