Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

Mo'g'ullarning Buxoro va Samarqandni bosib olishi. Urganch qamali. 1220 yilking fevralida
CHingizxon Buxoroga etib boradi.Buxorodagi mudofa kuchlariga ixtiyoriddii kushlu, Inonchixon, Xamid
Рига, Suyunchxon va Turaxonlar boshchiiik kilsada fikrlar bir joydan chikmaganligi sababli ayrimlarining
sotkinliklari tufayli shaxar magdubiyatiga uchraydi.SHaxardagi talo-tarojlaming oldini olish maksadida,
Buxoro kozisi Bodriddm Korixon va Imomzoda Rukmnddnnlar CHingizxondan nafakat surab axoining juda
kup kismini kirgindan saklab koladilar. Samarkand mudofasiga esa Sulton Muxammadning togasi Tugayxon
boshchiiik kiladi.Oz vaktlik kamaldan sung иг kuchiga ishonmagan togasi, xam shaxar darvozasini ochib be
rad i.Natijada mugullar shaxarlik bosh suv inshooti bulish Kurgoshin novoskni buzib tashladilar.Navbatdagi
xukm ulkan Xorazmga karatiladi va Urganch shaxri kamal kiladi. Usha paytda Urganchning takdiri
Uzlonshox Okshoxlar

kulida bulsa xam u!ar xam kochib ketadi va Urganch takdiri kurkok xumartaning kulida koladi.U xam shaxar darvozalarini ochib berib taslim buiishdan nariga utmaydi.SHundan keyin shaxar ichkarisida Najmiddin Kubro boskinchiligida dltimanga karshi istexlolchilik kurynishlari boshlanib ketadi va bu buyuk zot xam «YO-xayot, yo-sharafli ulim» shiori ostida dushmanga tashlanib xalok buladilar.

115. Xorazmshoh qo'shinlarining mag'lubiyati, uning sabablari. Xorazmshox Muxammad
kushinlari asosan kanglilar, kipchoklar va turkmanlardan tashkil topgan edilar.Turkon xotun tufayli Dashti
Kipchok va Kaspiy dengizning SHimoliy xududlarida yashab yurgan madaniy jixatdan orkada bulgan
kabilalar Xorazmshox Muxammad kushinida lashkarboshchilik va viloyatlar xakimligi lavozimlarini egallab
olgan bulib, ular fakat Turshn xotun vkruti kulok solar edil ar. Mugullar boskini arafasida Xorazmshox
kushinlari soni Ulugbekni Turt ulut tarixi asarida yozilishicha 400ming kishini tashkil kilgan .Mugullar
kushini esa 200 ming kishi butdi xol os. Xorazmshox mugullar xujumi arafasida mamlakatni mudofaa kilish
uraiga-Eantanayu dabdababoxtik mantik aynu shirotcha mukkasidan ksgadi-Xar kanday zafarlarni uz
shaxsiyatiga boglaydi.Rakibani kuch kudraticha etarli baxo Beta olmaydi.Xorazmshox madaoxlar va
igvocharlar suziga kirib uz mustakilligini yukotadi. Mrodasiz bulib koladi.Akliy anikligi tufayli davlat
ishlarizi td&n chikardi.Xorazmshox CHingizxon boskini кип tjrtibida kuyilgan vaktda 1218 yilda
Xorazmshox saroyda ulkan anjuman mashvarat chakirildi. Saroyning eng obruli oksokoshari bu asnoda uz
fikrlarini bildirdilar.Jumladan SH&xobiddin al-Xivakiy mamlakatning barcha 400 ming kishilik lashkarlarini
Sayxun yakinida tuplab, xoldan toygan mugul lashkflarncha favkulodda xujum uyushtirishni taklif

kiladi.Xorazkshox bu tugridan tugri fikrni rad etadi va uzboshyamchalik kiladi.Natijada ulkan xorazmshoxlar davlati mugullar boskiniga duchor buladi

116. Mo'g'ullar istilosining dahshatli oqibatlari. Kuchmanchi mugul xalki CHingizxon boshchiigida

Markaziy Osiyoga bostirib Kirishi Bilan bir katorda bu diyordayan kuxna obidalar suv insheyutlari va
kishlok xujaligi dayotini vayronaga aylantirdiJumladan Samarkandga kilgan yurishida bosh suv inshooti
bulishi Kurgolin rovosini va Xongayadi suv omborini buzib tashlab Samarkandni valronaga
aylantirdi.Poykakd, Utror, Binonat, Uzgan, Urganch kabi kuxna shaxarlar vayronaga aylantiriddi.Kuilab
boylik va kimmatbaxo buyumlar tortib olinib axolining bir kismi olinadi va kolganlari uz yurtidan surgun
kilindilar 1000 yillardan buen kad kutarib turgan ulugvor me'moriy obidalar vayronaga aylzntirildi.Axolini
kadim-kadimdan buen uzi yashab kelayotgan shaxzr va kishloklami tashlab chikib ketishga majbur

buldilar.Ajdodlarimiz tomonidan yozilgan noyob kul yozmalar va nodir asarlarni olovda yondirib yuk kildilar.

117. Chig'atoy ulusining tashkil topishi va uning boshqaruv tartibi. 13 asr boshlarida CHigatoy tasarrufiga berilgan Movarounnaxr, Ettisuv va SHarkiy Turkistonda CHigatoy ulusi tashkil topdi. Bu feodal davlat XIV asrning 40-yiIIariga kadar yashaydi.CHk'.gatoyning buyrugi Bilan dastlab Maxmud YAlavoch sungra esa Ma'sudbeklar boshchilik kiladi. Mugullar bunday bosib olgan erlaridan fakat bosh va soliklarni olib ichki ishlariga unchalik aralashmaganl ar.Movarounnaxr mugillarining utroklashuvi erli tojik va turkiy axolining xayotiga ta'sirsiz kol madi.Ulaming bir kismlari utroklashsa, kolgan kismi kuchmanchilikni cheklaydilar va natijada 2 kismga bulinib ketdilar.SHarkiy kismida - SHarkiy Turkiston va Ettisuvda Duglat amirligi, Garbida esa Movarounnaxr amirligi tashkil topdi.CHikatoy ulusining keyingi xonlary xam asta-sekinlik bilan islom dinini kabul kildilar va utroklasha boshlaganlar.Bu esa ikki xalkning aralashishini keltirib chikara boshladi.YUrtimiz tarixida CHigatoy ulus iva CHingiziylarning xukmronligi tariximizni urgannshda muxim axamiyat kasb etadi

118. 
     Mahmud Tarobiy qo'zg'oloni, uning tarixiy ahamiyati. CHet ellik boskinchilar va maxalliy
     mulkdor zolimlaraing tokat kilib bulmaydigan zulmi ostiga kolgan xalk ommasi bu asoratdan kutilishi
     uchun bir necha bor kurashga kuzgaladi.Navbatdagi kuzgolon 1238 yilda Buxorodan sal uzokrokka
     Zarafshon daryosi soxilidajoylashgan Tarob kishlogida boshlanadi.Unga Buxoroshaxri va uning yakinidagi
     kishloklami xunarmand va dexkonlari katnashadi.Kuzgolonchi kalvirin usta Tarob boshchilik kiladi. Tarixda
     u Maxmud Tarobiy nomi bilan shuxrat kozonadi. Maxmud Tarobiy atrofida yigilgan kuzgolonchilarni
     kurashga daval kiladi.Mugul ma'murlari Maxmudni uldirmokchi bulishadi. Lekin bu urinish
     muvaffakiyatsiz chikkach ular galayonni bostirish uchun Maxmud YAlaboshdan yordam suraydi.Maxmud
     Tarobdan chikib Buxoroga yul oladi.Bu erda Tarobiyni safdoshlaridan SHamsiddin Maxbubiy va shaxar
     axoliey kuzgolonchilarga kunshladi.Maxmud Tarobiy va Maxbubiy birlashgan kushinlari, YAlavoch
     kushinlari etib kelguncha kuzgolonni bolSHlaydil ar. Mugullar ga karshi kurashni boshlab M.Tarobiy
     xamma tomonga da'vatnomalar yullanadi.Maxmud Tarobiy uz kushinlari bilan Buxoroga kirib olgach,
     shaxar ichidagi Robia saroyini karorgoxi kilib oladi.U shu saroyda uzini Buxoroni xalifasi deb e'lon
     kiladi.Buxorodan kochib ketgan amaldorlar va mugullar Karmanayakinidakata kushin tuplab Buxoroga
     yurish kiladi.Bundan xabar topgan Tarobiy dush mann i Karmana yulkda karshi chikali va jang boshlanadi.
     Bu jangda mugullar engilib Karmanaga kochadi bu jangda Mugullardan IOmnng kishi xalokbuladi vash u
     jangda Tarobiy va Maxbubiy xam xalok buladi-SHunday kilib, Maxmud Tarobiy boshchiligidagi kuzgolon
     xalkimiz uchun kata tarixiy axamiyatga» ega bulib koldi.Uz xalkini yurtinn m^Agul boskinchilaridan va
     maxal i у mulkdorlami zulmidaya kutkargan xalk kuzgoloni edi.Bu kuzgolon bostirilgan bulsada lekin u
     juda kata axamiyatga ega buIdi.Bu Urta Osiyo xalklarining ozodlik xarakatlari tarixida aloxida urin
     egallaydi.
     
119. 
     Chingiziylar o'rtasidagi ichki kurash va uning Chig'atoy ulusiga ta"siri. XIII asr boshlarida
     Movarounnaxr, Ettisuv va SHar.Turkistonda CHigatoy ulusi tashkil topdi. Bu davlat XIV 40-yillarigacha
     yashadi. Bu davrida CHigatoy ulusida ichki axlok nixoyatda yomon soliklaming kupayishiga maxalliy
     axolinn yomonlashtirildi. Xatto 1238 yil CHigatoy Maxmud YAlavochning amalidan chetlashtirib
     Movarounnaxrdan chikarib yuborildi. Uning urniga ugli Ma'sudbek noib va ijarador kilib tayinladi.
     Mugullar urtasida ayniksa kurash Buyuk xon davrida avj oldi. Munka davrida axvol yanada ogirlashdi.
     Natijada XIV aerdan 40-yillarida CHigatoy ulusi 2 ga bulinib ketadi. Uning SHarkiy kismida SHarkiy
     Turkiston va Ettisuvda mugullarning Duglot amirligi, Earbiy kismida esa Movarounnaxr amirligi tashkil
     topdi
     
120. 
     Kebekxonning ma"muriy va pul islohotlari. XIV asming birinchi yarmiga kelib, CHikatoy
     ulusida mugullarning utroklashuv jarayoni kuchayib mugul zodagonlarining kata kismi savdo doiralari Bilan
     yakinlashib, islom madaniyati ta'siriga berilishi kuchayib bordi.Movarounnaxr madaniy ulkasi Bilan yakin
     aloka urnatib, utrok xayot kechirishga intilgan CHigatoy xonlaridan biri bu Kebekxondir. (1309,1318-1326)
     Movarounnaxrga kuchib kelib uz karorgoxini Nasaf shaxri yonida Ьафо etdi.Kcyinchalik bu Saroy umida
     YAngi Karshi shaxri yuzaga keldi.Kebekxon davlatni idora etish, uning ma'muriy tuzimini kayta tashkil
     etish iktisodiy xayotni tartibga solish maksadida 2 xil ma'muriy va moliyaviy isloxot etkazdi.Ma'muriy
     

isloxotga kura maxalliy tuzilmalar tumanlarga viloyatlarga aylantirildi. Maxalliy xokimlar maliklar sadrlaming urinlari. Turkiy mugul urug boshliklari kaliga $tdi noiblik esa merosiy bulib koldi. Bu isloxot davlatni bir muncha mustaxkamlashda uzining ijobiy samarasini berdi.

121. 
     Chig'atoy ulusiningparokandalikka uchrashi. XIII asr boshlarida Movarounnaxr, Ettisuv va
     SHar.Turkistonda CHigatoy ulusi tashkil topdi. Bu davlat XIV 40-yillarigacha yashadi. Bu davrida
     CHigatoy ulusida ichki axlok nixoyatda yomon soliklarning kupayishiga maxalliy axolini yomonlashtirildi.
     Xatto 1238 yil CHigatoy Maxmud YAlavochning amalidan chetlashtirib Movarounnaxrdan chikarib
     yuborildi. Uning umiga ugli Ma'sudbek noib va ijarador kilib tayinladi. Mugullar urtasidagi kurash ayniksa
     Guyuk xon davrida ayj oldi. Munka davrida axvol yanada ogirlashdi. Natijada XIV aerdan 40-yillarida
     CHigatoy ulusi 2 ga bulinib ketadi. Uning SHarkiy kismida SHarkiy Turkiston va Ettisuvda mugullarning
     Dugiot amirligi, Garbiy kismida esa Movarounnaxr amirligi tashkil topdi.
     
122. 
     Chig'atoy ulusida madaniy hayot.. XSH asr ikkirchi yarm iva XIV asr birinchi yarmida xujalik
     iktisodiy xayotdagi siljishlar savdo-sotikning rivojlanishi, kolaversa, CHigatoy mugullarining tobora utrok
     xayotga moslasha borishi boskinchilik vaktida tanazzulga yuz tutgan madaniy xayotni i g nisbattan
     jonlanishiga sabab buldi.Avvalo shaxarsozlik Bilan boglik binokorlik va me'morchilik yulga kuyila
     boshlandi,Maxalliy diniy ullamolar va dunyoviy zodagonlar goxida m^Agul zodagonlarining ba'zilari kurilish
     ishlariga xomiylik kila boshlashdi.Me'morchiikda aloxida urin tutib turgan ganchkorl i q gisht uymakorligi,
     koshinpazliq me'moriy xatto tli к kayta tiklandi.Movarounnaxr Xorazmda maxalliy binokorlar ishtirokida
     xonako, makbara, maejid, Madrasa, Saroy, minoralar, kad kutara boshladi.SHu davrlarda Ьафо etilgan
     kupgina me'moriy obidalar u yoki bu kurinibitda xozirgi kunlargacha etib kelgan.SHubxasiz
     CHingizxon
     

Urdalarining boskiki, Movarounnaxr va Xuroson ilm Fan adabiyot uchoklariga katazarba bulib tushadi. XSH asr, XIV asr oxirlariga kadar mugullar kadami etmagan yoxud ulaming ta'siri kam bulgan. Dexii sultonligi Janubiy Eron, Kichik Osiyo kisman Suriya va Misrda ilm-fan ma'rifat, adabiyot tarakkiy eta boshlagan edi.Fakatgina XIV asr oxiri XV asr boshlariga kelibgina ma'rifat madaniyat o'choqlari yana Movarounnaxr va Xurosonga kuchadi

123. 
     XIV asro'rtalarida Movarounnahrdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat.. 14 asrning 50-60-yilarida
     Movarounnaxrda feodal tarkokiik goyalda kuchaiyb, o'zaro kurash yanada keskinlashdi. Mashshakatdagi
     xar bir viloyat aloxida xukmdorlikka ajralib, ullar o'rtasida nizo kuchayib ketgan va konli umshga aylanadi.
     Xondamiming yozishicha,ulus YUga yakin mustakil bckliklarga bulinib ketadi. Samarkand viloyatida Amir
     Bayon Sulduz, Keshda Amir Xoj i Barlos, Xuj andda Amir Boyazid Jaloir, Balxda Sulduz, Xisori SHodion
     chegarasida Amir Xusayn va Amir YAsovuriyiar ularining xokimligini mutlak deb ataydn. Siyosiy
     parokandalik uzaro urush va jangjallar iktiosdiy tanglikka sabab bulib. mamlakat axolisini, ayniksa, dexkon
     xo jaligini xonavayron kilgan edi. Buning ustiga SHarkiy Turkiston va Ettisuvda tashkil topgan
     Munguliston amirlarn Movarounnagmi bosib olish maksadida bir necha bor Movarounnaxrga yurish kilib,
     uni talaydilar. Mo'g'uliston am'flarining vayrongarchilikka olib keluvchi yurishlari, istibdodi va zulmiga
     karshi xalk kuzgaydi. Mana shunday uzaro ichki kiirashlar kizigan, mugullar zulmiga karshi mexnatkash
     xalk xarakatlari boshlangan bir pallada mamlakatda yangi siyosiy kuch echilmokda edi, ya'ni, kiska vaut
     ichida jaxon imperiyasini vujudga keltirgan soxibkiron Amir Temur siyosat maydoniga dastlabki
     mardonavor kadamlarni kuymokda edi
     
124. 
     Amir Temurning siyosiy kurash maydoniga kirib kelishi. XIV asrning P yarmida MO uz
     boshidan siyosiy parokandalikni kechiraetgan edi. Ana shularning oldini olish uchun Markazlashgan davlat
     tuzish kerak edi. Bu ishni buyuk sarkarda Amir Temur 1370 yilda taxtga kelishi bilan amalga oshirdi. Uning
     davlat arbobi va askar boshchilik faoliyatini ikki davrga bulish mumkin: 1. Temurning CHigatoy ulusida
     xokimiyatni kulga kiritishi, mugullar zulmini agdarib tashlab, mustakil markazlashgan davlat tuzishi (1370-
     1380), ya'ni, nisbatan ijobiy davri. CHunki ozodliq mustakilliq markazlashgan davlat, farovonliq tartib-
     intizom timsoli bulib, umuminsoniy kalriyatlarga tugri keladi. 2. Imperiyani kengaytirmish maksadida uz
     xalklarini asoratga soiish davri. Markazlashgan davlat tuzilgan, u butun kuchini, kisman mudofaa va
     boskinchilik urushlariga bo'ldi (1380-1405). Tez fursatda Xuroson va Eronni,Xindiston , Iroq Suriya va
     

Mierni, Turkiya va Kavkazortini bosib olib, uz davlatiga kushdi. Ammo shunisi xarakterlanadiki, urta aerlaming deyarli barcha xukmdorlarida shunga uxshash - uzga erlami bosib olish kayfiyati mavjud bulgan

125. 
     Amir Temur hokimiyatining o'niatilislii. Temuriylar movorounnaxming mutullarga, kadar
     mavjud madaniyatini kayta uygotishga erishdilar. Maxalliy madaniyat zam i n id a va negizida Osiyo
     xalkining madaniy unsurlari kushilib yangi uzgacha madaniyat paylo buldi. Buyuk sarkarda va jaxongir
     Amir Temur boshlab bergan madaniy joylanshsh jarayonida uning keyingi avlodlari faoliyati muxim urin
     egalladi. Temuriylar uz ajdodlari ishiga sodik kolib . uni tashabbuskorlik ananalarini davom ettirdilar.
     Natijada avlodlar davomida yangi ijtimoiy muvaffakiyatlar kulga kiritildi, Movorounnaxr va
     Xurosondagi kuplab shaxarlar obodonlzshtirildi va chiroyli kiyofaga ega buldi. Temur va temuriylar
     davrida kurilish ishlari va memorchnlik mbisli kurinmagan darajada usadi va rivojlanadi. Ular davrida
     Samarkand, Toshkent, Buxoro, SHaxrisabz, Karshi, Kobul va boshka shaxarlarda buyuk yaratuvchanlik
     ishlari olib borildi. Soxibkironning buyrugiga asosan 1365 yilda Karshi, 1370 yiIda Samarkand, 1380 y,} Ida
     Kesh shaxarlariatrofida mudofa devorlari barpo ztildi. Amir Temur birinchi navbatda poytaxt Samarkandni
     dunyoning eng guzal obod va kurkam va betimsol siia\arlaridan biriga aylantirishni uzining olliga maksad
     kilib kuydi. U eng avval 150 yil davomida vayron va karovsiz kolgan shaxarlarning mudofa davrlami
     tiklashdan boshladi
     
126. 
     Samarqand - Temur davlatining poytaxti. Amir Temur Mugullar istilosidan keyin 150 yildan
     keyin Samarkand devorlarini kayta tikladi. 1370 yil xokimiyat tepasiga kelgach uzi tuzgan davlatning
     poytaxtini Samarkand deb belgiladi. CHunki Samarkand buyuk ipak yulida turgan markaziy shaxar edi.
     Temur Samarkandda Kuk Saroy, Bustonsaroy, SHoxizinda kabi me'moriy inshootlami tikladi. U bu
     shaxarda kar von capo yl ar, savdo-rastalari va uning atrofida 12 taboglarkurdi. Uning davrida Samarkand
     madaniy iktisodiy markazga aylandk. 1996 yil 18 oktyabrda A.Temuming xaykali ochildi. Unda Uzbekiston
     Prez-ti kelib Samar-nd shaxriga yukori baxo ber-i. Unga birinchi darajali ATemur ordeni kadadi
     
127. 
     Amir Temurning harbiy yurishlari. Qo'shinning tuzilishi. Kushinning tuzilishi. Amir Temur 35
     yil davomida mamlakatni boshkardi. Temur 27 mamlakatni birlashtiribmarkazlashgan davlat tuzdi. Uning
     xarbiy yurishlarini 3 ga bulish mumkin. 3 yyalliq 5 yillik va 7 yillik urushlari. Kupdan kup xarbiy yurishlar
     vajangu-jadallami amalga oshirdi. SHuIarjumlasidzn 1370 yilda Balx, 1372-1373-1374 yillardaXorazm,
     13S1 - Xirot, 1385-1386-1387 - Ozarbayjon, 1386-1389- Eron, 1392-1393 -Gurjiston va Armaniston, 1400-
     1402 - Tur kiya va Irokja yurish kiladi. Amir Temuming xarbiy iste'dodi, sarkardalik maxorati,
     kushinlammg tuzilishida Oltin Unn xoni Tuxtamish, Dexli sultoni Maxmud, Turkiya sultoni Boyazid bilan
     olib borgan shiddatli urush maydonlarida kullagyn jang kilish uslublarida namoyon buladi
     
128. 
     Amir Temur- buyuk davlat arbobi, mashhur sarkarda. Achir Temur nafakat buyuk sarkarda,
     yirik satganat amiri, balki u fan va madaniyat, san'at va me'morchiliknins yirik xomiysi xieoblangan.
     Jumladan, Amir Temur turq arab va eronliklar tar i xin i chukur bilgan. Amaliy jixatdaa fonda keltira
     oldigan xar doim bilimni kadrlagan. Mamlakj! xamda fukarolami boshkarish, turli xil inshootlar va jshoani
     binolarini kurishga unga oli^r va fuzaleaar uz maslaxggglari bilan kumaklashlashishni suraganlar- Amir
     Temur saroyida ulamolardan Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono SHamsiddin Munshi, Mavlono
     Abdullo Lshzon va boshkalar xizmat kilardilar. Amir Temur ilm-f&nning riyoziyot, xandasa, me'morchiliq
     astronomiya, adabiyot; tarix, muskika soxalarining rivojiga katta e'tibor bergaj. Amir Temurning bizgacha
     etib kelgan eng mukaddas madaniy mgrosi bu "Temur tuzuklari" asari xisoblanadi. Amir Temurda xar bir
     zafarli vokeani, sevinchli xodisani muxtashain mjmoriy obidaning ЬафО etish bilan nishonlash odati bullan.
     SHu maksadda Xindistondan olib kelingan yuzlab тохщ gisht teruvchilar, SHeroz, Isfaxon, Damashkning
     mashxur usta-xunarmandlari mamlakatda guzal imorat va inshootljr bino kilganlar
     
129. 
     «Temur tuzuklari» va uning ahamiyati. Amir temur xayotlik davridayok uning xarbiy san'ati va
     davlat boshkarish uslubiga bagishlangan maxsus asar! yaratilib u «Temur tuzuklari» nomi ostida shuxrat
     tolpadi Bu asar shaxsan Temuming ogzidan yozib olingan deb xisroblanadi. «Temur tuzuklari» «Tuzuki
     Temuriy», «Malfuzoti Temuriy» va «Vokeoti Temuriy» nomlari bnlan atalgan«Tuzuklarni» yozishlan
     maksad jamiyati va davlat boshkaruvida Zarur xisoblangan konun-koidalar, ya'ni tuzuklar majmuini yaratish
     bulgan. Amir Temur uz tuzuklarini ishlab chikib xayolta tadbik kilar ekan, eng awalo bir narsani —
     jamiyatda mavjud ijtimoiy-iktisodiy munosabatlami konuniy asosga kushnshga muljal kalgan. Amir
     

Temuming aytishicha davlat raxbari bir suzli, uz ishnni uzi bilib kil imi, uzi va atrofidagilarga adolatli bulishi, xolme kat'iylik bilan isli yuritnshi, fikrla xilma-xilligidan chuchimasligi, kizzikon bulmasligi, muloxaza bilan ish yuritishi lozim. Amir Temur davri davlatchilik tizimi muayyan bir utmishga, an'analar, tajribalar, saboklar, konunlarga asoslangan xolla tabikil kilingan

130. 
     Amir Temur davrida saltanatni boshqarish tizimi. XIV asrning II yarmida MO uz boshidan
     siyosiy parokandalikni kechiraetgaya edi. Ana shulaming oldini olish uchun Markazlashgan davlat tuzish
     kerak edi. Bu ishni buyuk sarkarda Amir Temur 1370 yilda taxtga kelishi bilan amalga oshirdi. lining davlat
     arbobi va askar boshchilik faoliyatini ikki davrga bulish mumkin: 1. Temurning CHigatoy ulusida
     xokimiyatni kulga kiritishi, mutullar zulmini agdarib tashlab, mustakil markazlashgan davlat tuzishi (1370-
     1380), ya'ni, nisbatan ijobiy davri. CHunki ozodliq mustakilliq markazlashgan davlat, farovonliq tartib-
     intizom timsoli bulib, umuminsoniy kadriyatlarga tugri keladi. 2. Imperiyani kengaytirmish maksadida иг
     xalklarini asoratga solish davri. Markazlashgan davlat tuzilgan, и butun kuchini, kisman mudofaa va
     boskinchiiik urushlariga burdi (1380-1405). Tez fursatda Xuroson va Eronni,Xindiston , Iroq Suriya va
     Mismi, Turkiya va Kavkazortinn bosib olnb, uz davlatiga kushdi. Ammo shunisi xarakterlanadiki, urta
     asrlarning deyarln barcha xukmdorlarida shunga uxshash - uzga erlarni bosib olish kayfiyati mavjud bulgan
     
131. 
     Amir Temur vafotidan keyin imperiyaning parchalanishi.. Amir Temurning 1405 yining 18
     fevralida vafot etganligi bilan temuriy shaxzodalar urtasidpa toj-taxt talashib uzaro kurashlar avj oidi. Bu xol
     yurt tinchligL fukaro osoyishtaligining buzilishi, mamlakat parokandaligining kuchayishiga olib keldi. Bir
     necha yil tuxtovsiz davom etgan bunday samarasiz urash-nizolar natijasi ularoq bir kancha temuriy
     shaxzodalar, shu jumladan, valtaxd Pirmuxammad intikom topdi, kudratli saltanat larzaga keldi va и
     parchalanish sari yuz tutdi. Amir Temur vafotidan sung toju-taxt uchun davom etgan 5 yilltk urush yakun
     topib, 1409 yilning baxorida SHoxrux Movarounnaxrni tulik egallab, uni ugli Ulutbekka topshiradi. 1428
     yilda Abulxayrxon boshchchiigida Dashti Kipchokdagi o'zbeklar davlati bilan kup bor tuknashuvlarga tugri
     keldi. Buning okiyuatida Movarounnaxming parchalanish va zaiflashish jarayoni yuz bor li. Tarkoklikning
     kuchayishi va xokimlikka da'vogarlamnng uzaro tuxtovsiz urushiari shayboniylaming Turkistonga xujumi
     uchun zanir shart-sharoitlar yaratdi. SHayboniyxon XU asr oxirlarida Turkistonga bir necha bor yurishlar
     kilib Utror, Sabron, YAssi shaxarlarini bosib oldi. SHayboniyxon Boburni engib, 1503 yilda Sirdaryoning
     yukori okimiga karab yurdi va Toshkent, SHoxruxiya, 1504 yilda esa Fargonani ishgol kildi. SHu tarika
     SHayboniyxon Turkistonning katga kisminn egallab, Samarkandni uziga poytaxt kilib oldi.
     

koplangan. Binoning ichki saxni sidsi faxriy va koridorlar bilan turt kismlarga ajratiladi. Rasadxonaning ichki dsvorlarida koinot и er sharining umumiy manzarasi tasvirlangan bulib, shu tufayli bu mavzu axoli urtasida "nakshi jaxon" degan nom bilan shuxrat topali. Rasadxona kurilishida samoviy yoritgichlami kzatish va urganish borasida xizmat kiluvchi uning markaziy kismi sudey faxriy kurilmasn va uni maxsus ulchov asbob-u uskunalari bilan jixolashgan aloxida e'tibor beriladi. Giyosiddin Jamshnd boshchiligida rasadxonaning asosiy ulchov uskunasi - ulkan sekstant umatildi. Ulutbek bnlan birga Kozizoda Rumiy. AH Kushchi va boshka olimlar nsh olib bordilar. Ulugbek Samarkandda

132. 
     Temuriylar davrida xo'jalik va madaniy hayot. XU asrning P yarmi va XV1 asr boshlarida
     mamlakat siyosiy, iktisodiy xayotida tarxonlar asta-sekin siyosiy maydondan tushib, ularning umiga XVI asr
     urtalaridan musulmon ruxoniylari - Juybar shayxlari davlat idora ishlarida keng kulamla siyosiy ta'sirini
     utkaza boshladilar. Sulolarning almashib turishi, xarbiy yurishlar, ekin va bog-roglarning vayron kilinishi
     mexnatkash xalkning ijtimoiy va iktisodiy axvoliga ta'sir kilmay kolmadn. Xukmron tabaka namoyandalari
     va xarbiy boshliklar imtiyozli mavkelarga ega edilar. Ularga aloxida "yurt", butun-butun tumanlar mulk
     kilib berilardi. Bu mamlakat iktisodiy va xujalik xayotini tush kupli kka olib keldi. SHayboniyxon va
     Abdullaxonlar zamonida amaldorlaming uzboshimchaliklari mumkin kadar cheklangan edi. SHayboniyxon
     xokimiyatni mustaxkamlab olgandan sung mamlakat xujalik xayotini tartibga solishga intildi. 1507 yilda pul
     tsloxoti utkazildi. Kumush tangalar zarb etildi. Il-gazlama tukish keng rivojlandi. CHetga kuplab maxslotlar
     chikarilgan. Paxta ekilgan. Ipakchilik bilan shutullangan. Davlat er egaligi, Mulkiy er egaligi, Mulki xurri
     xolisva vakf erlari mavjud bulgan. Er-suv mulklari yurtlarga bulinib, ularni xon uruglari yoki o'zbekkabila
     mulkdorlari idora kilganlar. YUrtlar suyurgol deb atalgan
     
133. 
     Movarounnahrda Ulug'bek hukmronligi. 1411 yili Movarounnaxrda ancha muxolif kuchlarga
     

ega bulgan va Ulugbekning mustakil xatti xarakatlariga tuskinlik kilayotgan Mubori2iddin SHoxmaliq

SHoxrux Bilan birga Xirotga kaytib ketadi.Uiugbek Mirzo esa shu yuldan boshlab Movarounnaxrning yagona va konunny sultoni sifatida xokimiyatni boshkaradi. SHoxrux va uning ugli Ulutbek uz iyosatlarining ustuvor yunalishlari etib avvalo mamlakat xududlarini kengaytirish xamda markaziy xokimiyatni mustaxkamlash deb bildilar.Ulutbek shimoldagi kushinlari bulmish Dashta Kipchok va Mutilistondagi ichki siyosiy axvol barkarorligi va u erlarda uziga ittifokchi bulgan kishilarni xokimiyat tepasida bulishini istar edn.SHu sababdan xam uning aralashuvi xamda xarbiy kumagi Bilan Dashta Knpchokda Urusxonning nabirasi SHaxzoda Barokxon xokimiyat tepasiga keldi. 1424 yili noyabr oiida SHoxruxning roziligi Bilan Ulutbek Mugiliston ustigayurishboshlaydi.Bujang Ulutbek olib borganjiddiy urushlarningbirinchisi va sungisi edi.Bujangda Ulutbek maglubiyatga uchraydi va bu u i gayomon ta'sirkiladi. 1428 yili Mirzo Ulutbek tomonidan amalga oshirilgan pul isloxoti Movarounnaxr ichki iktisodiy xayotida muxim rol uynaydi. Davlatshox Sacharkandiyning yozilishicha Mirzo Ulutbek xukmronlgi davridasoiiklarmikdori xam bir muncha kamaytirilgan ekan, Mirzo Ulutbek shunday kilib, otasi tiriklik vaktida garchi tashki siyosat borasida bir muncha mustakil xarakat kiigan bulsada, lekin u xakikatda otasi SHoxrux Mirzoning Movarounnaxr da gi ishonchli va itoatkor xoknmi bulib, koladi. Ulutbek ichki va tashki siyosat borasida otasi Bilan bamasiaxat ish tutar soliklarning bir kismini muntazam Xirotga gumanitar xutba va tangalarda otasining nomi zikretilardi.SHuningdek u vakti-vakti Bilan otasi xisob berib turar, xarbiy yurishlari vaktida unga moddiy va xarbiy kumak etkazib berishga majbur edi

134.