Oxirgi variant davrlarga bo`lingan

(1865-yil, general Chernyayev, Mulla Alimqul- “Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi Muvaqqat Nizom”). 1864-yil 1-oktabrda general Chernyayev tayyorgarlik ko`rmay Toshkentni bosib olmoqchi bo`ldi. Biroq shaharni birdaniga bosib olishning uddasidan chiqa olmadi va bu podsho armiyasi askarlariga qimmatgatushdi. 1865-yil boshida Sirdaryo va Yangi Qo`qon chiziqlari orasida Turkiston viloyati tuzildi, Chernyayev uning harbiy gubernatori etib tayinlandi. Turkiston viloyati tasarrufida butun bir viloyat bo`lib, uning zaxiralaridan istilochilik maqsadlarida foydalanishi mumkin edi. Podsho Rossiyasi mustamlaka bosqinchiligining birinchi bosqichi shu bilan yakunlandi.Mustamlaka bosqinchiligining ikkinchi bosqichida Rossiya imperiyasi rejasining bosh maqsadi Toshkentni zabt etish edi. 1865-yil aprel oyi oxirida podsho qo`shinlari Toshkent yaqinida jamlandi. Qo`shinning asosiy zarba kuchini 12 ta to`pdan iborat artilleriya tashkil etardi. Shaharga hujum qilishda shu artilleriya hal qiluvchi rol o`ynashi darkor edi. Podsho qo`shinlarining dastlabki qismlari Toshkentdan 25 km masofada, Chirchiq daryosining chap sohilida joylashgan Niyozbek qal'asi yonida paydo bo`ldi. Qal'a himoyachilariga taslim bo`lishni taklif qilgan MLChernyayev rad javobini oldi. 29-aprelda jang boshlanib, ikki kun davom etdi. Podsho qo`shinlari harbiy qurollar borasida katta ustunlikka ega bo`lib, bir necha soat tinmay to`pdan o`qqa tutib, qal'a devorini teshdilar. Shu teshik orqali askarlar qal'aga kirib olishdi. Toshkent darvozasi deb ataladigan Niyozbek qo`rg`oni shu tariqa bosib olindi. Shundan so`ng general Chernyayev Toshkentga suv borishini to`xtatish, ya'ni aholini ichimlik suvisiz qoldirish uchun Chirchiq daryosi ustidagi to`g`onni buzishni buyurdi.1865-yil 8-mayda u qo`shinini Toshkent ustiga jo`natdi. Biroq podsho qo`shinlari ro`parasida kutilmaganda Olimqulxon boshchiligida Qo`qon qo`shinlari paydo bo`ldi. Shiddatli jang boshlanib, u Qo`qon qo`shinining chekinishi bilan yakunlandi. Shu jangda Olimqulxon yarador bo`ldi va vafot etdi. Buxoro qo`shini Qo`qon qo`shiniga ko`mak uchun keldi, biroq yordam kechikkan edi. 14-iyun kuni Chernyayev Kamolon va Qo`qon darvozalar qarshisiga to`plarni joylashtirib, so`nggi tayyorgarlikni ko`rib bo`lgandi. Podsho qo`shinlari shahar ustiga shiddat bilan o`q yog`dirdi. Kamolon darvozasi yaqinidagi devor vayron qilindi, podsho qo`shini askarlari o`sha joydan shaharga yorib kirishdi, lekin ularni toshkentlik sarbozlarning o`qi to`xtatdi. Hujum to`xtatildi. Go`yo shaharning barcha aholisi jonajon shahrini himoyalash uchun oyoqqa qalqqanday edi. Ko`chalarda kesilgan daraxtlar va aravalardan barrikadalar qilindi (band solindi). Bunday barrikadalar barcha ko`chalarda hamda chorrahalarda qurildi. Shaharda ko`cha janglari boshlanib ketdi, podsho qo`shinlari o`rtasidagi aloqa uzildi, natijada ularning har biri o`zicha jang olib bordi.1865-yil 17-iyun kuni tongda Chernyayev to`rttala daha — Beshyog`och, Ko`kcha, Sebzor va Shayxontohur dahalari oqsoqollarini o`z huzuriga chaqirib kelishlarini buyurdi. Oqsoqollar general qarorgohiga kelib, muzokaralar olib borishdi va shaharni podsho armiyasiga ixtiyoriy topshirish to`g`risida awaldan tayyorlab qo`yilgan petitsiyani imzolashga majbur bo`lishdi. Shu vaqtdan boshlab, Toshkent Rossiya imperiyasining o`rta Osiyodagi harbiy-siyosiy markaziga aylandi.

165. Kaufmanning Buxoroga yurishi Samarqandning zabt etilishi. Bizga ma'Iumki CHor Rossiyasi
Toshkent, Xujand, Jizzaxni bosib olgach asosiy yurishni Samarkandga boshladi. Bu yurish 1868 yil i
CHuponota tepaligida bulib ugadi. Bu joyda Amir Muzaffar bilan Fon Kaufman uchrashadi. 1868 yili 1 -
mayda Samarkand olinadi. SHundan keyin, 1864 y. 22 sentyabrida CHimkent, 1865 y, Toshkent, 1866 y.
Xujand va Jizzax -bosib olinib, barcha bosib olingan erlar birlashtirilib, 1867 y. Turkiston general-
gubernatorligi va xarbiy okrugi tashkil kilindi. 1868 y. general-gubemator kilib tayinlangan Kaufman

Buxoro amirligiga karshi uruslini davom ettirib, shu yili Samarkand va Kattakurgonni egaliadi, amir kushinlarini Zirabulok dashtlarida maglubiyatta uchratdi. 1868 y.ning 23 iyunida Buxoro va Rossiya urtasida sulx shartnomasi tuzilib, Rossiya kushinlari tomonidan bosib olingan erlar Turkiston general-gubernatorligining Zarafshon okrugiga kiritildi

166. 
     Buxoro amirligining Rossiya vasallariga aylantirilishi. CHor Rossiyaning Buxoro amirligi
     yurishi 1868 yil 1 maydan Samarkanddan boshlanadi. Asosiy jang CHuponatada bulib utadi. Jangda amir
     kushinlari engiladi. Asosiy jang Zilabulogda bulib utadi. Buxoroni ximoya kilishda Jurabek va Bobobek
     kabi vatanparvarlar kaxramonlik kursatadi. Buxoroning bosib olinishi xakida professor Farxod Kosimovning
     bir kancha ilmiy makolalarini ukiganmiz. 1868 yil 23 iyunda Kaufman bilan Buxoro amiri Muzaffar Sulx
     imzolaydi. Unga kura chegara Zarafshon daryosining yukori okimidan Kattakurgon shaxridan utadi. Amir
     500 ming oltin pul tulaydi, rus savdogarlari Buxoroda erkin savdo kilishga Karvonsaroy va dukonlar ochish
     xukukini oladi. Xiva xonligi xam 1873 yil Ganditmiyon shartnomasiga kura Rossiyaning, vassaliga
     aylanadi. Unga kura Xiva xonligi 2 million 200 ming oltin mikdorida tovon tulash majburiyatini oldi. Xiva
     xonligining Amudaryoning ung kirgok xududlarida Turkiston general gubematorligiga buysunuvchi
     Amudaryo bulimi tuzildi. Xullas Buxoro amirligi va Xiva xonligi chor Rosstyasining vassaliga aylantirildi
     
167. 
     Turkiston general-gubcrnatorliginingtashkil etilishi. Turkistonni boshkaruv tartibi 1886 yili
     kabul kilingan "Turkiston ulkasini boshkarish tugrisidagi Nizom"da koiiuniy jixatdan rejalashtirildi.
     Gubernatorlikning xukuk va vazifalari "Oltin yorlik" deb aytilgan. Xujjatda podshoning 1867 y. general-
     gubemator fon Kaufman nomiga bulgan farmonida belgilangan. CHor Rossiyasi Turkistonda markazlashgan
     kuchli xarbiy xokimiyat zarur deb xisoblab, gencral-gubernatorlikka cheklanmagan vakolatlar berdi, bu
     xokimiyat rasman "Xarbiy xalk boshkaruvi" deyilgan. Aslida bu xokimiyat tula xarbiylar kulida edi. 1873
     yilda general-gubemator Kaufman "Turkistonni boshkarish tugrisidagi Nizom'ning yangi loyixasini takdim
     etdi. Bu loyixa xokimiyatni kuchaytirish goyasi bilan sutorilgan edi, Xarbiy gubematorlar koshida viloyat
     boshkarmalari bulib, ular gubernator boshkarmasi xukuklariga ega bulishgan. Viloyat xayotining barcha
     masalalari shu boshkannada kuribchikilgan.
     

168. Kaufmanning Xiva xonligiga bosqinchilik yurishi. Tarixdan bizga ma'lumki Xiva xinligiga
Rossiyaning ilk bor xujumi Pyotr I davrida boshlangan edi. Uni Xiva xoni SHergozixon yuk kilgan edi.
1839 yil Perovskiy kushinlari Xivaga xujum kildi, lekin Xiva sarbozlarining karshiligi bilan xonlik bosib
olinmadi. SHu sababli Rossiya siyosiy xarbiy doiralari Xivani buysunmagan Urta Osiyo jazoiri deb otadi.
Xonlikni bosib olish uchun 12 mingdan ortik rus zobitiari yuborildi. Turkiston General-gubernatori Fon
Kaufman talabini Xiva xoni Muxammad Raximxon П bojarnandi, bu esa urushning boshlanishiga sabab
buldi. 1873 yil 18 mayda Kaufman xujumi^Ai boshlaydi. Xonlik tezda bosib olinadi. 1873 yilv 12 avgustda
Xiva xon iva Kaufman urtasida Gandimiyon shartnomasi imzolanadi. Xiva xoni 2 mil.200 ming sum
mikdorda tovon tulaydi, Rus savdogarlari xonlikda erkin savdo kilishi xuku kii i oladi. Xiva vassalga
aylanadi

169. 
     Xiva xonligining Rossiya vasallariga aylantirilishi.. CHor Rossiyaning Buxoro amirligi yurishi
     1868 yil 1 maydan Samarkanddan boshlanadi. Asosiy jang CHuponatada bulib utadi. Jangda amir kushinlari
     engiladi. Asosiy jang Zilabulogda bulib utadi. Buxoroni ximoya kilishda Jurabek va Bobobek kabi
     vatanparvarlar kaxramonlik kursatadi. Buxoroning bosib olinishi xakida professor Farxod Kosimovning bir
     kancha ilmiy makolalarini ukiganmiz. 1868 yil 23 iyunda Kaufman bilan Buxoro amiri Muzaffar Sulx
     imzolaydi. Unga kura chegara Zarafshon daryosining yukori okimidan Kattakurgon shaxridan utadi. Amir
     500 ming oltin pul tulaydi, rus savdogarlari Buxoroda erkin savdo kilishga Karvonsaroy va dukonlar ochish
     xukukini oladi- Xiva xonligi xam 1873 yil Gandimuyon shartnomasiga kura Rossiyaning, vassaliga
     aylanadi. Unga kura Xiva xonligi 2 million 200 ming oltin mikdorida tovon tulash majburiyatini oldi. Xiva
     xonligining Amudaryoning ung kirgok xududlarida Turkiston general gubematorligiga buysunuvchi
     Amudaryo bulimi tuzildi. Xullas Buxoro amirligi va Xiva xonligi chor Rossiyasining vassaliga aylantirildi
     
170. 
     Buxoro amirligi va Xiva xonligining Rossiya vasallariga aylantirilishi.
     

Chor Rossiyaning Buxoro amirligi yurishi 1868 yil 1 maydan Samarkanddan boshlanadi. Asosiy jang Chuponatada bulib utadi. Jangda amir kushinlari yengiladi. Asosiy jang Zilabulogda bulib utadi. Buxoroni ximoya kilishda Jurabek va Bobobek kabi vatanparvarlar kaxramonlik kursatadi. Buxoroning bosib olinishi xakida professor Farxod Kosimovning bir kancha ilmiy makolalarini ukiganmiz. 1868 yil 23 iyunda Kaufman bilan Buxoro amiri Muzaffar Sulx imzolaydi. Unga kura chegara Zarafshon daryosining yukori okimidan Kattakurgon shaxridan utadi. Amir 500 ming oltin pul tulaydi, rus savdogarlari Buxoroda erkin savdo kilishga Karvonsaroy va dukonlar ochish xukukini oladi. Xiva xonligi xam 1873 yil Gandimuyon shartnomasiga kura Rossiyaning, vassaliga aylanadi. Unga kura Xiva xonligi 2 million 200 ming oltin mikdorida tovon tulash majburiyatini oldi. Xiva xonligining Amudaryoning ung kirgok xududlarida Turkiston general gubernatorligiga buysunuvchi Amudaryo bulimi tuzildi. Xullas Buxoro amirligi va Xiva xonligi chor Rossiyasining vassaliga aylantirildi

171. 
     Podsho Rossiyasi tomonidan Qo'qon xonligining bosib olinishi va xonlikning tugatilishi. 1875
     yil katta kuzgolon kutariladi. Undan oldin Pulatxon raxbarligida kuzgolon kutarilgan edi. Xalk kuzgolonidan
     kurkkan Xudoyorxon kochadi va taxtga uning ugli Nasridinbek utiradi. Xalk xarakati kuchayadi. General
     Kaufman va Skobelov Pulatxon kuzgolonini bostirish chorasnni kuradi. Bu 2 suv orasi operatsiyasi deb
     ataladi. Kuzgolon bostnriladi. 18 fevralda Pulatxon xoinlar tomonidan ushlab beriladi va 1876 yil 1 martda
     osib uldiriladi. Natijada Kukon xonligi tutatiladi.Kukon xonligining tugatilishi xisobiga Turkiston general
     gubematorligiga buysunuvchi Fargona viloyati tashkil etildi.
     
172. 
     Podsho Rossiyasining o'lkamizdagi mustamlakachilik siyosati. Mustamlakachilik boshqaruv
     tizimining o'rnatilishi.. Turkistonni boshkaruv tartibi 1886 yili kabul kilingan "Turkiston ulkasini
     boshkarish tugrisidagi Nizom"da konuniy jixatdan rejalashtirildi. Gubematorlikning xukuk va vazifalari
     "Oltin yorlik" deb aytilgan. Xujjatda podshoning 1867 y. general-gubernator fon Kaufman nomiga bulgan
     farmonida belgilangan. CHor Rossiyasi Turkistonda markazlashgan kuchli xarbiy xokimiyat zarur deb
     xisoblab, general-gubematorlikka cheklanmagan vakolatlar berdi, bu xokimiyat rasman "Xarbiy xalk
     boshkaruvi" deyilgan. Aslida bu xokimiyat tula xarbiylar kulida edi. 1873 yilda general-gubemator
     Kaufman "Turkistonni boshkarish tugrisidagi Nizom'ning yangi loyixasini takdim etdi. Bu loyixa
     xokimiyatni kuchaytirish goyasi bilan sutorilgan edi. Xarbiy gubernatoriar koshida viloyat boshkarmalari
     bulib, ular gubernator boshkarmasi xukuklariga ega bulishgan. Viloyat xayotining barcha masalatari shu
     boshkarmada kurib chikilgan.
     
173. 
     "Turkiston o'lkasini boshqarish to'g'risidagi nizom"ning qabul qilinishi. Чоризм узбек
     хонликларини босиб олгач, бу ерда азалдан давом этиб келаетган ерга эгалик килиш шаклига дуч
     келди. Сгориладиган ерларда дегкончиликнинг пахта, бугдой, шоли, беда, богдорчилик ва
     сабзавотчилик каби сохалари яхши ривожланган эди. Лалмикор ерларга дон экинлари экилган эди.
     Бу маълумотларга эга булган Туркистон генерал-губернатори 1870 йилда утрок ва кучманчи
     ахолидан олинадиган соликуларни купайтирди. Сув билан боглик булган, пахта билан боглик булган
     аграр сиёсат утказилди. Энг асосий аграр ислохотлар харбий коммунизм ва янш иктисодий сиёсат
     ислохотлари утказилган. Истило килинган ерларга рус ахолисини кучириш ташаббускори фон
     Кауфман эди У 1875 й.да Авлиё ота туманида дастлабки рус кишлогини ташкил этиш, уни мухофаза
     килиш коидаларини ишлаб чикди. Унинг бошкаруви даврида 8та рус кишлги ташкил топди.
     Кучириш сиёсатининг максади нима. Бу жойлар Европа Россияси мануфактура саноати эхтиёж
     махсулотларини етиштиришга кодир эди. Шунинг учун руслаштириш сиесати амалга оширилди.
     1886 йилги "Низом" рус ахолисини кучириб келтириш йули билан улкани руслаштириш харакатини
     конуний мустахкамлади. Чоризм Туркистонни мустамлака улкага айлантиргандан сунг, улкада хар
     томонлама мукаммал ишланган режалар ва тадбирлар асосида иш юритди. Жумладан, аграр
     ислохоти утказилди, киска вакт ичида ушбу мустамлака улка Россия хом ашё базасига айлантирилди.
     Кучириш сиесати, руслаштириш сиёсати утказилди. Фаолият юритаётган мадрасаларни ёпиб ташлаб,
     янги рус-тузем мактаблари очилди. Ушбу мактабларда улка фарзандларини укитилиши натижасида
     укувчилар чаласавод булиб чикиши улар учун айни муддао эди. Улар улка фарзандларидан зиёли,
     билимли кишилар етишиб чикишидан жуда хам куркар эдилар. Лекин, шунга карамай, улкада
     зиёлилар мустакиллик учун кураш олиб борганлар. Жадидлар харакати, истиклолчилар харакати
     каби бир канча харакатлар вужудга келган. Аммо бу харакатлар намояндалари катагон килинган.
     Миллий анъаналаримиз, урф-одатларимиз Йуколиб кетаган. Улка маданий бойликлари, археологик
     топилмалар, кадимги кулёзмалар ёки марказга юборилган, ёки йук килиб ташланган
     
174. 
     Podsho Rossiyasining Turkistonda iqtisodiy hukmronlikni o'rnatish tadbirlari. Urta osiyoda
     chor xukumaiti uz xukmronligini umatgandan sung ulkaning katta imkoniyatlari, er osti va er usti
     boyliklarini metropoliya manfaatlariga moslashtirish jarayoni boshlandi. Bu jarayon bir kancha boskichlar
     va yunalishlarda amalga oshirildi. Eng avvalo, kulga kiritilgan shaxar va kishloklarda chorizmning xarbiy
     ma'muriy boshkaruv tizimi urnatildi. SHundan keyin ulka boyliklarini yagona tizim va uzokni kuzlagan reja
     asosida muntazam suratda ta'kib kilishga kirishdi. Asosiy e'tibor eng avvalo temiryul kurilishiga karatildi.
     Turkistonni Rossiya bilan boglovchi temir yullar kurildi. Rossiyaning Turkistondan olgan daromadlarining
     asosiy kismini paxta va undan olingan maxsulotlar tashkil etardi. SHu sababli ular ongli ravishda ulkaga
     

sanoat ashyolarini kiritishgan. Umuman olganda, axoliki kuchirish, ruslashtirish, "Turkiston ulkasining "aktli Nizomi" loyixasi asosida mustamlakachilar xukmronligini amaiga oshirish tadbirlariga bori b takaladi.

175. Podsho RossiyasiningTurkistonda musUimlakacliilikni kuchaytirishiga qaratilgan madaniy
va ma"rifiy siyosati.. CHorizm o'zbek xonliklarini bosib olgach, bu erda azaldan davom etib kelaetgan er
ga egalik kilish shakliga luch keldi. Sgoriladigan eriarda degkoncKilikning paxta, butdoy, sholi, beda,
bogdorchilik va sabzavotchilik kabi soxalari yaxshi rivojlangan edi. Lalmikor erlarga don ekinlari ekilgan
edi. Bu ma'lumotlarga ega bulgan Turkiston general-gubematori 1870 yilda utrok va kuchmanchi axolidan olinadngan solikulami kupaytirdi. Suv bilan boglik bulgan, paxta bilan boglik bulgan agrar siyosat utkazildi. Eng asosiy agrar isloxotlar xarbiy kommunizm va yangi iktisodiy siyosat isloxotlari utkazilgan. Istilo kilingan erlarga rus axolnsini kuchirish tashabbuskori fon Kaufman edi U ! 875 y.da Avliyo ota tumanida dastlabki rus kishlogini tashkil ztish, uni muxofaza kilish koidalarini ishlab chikdi. Uning boshkaruvi davrida 8ta rus kishlgi tashkil topdi. Kuchirish siyosatining maksadi nima. Bu joylar Evropa Rossiyasi manufaktura sanoati extiyoj maxsulotlarini etishtirishga kodir edi. SHuning uchun raslashtirish siyosati amalga oshirildi. 1886 yilgi "Nizom" rus axolisini kuchirib keltirish yuli bilan ulkani ruslashtirish xarakatini konuniy mustaxkamladi. CHorizm Turkistonni mustamlaka ulkaga aylantirgandan sung, ulkada xar tomonlama mukammal «shlangan rejalar va tadbirlar asosida ish yuritdi. Jumladan, agrar isloxoti utkazildi, kiska vakt ichida ushbu mustamlaka ulka Rossiya xom ashyo bazasiga aylantirildi. Kuchirish siyosati, ruslashtirish siyosati utkaziidi. Faoliyat yuritayotgan madrasalami yopib tashiab, yangi rus-tuzem maktablari ochildi. Ushbu maktablarda ulka farzandlarini ukitilishi natijasida ukuvchilar chalasavod bulib chikishi ular uchun ayni muddao edi. Ular ulka farzandlaridan ziyoli, bilimli kishilar etishib chikishidan juda xam kurkar edilar. Lekin, shunga karamay, ulkada ziyolilar mustakillik uchun kurash olib borganlar. Jadidlar xarakati, istiklolchilar xarakati kabi bnr kancha xarakatlar vujudga kelgan. Achmo bu xarakatlar namoyaidalari katagon kilingan. Milliy an'analarimiz, urf-odatlarimiz yukolib ketagan. Ulka madaniy boyliklari, arxeologik lopilmalar, kadi.mgi kulyozmalar yoki markazga yuborilt-an, yoki yuk kilib tashlangan

176. Toshkent ("Vabo isyoni") qo'zg'oloni va uning ahamiyati

1892-yilning mart oyida Afg‘onistonda vabo kasalligi tarqaldi. Bahor faslining oxirlariga kelib bu kasallik Samarqand viloyatining Jizzax uezdida, 7-iyunda esa Toshkentda ham qayd qilindi. Toshkent shahar ma’muriyati kasallikka qarshi tadbirlar qatorida shahardagi 12 ta qabristonni yopib qo‘ydi. 1892-yildagi norozilik harakatlarini keltirib chiqargan asosiy sabab, birinchidan, mahalliy aholiga nisbatan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan mustamlakachilik jabr-zulmining tobora kuchayib borayotganligi; ikkinchidan, xalq ommasining og‘ir ahvoli, hunarmand kosiblar va mardikorlaming ayovsiz ishlatilishi; uchinchidan, iste’mol mahsulotlari narxlarining to‘xtovsiz oshib borishi, soliqlaming ko‘pligi; to‘rtinchidan, amaldorlaming o‘z mansablarini suiiste’mol qilishi, poraxo‘rligi kabi holatlaming ko‘payib ketishi bo`ldi. Tarixda «Vabo isyoni» (yoki «Toshotar voqeasi») deb nom olgan qo‘zg‘olon 1892-yilning 24-iyunida boshlandi. Bu voqeani o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan zamondoshlardan biri shunday yozgan edi: “Qo‘zg‘olonchilaming maqsadi bo‘layo`lgan kamsitishlami to‘xtatishga erishish edi. Olomon shahar boshlig‘i S.Putinsev huzuriga chora ko‘rish to‘g‘risidagi talab bilan yo‘lga tushadi. Olomonda o‘qotar yoki zamonaviy qurollar ham yo‘q bo‘lib, ular taxminan 400 kishi atrofida edi” Eski shahar oqsoqoli Muhammad Yoqub olomondan qo‘rqib ketib, shahar boshlig‘i polkovnik S. Putinsev huzuriga yordam so‘rab bekinishga urindi. Xalq S. Putinsevdan oqsoqolni ular ixtiyoriga berishni talab qildi. S.Putinsev esa muzokara o‘miga kuch ishlatishni afzal ko‘rdi. Kuch ishlatish to‘g‘risidagi buyruqdan keyin, sabr kosasi to‘lgan xalq uzoq o‘ylab o‘tirmay hokimga hujum boshladi. Uning odamlarini tor-mor etib, o‘zini kaltaklashdi. Toshkent oqsoqolining uyiga o‘t qo‘yishdi. S. Putinsev va uning mirshablarini do‘pposlagan xaloyiq mahkamani ham ostin-ustun qildi. Qo‘zg‘olonni bostirish uchun kazaklar polki va bir ro`la askar chaqirildi.

177.1898-yilgi Andijon qo,,zg,,oloni va uning ahamiyati Чоризмнинг Туркистон халкларига нисбатан юргазган мустамлакачилик, улуг давлатчилик ва шовинистик сиёсати албатта конуний суратда махаллий ахолининг уз миллий озродлиги, эрки ва инсоний хак-хукукларини химоя кнлиш учун мукаддас жангга отлантирди. Чоризм томонидан асоратга солинган, мустамлака килннган халклар дастлабки кунлардан бошлаб, Уз миллий мустакилликлари, озодликлари ва эрклар учун мукаддас курашга отландилар: 1868 й. Самарканд мудофааси ва Еухоро амириги Бухоро шахри, Шахрисабз беклигидаги харакатлар; 1870 й. Мангишлок киргизларининг исйнлари; 1871 й. Эшон Эшмухаммад бошчилигидаги Сирдаре' вилоятида чикишлар юз берди; 1871 й. Фаргонада Етимхон к^зг.; 1872 й. Чирчикаа исён булди: 1873-1876 йй. Пулатхон бошчилигидаги Кукон хонлигида кузголон. 1892 й. Тошкент кузг.; 1898 й. Андижонда Дукчи Эшон к^зг; 1899 Й. Сирдаре" вил. Харакатлар ва бошк. Ана шулар жумласидандир. 1887-1897 Йй. Мобайнида жами булиб Фаргона, Самарканд ва Сирдареда мустамлакачилар идораларига карши 663 марта хужум булган

178. Jadidlar harakatining yuzaga kelishi va uning atoqli vakillari XIX asr oxnri - XX asming boshlarida siyosiy, madaniy, iktisodiy jixatdan inkiroz xolatiga tushib kolgan mustamlaka tufayli rivojlanishi past darajada bulgan ulkada Turkiston ziyolilari chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmidan kilish, uz milliy davlatchiligini tuzish, iktisodiy va madaniy tarakkiyotga Yul ochish, xalkka ziyo tarkatish choralarini kurdi. Bu borada jadidchilik xarzkati katta rol uynadi. Jadidchilik rus mustamlakachnligiga karshi mnlliy demokratik xarakat bulib, u usha davr Turkistondagi kolok iktisodiy ijtimoiy va madaniy sharoitda yashayotgan xalklami ma'rifatlashtirish, jamiyat xayotida ijtimoiy va madaniy isloxotlar utkazish, pirovardida, milliy mustakillik goyalarini gayotga tadbiketish maksadini uz oliga kuydi. XlX-asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiston ijtimoiy-siyosiy xayotida jadidchilik xarakati keng kuloch yoyib rivojlandn. Jadid euzi arabcha bulib, yangi usul degan ma'noni anglatadi. Ammo jadidchilar xarakati fakat madaniy-ma'rifiy xarakat, ya'ni eski maktablarning kiyin ukitish tizimiga nisbatanyangi usuliga asoslangan yangi uslub asosida ukitishga utishdangina iborat emasdir. U ayni chogda keng, chukur mazmundagi ma'naviy- maVifiy, milliy tarakkiyot va milliy istiklol muammolzrini xam uz ichiga olgan edi. Jadidchilik xarakatining ilxomchisi va tashkilotchisi kirim-tatar ziyolilarining ilgor vakili Ismoil Gaspirinskiy edi. Urta Osiyoda jadidchilik xarakatining yirik vakillari Munavvar Kori Abdurashidxonov, Bexbudiy, Avloniy, CHulpon, Fitrat, Ayniy, Fayzulla Xujaev va boshkalar. Toshkentda birinchilar katorida jadid maktabini 1901 yilda Munawar Kori Abdurashidxonov ochdi. 1910yilga kelib Toshkentda bunday maktablar soni 10 taga, Kukon shaxrida esa 16 taga etdi. Turkiston jadidlir adolat, erk va ozodlik uchun kurashda uz faoliyatlarini uch yunalishda olib bordilar. Btrinchisi YAngi uslubdagi jadid makgablari ochish, ikkinchidan umidli yoshlami chet ellarga ukishga yuborish, Uchynchidan Turli ma'rifiy jamiyatlar tuzish yuli bilan omma urtasida targibot-tashvikot ishlarini yulga kuyish orkali ziyolilarning kuclili firkasini tashkil etish. Asosiy siyosiy maksadi CHor mustamlakachiligidan xalos bulish. Ziyolilaming kuchli tabakasini tashkil etish va ulaming omma urtasidagi ta'sir doirasini kengaytirishda jadidlar matbuotga katta um id bogladilar: Tarakkiy, Xurshid, Osiyo, Turon, Sadoi Turkiston, Sadoi Fargona, Oynakabi gazeta vajurnallarnashr etildi. Uzbek dramaturgiyasining ilk asari xisoblanmish Bexbudiyning Padarkush asari va uning saxnalashtiri lishi

179. Podsho Rossiyasining O'rta Osiyodagi hukmronligi davridagi ijtimoiy- iqtisodiy ahvoi. XX

asrning dastlabki un yilliklari jaxon zalklari uchun nixoyatda ogir, tashvishli va inkirozlarga boy yilyaar edi. Jaxon iktisodiy va siyosiy inkirozolari birinch shvbatda Evropa va SHarkning rivojlangan mamlakatlarini uz gch?dobiga tortdi. Uiar bu ogir iktisodiy va siyosiy inkirozdaae chikib ketish maksadida tajovuzkor tashki siyosat olib bordilar. Okibatda fojeali va kirgin-barot urushlar kelib chikan. 1904 y. boshlangan rus-yapon urushi va 1914-1918 yy.ni uz ichizg olgan va dunyoning28 mamlakatini uzdomiga tortgan. SHular «ababli Turkiston ulkasida mustamlakachiliq milliy zugam va zuravonlik siyosati yana avj oldi. U uz oldiga maksax kilib

Turkiston ulkasi boyliklarinn talash va edi xlklami kattikkullik bilan ekspluatatsiya kilio, ulaming konini zulukdek surish uchun ulug davlatchiliq shovinnstnk snyosat olib borishnn kuydi. Xalk esa goyat ogir va ktsmatli xaet kschnrar edi. Mustamlakachilar ularga past nazar bilan karab, "sart" deb atagan. Ish xaklam kam bulgan, soliklaroshibboraredi, narxlarkutarilaredi

180. 
     XX asr boshlarida Turkiston o'lkasi, Buxoro va Xivadagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat.
     Туркистоннинг ижтимоий-сиссий хаёти. XX асрнинг дастлабки ун йилликлари жахон халклари
     учун нихоятда огир, ташвишли ва инкирозларга бой йиллар эди. Жахон иктисодий ва сиесий
     инкирозолари биринч навбатда Европа ва Шаркнинг ривожланган мамлакатларини уз гирдобига
     тортди. Улар бу огир иктисодий ва сиесий инкироздан чикиб кетиш максадида тажовузкор ташки
     сиёсат олиб бордилар. Окибатда фожеали ва киргин-барот урушлар келиб чикди. 1904 й. бошланган
     рус-япон уруши ва 1914-1918 йй.ниуз ичнгаолган ва дунёнинг28 мамлакатини уз домига тортган.
     Шулар сабабли Туркистон улкасида мустамлакачилик, миллий зулм ва зу^авонлик сиёсати яна авж
     олди. У уз олдига максад килиб Туркистон улкаси бойликларини талаш ва ерли хлкларни
     каттиккуллик билан эксплуатация килиб, уларнинг конини зулукдек суриш учун улуг давлатчилик,
     шовинистик сиёсат олиб боришни kJ/йди. Халк эса гоят огир ва кисматли хаёт кечирар эди.
     Мустамлакачилар уларга паст назар билан караб, "сарт" деб атаган. Иш хаклари кам булган,
     соликлар ошиб борар эди, нархлар ку^тарилар эди
     
181. 
     Birinchi jahon urushining o'lka hayotiga salbiy tasiri. 1914 yil 1 avgustdadavlatlamingguruxi:
     Antanta, Angliya, Fransiya va Rossiya 3-lar ittifoki Germaniya, Avstriya, Vengriya va 1915 yil Antanta
     tarafiga utgach Italiya urtasida birinchi jaxon urushi boshlandi, Rossiya urushga tayyor emasdi. Armiya
     safarbar etilmagan xujalik xarbiy yulga utkazishgandi.uk-dorilar etishmasligi bilinib turar edi, urushni
     birinchi yillaridayok Rossiya kator ogir maglubiyatlarga uchragan armiya urush davomida kishlok xujaligi
     vayron buldi.Ekin maydonJari ancha kiskarib ketdi.Kishlokda esa ishlovchi kishilar etishmas butun xujalik
     alokalari izdan chikan Rossiya iktisodiyoti urush va bunday xarakatlarga kulamdagi xarbiy xarakatlarga
     tayyor emasda.1915 yildan boshlab Turkistonda paxtaga uzgarmas davlat narxlari joriy etildi.Bu narx
     paxtakorlamingetishtirishga kiladigan xarajatlami koplay olmasdi.1916 yilda paxtaga ayrnboshlanadigan
     bugdoy narxi 400% kupaydi. Paxta narxi esa 50% kutarildi xolos. Urush olib borish uchun kungili badallar
     tulash majburiyatn yuklakdi, Badallar xar bir uy yoki oila utovdan olinadigan majbumy soliklardir bu
     soliklar oddiy xalk uchun ogir yuk edi. Urush davomida axoliga kushimcha soliklar va natural majburiyatlar
     

xam yuklandi. Turkistonda bu majburiyatlar butun mustamlaka xujaligini chukur tanazzxilga olib ksldi. Pulning kadrsizlanishi, bajarib bulmas soliklar va sudxurlar zuravonligi shartlari xalk azob-ukubatlarini xaddan oshirib yuborgan edi. Ulaming butun xujaligi tamomila zavolga yuz tutdi bu esa iktisodiyotganing uzil-kesil barbod bulishi xafini tutdirdi. Dexxonlar erlarni arzon garovga sotib yubordi. Natijada dexkonlarning 50%dan ziyodi ersiz ziroatlarga aylandi

182. 1916 yilgi xalq qo'zg'oloni va lining xususiyati.. 1914-1916 yillarda CHor ma'murlarinnng

jaxon urushi baxonasida milliy mustamlakachilik zulmi va istibdodini kuchaytirganliklari munosabati bilan
Turkiston xalklari kurashga yanada faolrok tortilganlar. 1916 25 iyunda Rus podshosi Nikolay-2ning
«Saltanatdagi bcgona xalklar erkak axolisini xarakatdagn armiya rayonlarida xarbiy inshoatlar va shuningdek davlat mudofasi uchun zarur bulgan boshka xar kanday ishlarga jalo kilish» xakidagi farmonga binoan Turkiston ulkasidagi rus bulmagan 19 yoshdan 43 yoshgacha bulgan jami 250 ming fukaroni front: orkasidagi kora islilarga safarbar kilish kuzda tucilgan edi. Mardikorlikka olishning butun ogirligi mexnatkash tabakalar zimmasiga tushar edi. Ularning ruyxatlarini tuzish Volost boshkaruvlari, oksokolpar va ellikboshilarga yuklatilgan edi. Ularbundan uz manfaatlari yulida fondalandilar. Maxalliy ma"murlar katta poralar evaziga boylar va amaldorlar, turalaming bolalarini mardikorlikdan koldirar, kuprok kambagal

oilalarning farzandlarini rayxatga kushib kulr edilar.CHorizm mustamlaka zulmi siyosatiga karshi

kurashning yuksak chukkisi Jizzax kuzgoloni buldi. Bu kuzgolon xalk kurashiga

aylandi va butun Turkiston buyicha yoyildi. Kuzgolon shafkatsixtarcha bostnrildi. Katnashchilardan 3000

mingdan ortik kishi sudga berilib, ulardan 347 tasi osib uldirishga

xukm ktlingan

4-davr

183. Rossiyada 1917 yil fevral burjna - demokratik inqilobi, uning o'lkamizga ta"siri. 1917 yilning boshida Sankt-Peterburgda bulib ulgan vokualar ta'sirida Turkistonda xam yangi jamiyatni shakllantirish uchun xarakatlar boshlanib ketdi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy xayotida asosiy masala muxtoriyat makomini olishdan iborat buldi. Bu goyalami il gari surishda Turkiston jadidlari katta rol uynadilar. CHunki bu vaktga kelib ushbu xarakat ma'rifatchilikdan siyosiy xarakat darajasigacha allakachon kutarilgan edi. 1917 yilning uzidayok Bututurkiston musulmonlarining turt marotaba kurultoyi utkazildi. Ularda Turkiston muxtoriyati tashkil etish goyasi ilgari surilgan edi.

1917 yil mart oyida tashkil topgan "SHuroy Islomiya" jamiyat atrofida birlashgan jadidchilar xam kelajakda Rossiyada tashkil kilinadigan federativ-demokratik respublika tarkibida Turkiston muxtor jumxuriyatini barpo etishdan iborat edi. 1917 yilning dastlabki oylarida muxtoriyat tizimi xakida ochik suzlashlar bulmadi. CHunki bu mavzu fakat Markaziy SHuro doirasida kilinar edi. 1917 yil may oyining boshida Moskvada bulib utgan 1 Butunrossiya umummusulmon s'ezdidan keyin muxtoriyat masalasi kun tartibiga faolrok kuyila boshlandi. SHaxarning xamma daxalaridan kup knshilik organ saylanib, bu organni "SHuron islomiya" deb atashga karor kilindi. 14 martda bulib utgan yigilishida "SHuroy IslonV'ning 15 kishi dan iborat rayosati tuzildi. Uning xayatiga Abdurauf Fitrat, Munavvar Kori, Ubaydulla Xujaev va b. kirdi. 1917 yil nyun oyida rouxoniylar va ulaming tarafdorlari "SHuroy Islomiya" tashkilotidan chikib, "SHuroy ulamo" deb atalmish tashkilot tuzishlariiii bilan ifodalandi. "Ulamochilar" bilan "SHuroy islomchilar" urtasidagi uzok va kizgin baxslarga karamay, s'ezd kelishish yullarini topishga muvaffak buldi. "SHuroy Isiom", "Turon", "SHuroy Ulamo" va boshkalarni birlashtirish yuli bilan butun Turkiston va Kozogiston uchun umumiy bulgan "Ittifoki rauslimin" degan siyosiy partiya tuzishga karor kilindi. Turkiston musulmonlarining birinchi partiyasi, ya'ni "Turk odami markaziy federalist firkasi" xam mana shu siyosiy masalalarga uz munosabatini belgilab berdi

184. 1917 yilda Rossiya imperiyasida iqtisodiy-siyosiy inqiroz va ijtimoiy ziddiyatlar.
Xalqimiz 130 yilga yaqin davr mobaynida podsho Rossiyasi zulmi ostida, sho‘rolar istibdodi iskanjasida yashadi. Bu davrda ular ne-ne kulfatlarni o‘z boshlaridan kechirmadilar. Shu bois ular doimo o‘z ozodligi va mustaqilligi uchun kurash olib bordilar. Biroq istiqlolimizgacha tariximizdagi bu ozodlik kurashlari bizdan pinxon tutildi. Ularning mazmuni, mohiyati va ahamiyatiga reaksiyey tus berildi. Hatto mustaqil davlatimizning bir bo‘lagi bo‘lgan “Turkiston muxtoriyati” faoliyati adabiyotlar va darsliklarga kiritilmadi, mustaqillik uchun olib borilgan kurashlar esa “bosmachilik” deb ataldi.

Oqtyabr to‘ntarishi esa Sharq xalqlari, jumladan, O‘rta Osiyo xalqlariga ozodlik, xurlik olib kelgan, ularning mustaqil taraqqiyot yo‘lini boshlashga imkon bergan “buyuk istiqbol” deb jar solindi. Mustamlakachilar, istibdodchilar tariximizni buzib talqin qildilar, haqiqatni bizdan bekitdilar.

Biroq tarixni tuzatib ham, uni qayta yozib ham bo‘lmaydi. U qanday bo‘lsa, shundayligicha qoladi. Prezidentimiz aytganidek «Ko‘chmanchilar, bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi».1 Istiqlolimiz mana shunday haqqoniy tariximizni qayta ochishga, tiklashga uni qanday bo‘lsa shunday o‘rganishga imkon yaratdi.

Biroq, bugun mana shunday vaziyatda dunyoda g‘oyalar kurashi, yoshlarni o‘zlari tanlagan yo‘llaridan chalg‘itish uchun harakatlar keng avj olmoqda. Ayrim g‘oyalar “daho”lari xavoyi gaplar, quyuq va’dalar bilan odamlarning boshini qotirishga urinmoqdalar.

Bunday sharoitda g‘oyaga qarshi faqat g‘oya. Jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan bahsga kirishi mumkinligi jamiyatimizning milliy g‘oyasi va mafkurasini shakllantirish va uning mazmuni mohiyatini yoshlarimiz ongiga chuqur singdirish zaruriyatini anglatmokda. Shu milliy mafkuramiz biz oldimizga qo‘ygan ezgu-maqsadlarimizga erishuvimizda yunaltiruvchi kuch, bayroq vazivasini o‘taydi.

Prezident I.Karimov "Mana shunday ozod kunlarda bilib-bilmay yo‘ldan toyib, ya’ni kuppa-kundizi yo‘lini yo‘qotib, yot ellarda chalinayotgan nog‘oraga o‘ynab yurgan ayrim yoshlarning ko‘zini ochishda milliy mafkuramiz muxim o‘rin tutishi shubhasiz"1, deb bejiz takidlamagan edilar.

Bugungi yoshlarimizni yuksak ma’naviyat egasi, o‘zligini anglagan insonlar qilib tarbiyalashda, shakllanayotgan milliy mafkuramizda tariximiz muhim rolni o‘ynaydi. Shu bois Prezidentimiz “biz haqqoniy tariximizni tiklashimizni, xalqimizni, millatimizni ana shu tariximiz bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur”,2 deb alohida ta’kidlangan edilar.

Bugun siz bilan muxokama etadigan mavzuimiz yurtimiz, xalqimizning sho‘rolar istibdodi iskanjasiga tushgan, dastlab ularning “Siz endi ozodsizlar” degan uydirmalariga uchib, so‘ngra mag‘zini chaqib, ular xiyla-nayranglarini barchasi yolg‘onligini tushunib, o‘z ozodligi, erki uchun kurash olib borgan davri tarixiga bag‘ishlanadi.

Siz bugungi ma’ruzamizda sho‘rolar davrida uydirma va yolg‘onlar bilan xaspushlangan bu davr tarixining haqiqatini, uning qanday bo‘lsa, shundayligicha bilishga haqlisiz. Chunki jamiyatimizning har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday odamlarni yo‘ldan urish, har xil aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni xushyorlikka o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi.

1917 yil 27 fevralda Rossiyadagi fevral burjua-demokratik inqilobi g‘alabasi tufayli podsho Nikolay II taxtdan ag‘darilib, hokimiyat tepasiga rus burjuaziyasi chiqdi va ular muvaqqat ( vaqtli) xukumat tuzdilar.

Petrogradda bo‘lib o‘tgan hodisalarlar ta’siri ostida Turkistonda yangi hokimiyat tuzilmalarini barpo qilish yuzasidan kuchli jarayon boshlandi. Bolsheviklar ta’sirida hamma shahar va ishchilar mavzelarida ishchi va soldat deputatlari Sovetlari tuzila boshladi. Ular inqilobiy demokratiya orzusini yuzaga chiqarishga vakil etilgan va muvaqqat hukumat mahalliy muassasalarining xatti-harakatlari ustidan nazorat olib borish huquqini da’vo qiladigan qurollangan xalq organlari tariqasida tashkil topib bordi. Bu sovetlar xay’atiga asosan ovrupalik aholi vakillari kirdi.

O‘lkaning musulmon aholisi ham faol siyosiy kurash jabkasiga tortildi. 1917 yilning mart aprel oylari o‘lkaning siyosiy uyg‘onishida burilish davri bo‘ldi. Paydo bo‘lib kelayotgan milliy demokratik kuchlarning yetakchisi jadidlar bo‘lib qoldi, ular o‘zlarining avvalgi butun faoliyatlari bilan shu vazifaga tayyorlangan edilar. Ular demokratik inqilobga va u e’lon qilgan tamoyillarga katta umid bog‘lab, uning g‘oyalari va shiorlarini amalga oshirishga faollik bilan kirishdilar. Shu oylarda ular xalq ongi shuurida jipslashish, milliy birlikni mustahkamlash extiyojini uyg‘otish bobida muhim qadamlar qo‘yishga erishdilar.

Fevral voqealaridan keyin siyosiy tashkilotlar faoliyatida ham o‘zgarishlar sodir bo‘la boshladi. “Sho‘roi Islomiya”, “Ulamo” va “Alash O‘rda” singari yangi firqalar tashkil topdi.

Xalq o‘z baxti-saodati uchun kurash bayrog‘i ostida turli tashkilotlarni vujudga keltira boshladi.Samarqandda “Musulmonlar klubi”, “Mirvajul-Islom”, Qo‘qonda “Musulmon mehnatkashlari ittifoqi”, Kattaqo‘rg‘onda “Ravnaq-ul islom”, Xo‘jandda “Muayin at-tolibin” kabi tashkilotlar tuzildi.

Taraqqiyparvar ziyolilar tomonidan tashkil qilingan “Turon” jamiyati tashabbusi bilan 1917 yil mart oyida vujudga kelgan yirik milliy tashkilotlardan biri-“Sho‘roi Islomiya” edi. Tashqilot nega bunday nom oldi? 1917 yilda Sovetlar (sho‘rolar) tashkil qilish-g‘oyasi keng tarkalgan edi. Joylarda “Hamma hokimiyat Sovetlarga” degan shior ostida namoyishlar o‘tkazila boshlandi. Odamlar “Endi xalq Sovetlar orqali o‘z taqdiri va kelajagini hal eta oladi”, deb uylay boshladi. Tashqilotning 1917 yil 14 martdagi yig‘ilishda shunday taklif kiritildi: “Nega rus ishchi va askarlarida o‘z sho‘rolari Sovet ma’nosida bor, biz musulmonlarda esa xech qanday sho‘ro yo‘q. Keling biz ham bugungi majlisda tashkilotimiz nomini ”Musulmonlar sho‘rosi“ yoki chiroyli qilib aytganda ”Sho‘roi Islomiya" deb aytaylik. Shunday qilib, Toshkent shahrining mahalliy aholisi o‘zi saylangan va unga ishonch bildirgan milliy tashkilotga ega bo‘ldi.

185. «Sho'roi Islomiya», «Sho'roi Ulamo» tashkilotlarining tuzilishi va ularning faoliyati.

SHaxarning xamma daxalaridan kup kishilik organ saylanib, bu organni "SHuroy islomiya" deb atashga karor kilindi. 14 martda bulib utgan yigilishida "SHuroy IslonAiing 15 kishidan iborat rayosati tuzildi. Uning xayatiga Abdurauf Fitrat, Munavvar Kori, Ubaydulla Xujaev vab. kirdi. 1917 yil iyun oyida rouxoniylar va ulaming tarafdorlari "SHuroy Islomiya" tashkilotidan chikib, "SHuroy ulamo" deb atalmish tashldlot tuzishlariiii bilan ifodalandi. "Ulamochilar" bilan "SHuroy islomchilar" urtasidagi uzok va kizgin baxslarga karamay, s'ezd kelishish yullarini topishga muvaffak buldi. "SHuroy Islom", "Turon", "SHuroy Ulamo" va boshkalami birlashtirish yuli bilan butun Turkiston va Kozogiston uchun umumiy bulgan "Ittifoki muslimin" degan siyosiy partiya tuzishga karor kilindi. Turkiston musulmonlarining birinchi partiyasi, ya'ni "Turk odami markaziy federalist firkasi" xam mana shu siyosiy masalalarga uz munosabatini belgilab berdi.

186. 
     Turkistonda sovetlar hokimiyatining o'rnatilishi. Petrogradda kurolli kuzgolon galaba
     kozonganini va Butun rossiya Srovetlarining p s'ezdi xokimiyatni ervetlarga berish, Lenin boshcliiligida
     Xalk Komissariari Soveti tuzish,ervotinchlik tugrisida dekret kabul kilish xakida karorchikargany
     tugrisida 27 oktyabrida Turkistonda telegramma olindi. Bu xabar Toshkentdagi vokealar rivojini
     tezlashtiridi. 27 okryabrdayok Toshkent Sovtining Ijroiya Komiteti Toslikent garnizonidagi barcha xarbiy
     kismlarning soldat komitetlariga kumondonlikning farmoyishlarini bajarmaslik tugrisida buyruk yuboradi,
     boshka shaxarlaming garnizonlariga esa "inkilob xukuklarini ximoya kilish uchun kurolli kuchlar
     kurinishida yordam" surab vakillar junatildi. 27 oktyabrdan 28 oktyabrga utar kechasi soldat komitetlari,
     shaxar sanoat korxonalari, temir yul ustaxonalari vakillari ishtiroki bilan Toshkent Sovetining kushma
     majlisi utkaziladi va 28 oktyabr kuni ertalab kurolli kuzgolon boshlash tugrisida karor kabul kilinadi
     
187. 
     O'lka musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi. Turkiston muxtoriyatining tashkil etilishi. 1917 Y.26-28 noyabr Kukon shaxrida Turkiston ulka musulmoniarining favkulodda4 kurultoyi bulib utdi. Kurultoyda demokratik musulmon ziyolilar talabi bilan Turkiston axolisini evropalik kismi vakilligi xam teng gukukli bulib, ishtirok etdilar. Turkistonni boslikarish tuzumi tugrisidagi Macaia uch kun davom etgan kurultoyning dikkat markazida turdi. Kurultoyda ulkaning barcha mintakatari va kupgina jamoat tashkilotlaridan 200 nafardan ortik vakillar ishtirok etdi. Unda vakiillarning siyosiy faolligi tufayli muxim masalatar yuzasida kizgin munozaralar bulib utdi. Ma'lumki, musulmonlaming ushbu kurultoyi va unda kabul kilingan karorlar 10-yi!lar davomida "millatchilar guruxining yiginida e'lon kilingan burjua muxtoriyati" deb notugri tachkin kilinib keldi. Xujjatlar esa ushbu xolning butunlay aksi bulganligini isbotlayoydi. Masapan, Turkiston jadidlarining otasi sanalmish Maxmud\uja Bexbudiy uz ma'ruzasida kurultoyning Turkiston xalklari tarixida ulkan ijobiy, tarixiy xodisa va burilish davri ekanligini ta'kidlab, "Kurultoyimiz kabul kilayotgan karorlar shuning uchun xam axamiyatliki, unda Turkiston axolisining earopalik vakillari xam ishtirok etmokdalar" deydi. Bexbudiy kurultoy xayatida musulmonlar bilan bir katorda boshka milliy guruxlaming xam vakillari bulishini yoklab chikdi. Kurultoyda Turkistonni bokarish shakli tugrisidaga masala yuzasidan suzga chikkanlaming kupchiligi Turkistonni muxtor respublika deb e'lon kilinishini, bu esa ulka axolisining ijtimoiy maksadlaridan kelib chikkanligini unta moe tushishini uktirdi. Mchtstoriyat va mustakillik e'lo» kilish fikrini xamma kullab-kuvvatladi. Kurultoyda Turkiston Muxtoriyati Muvakkat Kengashi - xukumati tuzildi. Uning tarkibiga 12 kishidan iborat a'zolar saylandi: Muxammad Tanishboev - Bosh vazir,, ichki ishlar vaziri; M. Islom SHoaxmedov - bosh vazir urinbosari; Mustafo CHukaev - tashki ishlar vaziri; Ubaydulla Xujaev - xvrbiy vazir: YUraj Agaev - er va suv boyliklari vaziri; Obidjon Maxmudov - ozik-ovkat vaziri; Abduraxmon Urazaev - ichki ishlari vazarining urinbosari; Solomon Gersfeld - moliya viziri. Xukumat tarkibiga yana 4 kishi - evropalik axoli vakillari srasidan nomzodlar belgilandi. SHuningdeq bu xukumatda Sajdnosir Mirjalol ugh xazinachi lavozimini egalladi
     

188. 
     Turkiston Muxtoriyati va uning qurol kuchi bilan tugatilishi.