O’rta maxsus ta’lim vazirligi

«AQLIY XUJUM» YUZASIDAN SAVOLLAR.
1. Sinf rahbarining kasb tanlashdagi o’rni.
2. Qiziqqishi yo`q oquvchilar bo`ladimi


MUSTAQIL ISH UCHUN TOPSHIRIQLAR.
Adabiyotlar ro`yhati:

1. Jo`rayevR.X. Tolipov O`Q SHaripov SH.S. Uzluksiz ta`lim tizimida o`quvchilarni kasb hunarga yo`naltirishning ilmiy pedagogik asoslari.Monografiya,-T.Fan.2004.120 bet

2. O`zbekiston Respublikasida o`quvchi yoshlarni kasb hunarga yo`naltirish tisimini rivojlantirish konsepsiyasi. – Toshkent: O`quvchilarni kasb hunarga yo`naltirish va psihologik pedagogik Respublika tashxis markazi. 2002 12 b
3 .Boltaboev S.A. Tolipov U. Umumiy o’rta ta`lim maktablari kasbga yo’naltirish o’quv-metodika kabineti faoliyatini tashkil qilish bo’yicha metodik tavsiyanoma. -Toshkent 2000.

1. 
   Tolipov O’.Q., SHaripov Sh.S., Xolmatov P.Q. Darsdan tashqari mashg`ulotlar jarayonida o’quvchilarni kasb-hunarga yo’llash texnologiyasi. –Toshkent: O’zPFITI. 2004. 32 b.
   

6.Modul.Kasb hunarga yo’naltirishning ijtimoiy, psihofiziologik asoslari Kasb hunarga yo`naltirishning tarkibi
7-Mavzu: Kasb hunarga yo’naltirishning ijtimoiy, psihologik, fiziologik asoslar. Kasbga yo’naltirish ishiga rahbarlik qilish va uni rejalashtirish,Bo`lajak o`qituvchilarni kasb hinarga yo`naltirish ishiga tayyorlash tizimi. Sinf rahbari. Sinf rahbarining kasb tanlashdagi o`rni. O’quv muassasasi rahbarining kasb tanlashni tashkil etishi. O’quv ishlari bo’yicha rahbar o’rinbosarlarining vazifasi. O`quv muassasasidan tashqari tarbiyaviy ishlarning takomillashtirish mazmuni.Talabalarni kasb hunarga yo`naltirish ishiga tayyorlashning mazmuni
REJA:
1.Kasb hunarga yo`naltirish ishlariga qo`yiladigan talablar.
2.Maktabda mehnat ta`limi darslarida kasb hunarga yo`naltirish

Psixologiya-pedagogika fanlarining o’quv rejasini tahlil qilinishi o’quvchilarni kasb tanlashga yo’llash masalalari bilan bog’liq bo’lgan muammolarni hal qilishga yordam beruvchi mavzular majmuasi mavjuddir. Masalan hozirgi zamon psixologiyasi tuzilishi, vazifalari metodlari qobiliyatlar, shuningdek yoshlar psixologiyasi, ya’ni yigit va qizlarni kelgusi faoliyatiga psixologik amaliy tayyorlashda ijtimoiy foydali va unumli mehnatning roli kasb tanlashning psixologik xususiyatlari keng imkoniyat yaratadi.

«Pedagogika» kursi o’quv rejasida prinsip jihatdan talabalarni kasb tanlashga yo’llash ishiga tayyorlash vazifalari bilan bog’lanmagan mavzu yo’q.
O’qituvchining kasbiga kirish fani o’quv rejasida kasb tanlashga yo’llash masalalari bilan bog’liq bir qancha mavzular mavjud. Masalan: «Pedagoglik kasbi va uning rivojlangan mamlakatlar taraqqiyotida tutgan o’rni», «Maktab o’qituvchisining kasbiga oid faoliyati xarakteristikasi» va boshqalar.
Bo’lajak o’qituvchilarni o’quvchilar bilan olib boriladigan kasb tanlashga yo’llash ishiga nazariy jihatdan tayyorlashni takomillashtirish ma’ruza va seminar mashg’ulotlarini kasb tanlashga yo’llash ishiga nazariy va amaliy jihatdan tayyorlashda eng yaxshi na’munali maktablarga ekskursiyalar, uchrashuvlar uyushtirish yaxshi natijalar beradi. Shuningdek «pedagogika» kursini o’rganish talabalarni kasb tanlashga yo’llashda keng imkoniyatlar beradi.
Uning maqsadi bo’lajak o’qituvchilarni hozirgi zamon pedagogika fanining ilmiy asoslariga doir bilimlar, bolalarga ta’lim-tarbiya berish uchun zarur bo’lgan qurollantirishdan iborat.
Bundan tashqari «Tarbiyaning umumiy metodlari» mavzularini o’rganishda bo’lajak o’qituvchilar o’quvchilarning qiziqish mayllari, qobiliyatiki, yosh xususiyatlarni aniqlaydilar va shunga muvofiq ravishda kasb tanlashga yo’llashning turli forma va metodlaridan foydalanish yo’llarini belgilaydilar. Demak bunday paytda uyushtiriladigan sinfdan tashqari mashg’ulotlardan foydalanish muhimdir. Chunki sinfdan tashqari mashg’ulotlarda yoshlarni kasb tanlash keng imkoniyat yaratib beradi.
Respublikamiz qishloq maktablarida keng tarqalgan ish formalariga to’xtalib o’taylik. Masalan kasb tanlashga yo’llash ishlarida munozara, konferensiya, uchrashuv, suhbat, kecha va h.k.
Bunda o’quvchilar o’zlari qiziqqan o’quvchi tanlayotgan kasbining tarixi, bugun kelgusidagi tutgan o’rni, istiqbollari haqida ma’lum bilimga, tushunchaga ega bo’ladilar. Shu bilan birga tugaraklar asosiy o’rinlarini egallaydi. Ya’ni bunga iqtidorli o’quvchilar bilan mashg’ulot olib boriladi. «O’qitish metodlari» va «O’qitishning tashkil etish formalari» mavzularida, bir tomonidan o’quvchilarda fanlarga nisbatan bilishga va oid qiziqishlarini yanada rivojlantirishga ikkinchi tomondan, kasblar haqida bilim berishni kuchaytirishga qaratish tadbirlar tuplami ochib berishi kerak.
Bu to’plamda dars sayohat va boshqalarga katta ahamiyat berish bilan birga o’quvchilarni xilma-xil ishlab chiqarish turlari kasblar bilan nazariy va amaliy jihatdan tanishtirish maqsadida har bir o’qituvchi tomonidan, har bir mashg’ulot uchun ishlab chiqarilgan rejalar tuzilishi zarur.
Kasb tanlashga yo’llash ishini o’quv jarayonining tarkibiy qismi deb qaraganda o’quvchilarni har xil kasb egalari mehnati ya’ni ishlab chiqarishning ilmiy asoslari bilan tanishtirishda ko’rsatmalari qurollardan kuzatishlarda o’qitishning texnikaviy vositalaridan foydalanish zarurdir.
Shu bilan birgalikda maktabda kasb-korlik ishini boshqarish masalasi pedagogik jamoa bilan ishlab chiqarish o’rtasidagi o’zaro hamkorlikning asosiy yo’nalishlarini aniqlab olish lozim. Bular jumlasiga o’quvchilarning unumli mehnati va hunar o’rganishni tashkil qilish, ilg’or ishlab chiqarish xodimlarining murabbiylik harakatini rivojlantirish bilan tarbiyaviy ish o’tkazish texnika ijodkorligini, qishloq xo’jaligi tajribachiligi, ishlab chiqarish jamoalirini o’quvchilar va ularning ota-onalariga tarbiyaviy ta’sirlarini kuchaytirishini ko’rsatishi mumkin. Xudi shuningdek talabalar pedagogik amaliyotlarini o’tash davrida ham o’quvchilar o’rtasida kasb tanlashga oid bo’lgan ishlarni olib borishadi. Ko’p hollarda ko’pgina o’quvchilar o’z qobiliyatlarini o’zlari to’g’ri aniqlab olmaydilar ya’ni o’z qobiliyatlariga shubha bilan qaraydilar. Bu esa o’quvchilarning o’ziga ishonmasligi bilan bog’langandir.odatda-ko’pchilik o’quvchilarning qiziqish va moyilliklari turg’un, doimiy emas. Bularni ularning o’zlari mustaqil aniqlay olmaydilar. Bu maktab va ota-onalar diqqatini o’ziga jalb qilish kerak. Bo’lajak mehnat va kasb ta’limi o’qituvchisi pedagogika oliy yurti partasidanoq, umumiy o’rta ta’lim maktabi o’qituvchisi, sinf rahbari, to’garak rahbari va maktab rahbarlaridan biri sifatida o’quvchilarni kasb tanlashga yo’llash bo’yicha tayyorgarlik olishi kerak.Bo’lajak mehnat va kasb ta’limi o’qituvchisini kasb tanlashga yo’llash bo’yicha faoliyatga tayyorlash Oliy maktabda o’qitilayotgan barcha o’quv fanlarini kasbiy-pedagogik ta’lim-tarbiya sari qaratish bilan bog’liq didaktik ta’minoti taqazo etadi.
Didaktika – (grekcha «didaktisos») so’zidan olingan bo’lib o’rnak, saboq bo’lishlilik kabi mazmunlarni anglatadi:
Bo’lajak o’qituvchi – pedagogni maktabda o’quvchilarni kasb tanlash ishiga tayyorlashning samarasi ko’p jihatdan uni qay darajada politexnizm tamoyillari asosida amalga oshirishga bog’liqdir, ya’ni:
- onglilik tamoyili;
- kasb tanlashda faollik tamoyili;
- mos kelish tamoyili;
- rivojlantirish tamoyili;
Kasb tanlashga yo’llash o’quvchilarga politexnik ta’lim tarbiya berish masalasi bilan chambarchas bog’liq.
Ma’lumki, politexnik ta’lim xalq xo’jaligining rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy asoslarini tahlil qilish, ishlab chiqarish tarmoqlarining istiqboli yo’nalishlarini aniqlashni, bu yo’nalishlarni belgilovchi yangi pedagogik va axborotli texnologiyalarning ilmiy asoslarini o’rganishni nazarda tutadi.
Kasbini to’g’ri tanlash insonga o’z mehnatidan moddiy va ma’naviy qoniqish olish bilan birga, uning ijtimoiy mavqyeining yuksak bo’lishini ta’minlaydi (10-shakl)da ifodalangan.
Kasb tanlashga yo’llash – umumiy o’rta ta’lim maktablarining eng muhim vazifalaridan biridir. Lekin boshqa vazifalar, ya’ni politexnika ta’limi, dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish, mehnat tarbiyasi va boshqalar ham u bilan yonma-yon turadi. Shuning uchun kasb tanlashga yo’llash sistemasi bir sistemachasi sifatida qarab chiqilishi mumkinki, undan yosh avlodga ta’lim va tarbiya berishning hamma asosiy vazifalari hal etiladi. Masalaga bunday yondashish kasb tanlashga yo’llashning boshqa sistemalari bilan aloqa o’rnatishni ularning bir-biriga ta’sirini hamda mazkur sistema uchun o’ziga xos tomonlarini aniqlashni nazarda tutadiki, buning butun sistemasi vazifasiga ma’lum hissa bo’lib qo’shilishini ta’minlaydi.
2. Kasb tanlashga yo’llash ishi barcha pedagoglar kollektivi: maktab rahbarlari, sinf rahbari, fan o’qituvchilari va boshqalar tomonidan amalga oshiriladi. Shuning uchun bo’lajak o’qituvchi oliy o’quv yurtida qanday ixtisoslik bo’yicha tayyorgarlik ko’rishidan qat’i nazar, kasb tanlashga yo’llash ishlarini olib borishi kerak.
Ana shu tayyorgarlikni u kelgusida turli yunalishda, ya’ni:
- fan o’qituvchisi sifatida;
- sinf rahbari sifatida;
- maktab rahbaridan biri (direktor, ilmiy bo’lim mudiri yoki maktab direktorining tarbiyaviy ishlar bo’yicha o’rinbosari) sifatida qullashi mumkin.
Pedagogika, ilmiy-metodik adabiyotlarni xalq maorifi organlarining direktiv hujjatlarini tahlil qilish ma’lumot olish maqsadida anketalar tarqatish, darslarni, o’qituvchilar, sinf rahbarlarining sinfdan tashqari tadbirlarini kuzatish va ularni tahlili va hakazolar ularning o’qituvchilarni kasb tanlashga yo’llash ishlarning juda xilma-xil va murakkabligini ko’rsatdi. Bu ishlar qo’yidagilar bilan ta’riflanishi mumkin:
Kasb tanlashning ahamiyati to’g’risida, iste’dod haqida qisqacha suhbatlar o’tkazadi, kursning programma metarialini o’rganish, masalalar yechish, individual topshiriqlarni laboratoriya-amaliy ishlarni bajarish prosessida kasblarga qiziqish uyg’otadi:
- kasb tanlashga yo’llash maqsadida o’quvchilarni o’rganadi (kuzatishlar, suhbatlar, o’tkazadi, anketa savollar tarqatib o’zini qiziqtirgan savollarga javob oladi, insho yozdiradi, kasb tanlashga yo’llash kartochkalarini to’ldiradi va hakazo);
- o’quvchilarni ishlab chiqarish mehnatiga jalb qiladi, ularning mehnat natijalirini tahlil qiladi:
- o’quvchilarni to’garak mashg’ulotlariga jalb qiladi va ular uchun doklad mavzularini tanlaydi. Bu esa mazkur iqtisodiy rayondagi zarur kasblar bilan tanishtirishga imkon beradi;
- o’qituvchilarni mutaxassislar, ishlab chiqarish ilg’orlari bilan uchrashuvlarni tashkil etadi;
- ishlab chiqarish obe’ktlariga ekskursiyalar uyushtiradi;
- kasb tanlashga yo’llash mazmuni bilan boyitilgan maktab kechalari, olimpiadalar, konkurslar tashkil etadi va hakazo.
To`g`ri kasb tanlash mexnatning mazmuni, xarakterini iloji boricha kuprok bilishni xamda bulgusi mexnat faoliyati jarayoni- dagi munosabatlar xususida iloji boricha tularok ma’lumotga ega bulishni takozo etadi. Ukuv mashgulotlari, sinfdan tashkari olib boriladigan turli ish formalari, ijtimoiy foydali, ish- lab chikarish mexnati, mutaxassislar bilan buladigan uchrashuv- suxbatlar, adabiyoglarni mustakil ravishda urganish va boshka shu singari tadbirlar kasb tutrisida tegishli bilimga ega bulish manbaidir.
O’quvchilarni kasb tanlashga yo’llash ishlari “Umumiy o’rta ta’lim maktablarida uzluksiz kasb-hunarga yo’naltirish Dasturi” asosida amalga oshiriladi. O’quvchilarni uzluksiz kasb-hunarga yo’naltirish ishlarining Dasturi to’rt bosqichdan iborat bo’lib, maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilari, boshlang’ich, o’rta va yuqori sinf o’quvchilarining yosh hususiyatlarini inobatga olgan holda uzluksiz kasb-hunarga yo’naltirish ishlarini olib borish hamda mehnat ko’nikma, malakalarini rivojlantirishga mo’ljallangan.
Kаsb tаnlаshgа (kаsbgа yarоklilik) - kаsbiy ishning butun sistеmаsidа yakunlоvchi bоskichdir. Аyni shu bоskichdа хоdimning tаnlаgаn kаsbgа uzil-kеsil muvоfikligi yoki nоmuvоfikligi аniklаnаdi, Lеkin kаsb tаnlаsh (kаsbgа yarоklilik) mеtоdlаridаn kаsbgа yo’nаltirishning fаkаt yakunlоvchi bоskichidа fоydаlаnish mumkin, dеb хisоblаsh nоto’gri bo’lur edi. U yoki bu kаsbni egаllаgаni хоldа dаstlаbki tibbiy-fiziоlоgik vа psiхоlоgik ko’rikdаn o’tmаgаn yigit yoхud kizgа tаnlаgаn kаsbi zid bo’lishi хаm mumkin. SHu bоisdаn kаsb tаnlаsh bоshlаngich bоskichdа хаm, shuningdеk yakunlоvchi bоskichdа хаm o’tkаzilishi lоzim.
Kаsbgа yarоklilik - mаzkur kishining ushbu kаsb bo’yichа mehnat vаzifаlаrini bаjаrishi uchun yarоkli yoki yarоksizligini kаyt kilishdаnginа ibоrаt emаs, аlbаttа. Kаsbgа yarоklilikni bоshkа jiхаtdаn хаm:
1) оdаm o’zi tаnlаgаn kаsbgа yarоklimi yoki yo’kligi;
2) хаyot yo’lini tаnlаgаn chоgdа u nimаlаrgа аmаl kilishi lоzimligi;
3) uni o’kitish mаsаlаgigа qanday kilib bir munchа оkilоnа yondаshish, ya’ni undа kаsbgа yarоklilikni qanday kilib gоyat mаksаdgа muvоfik tаrzdа shаkllаntirish, tаrbiyalаsh vа rivоjlаntirish mumkinligi jiхаtidаn хаm ko’rib chikish kеrаk.
Bоshqаchа qilib аytgаndа, u yoki bu kаsblаrni egаllаshgа хаrаkаt kilаyotgаn оdаmlаrning tibbiy ko’rsаtkichlаri bilаn bir kаtоrdа ulаrdа dikkаt, tаfаkkur, psiхоmоtоrikа vа shu kаbi psiхik funksiyalаrni rivоjlаntirish bilаn bоglik muаyyan psiхоlоgik kаyfiyatni хаm shаkllаntirish zаrur. Kаsbgа yarоklilik o’kuv vа mehnat fаоliyatigа shаkllаnаdigаn shахs fаzilаtidir. Kаsbgа yarоkliligi оdаmning kаsbgа nisbаtаn ko’yilgаn tаlаblаrgа mоs bo’lgаn tugmа yoki хоsil kilingаn psiхоfiziоlоgik хuso’siyatlаri yigindisi dеb kаrаsh yarаmаydi. Fаkаt bа’zi kаsblаr (sоzаndа, rаssоm vа shu kаbilаr ) uchun muаyyan tаbiiy mа’lumоtlаr tаlаb kilinаdi. SHu bоisdаn psiхоlоgik, mehnat o’kituvchisi vа bоshkаlаrning vаzifаsi o’kuvchi kаsb (mutахаssislik)ni yoki o’kuv yurtini to’gri yoki nоto’gri tаnlаgаnini; tаnlаgаn kаsbi yoki o’kuv yurti uning mаyllаri yoki kоbiliyatlаrigа mоs yoхud mоs emаsligini; kаsbni yoki o’kuv yurtini tаnlаsh vаjlаri, оtа-оnаlаrning, o’kituvchilаrning vа shu kаbilаrning fikri qanday ekаnligini аniklаshdаn ibоrаt. O’kuvchilаrning kаsbgа bo’lgаn kizikishlаri vа mаyllаri аnа shundаy mа’lumоtlаr аsоsidа аniklаnаdi. O’kuvchilаrni kаsbgа yo’nаltirish ishini аmаlgа оshirishdа o’kituvchilаr vа sinf rахbаrlаri; O’zbеkistоn YOshlаr Ittifоki mаktаb bo’limi vа kаshshоflаr tаshkilоti; оtа-оnаlаr ko’mitаsi kеngаshi; to’gаrаklаrning rахbаrlаri bеvоsitа ish оlib bоrаdilаr. Mаktаbdаn tаshkаri muаssаsаlаr, оdаtdа, kizikishlаri vа mаsh\lаri еtаrli dаrаjаdа nаmоyon bo’lgаn bоlаlаrni birlаshtirаdi. Bo’ndаy bоlаlаrdа ijоdkоrlik vа tаshаbbus ruхi ustunlik kilаdi, ulаr аmаliy fаоliyatining хususiyati esа muаyyan ijtimоiy ахаmiyat kаsb etаdi.