O’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

1.3 Bahorgi yumshoq bug’doy navlarining shishasimonlik ko’rsatkichi tahlili va seleksiya dasturlarida foydalanish

Bug’doyning hamma turlari hujayralaridagi xromosomalar soniga qarab to’rtta genetik guruhga bo’linadi.

1. 
   Diploid turlari (n=7, 2p=14, genom A). Bu guruhga biotip – T.boyeotisum Boiss, T.thaoudar Rent., Urartu yovvoyi bug’doy, bir donli bug’doy T.monococcum turlari kiradi.
   
2. 
   Tetraploid turlari (n=14, 2n=28, genomlari A va B). Bu guruhga yovvoyi turlardan ararat bug’doyi T.araraticum Jacubz., ikki donli bug’doy T.dicoccoides Kom, madaniy po’stli turlar – Timofeyev bug’doyi T.timopheevi Zhuk, ikki donli polba T.dicoccum (Schank) Schube, madaniy yalang’och donli turlar – qattiq bug’doy T.durum, turgidum bug’doyi T.turgidum L, polonikum bug’doyi T.polonicum L, efiopiya bug’doyi, Milyutin bug’doyi turlari kiradi;
   
3. 
   Geksaploid turlari (n=21, 2n=42, genomlari A, B va D). Bu guruhga-yumshoq bug’doy T.aestivum L, spelta bug’doyi T.spea L, kompakt bug’doyi T.compactum Host, sharsimon bug’doy – T.sphaerococcum Pers., maxa bug’doyi – T.macha Dek. et Men., Vavilov bug’doyi T.vavilovi Jacubz., Jukovskiy bug’doyi T.zhukovskyi Men. et Eriz va boshqalar.
   
4. 
   Oktoploid turlari (n=28, 2n=56). Bu guruh turlari odam tomonidan sun’iy-eksperimental yo’l bilan yaratilgan. Bug’doy turkumida tabiiy poliploidlash jarayoni faqat geksaploid darajasigacha yetgan. Zamburug’ kirar bug’doyi (griboboynaya pshenisa) T.fungicidum Zhuk (2n=56). P.M.Jukovskiy tomonidan T.carthlicum var.fuliginosum bilan T.timopheevilar chatishtirib, F1 ni kolxisinning 0,02% eritmasi bilan ta’sir etish (eksperimental) usuli bilan hosil qilingan, zamburug’ kasalliklariga o’ta chidamli; timonovum bug’doyi – T.timonovum Heslot – (2n=56), avtopoliploid, fransuz botanik olimi Eslo Timofeyev – T.timopheevi bug’doyidan hosil qilgan. Zamburug’ kasalliklariga o’ta chidamli va yumshoq bug’doy uchun, qattiq bug’doyga nisbatan sitoplazmatik erkak pushtsizligining yaxshiroq manbayi bo’lib hisoblanadi.
   

Biz tadqiqot obyekti qilib olgan SETE SERROS-66, SURXAK-5688, PAXLAVON, OQ BUG’DOY, SANZAR-6 barcha navlar yagona tur – Tritucum aestivum L yumshoq bug’doy asosida yaratilgan navlardir. Ularning barchasi genetik nuqtai nazardan geksaploid navlar bo’lib, ularda xromosomalarning diploid to’plami 42 tani tashkil etadi.
Shishasimonlik xususiyati asosiy fizikaviy ko’rsatkich bo’lib, u ham bug’doyda sifat ko’rsatkichlar singari polimeriya asosida irsiylanadi, ya’ni kumulyativ polimeriya – dominant genlarning miqdori donda shaffoflik koeffetsiyentini belgilaydi.