5-MA’RUZA
KOLORIMETRIK TADQIQOTLAR
Reja:
1.Kuzatish usullari.
2.Fotoelektrik usul.
3.Moyli urug’lar lipidlari analizida kolorimetriyani qo’llash.
4.Paxta moyi tarkibidagi birikkan va
erkin gossipol, vitamin A va boshqalarni
aniqlash.
Tayanch so’z va iboralar
Kolorimetriya kolorimetrik reaksiya, kolorimetriyaning vizual usullari,
tritmalar
konsentratsiyasi,kolorimetrlar ichida o’lchash, fotoelektrik kolorimetrlar.
Kolorimetriya kolorimetrik reaksiya mahsulotini yorug’lik nurini ko’rinuvchi
spektrlarini yutishi orqali o’lchashga asoslangan.
Kolorimetrik reaksiya esa, bu reakstiya natijasida rangsiz mahsulotning rang
xosil qilishidir. Bu usulga yana yorug’lik filtrlari yordamida, yorug’lik spektrlarini
ayrim qismlarini ajratib, har qanday rangli moddalarning yorug’likni
yutish
qobiliyatini aniqlovchi uskunalarni qo’llash ham kiritilgan. Keyingi yillarda bir
qator
maxsus
filtrlar,
xususan,
ulrabinafSha
va
infraqizil
spektrlar
uchuninterferension filtrli sodda fotometrlar ishlab chiqilgan. Ular fotometrlar yoki
absorbiometrlar deyiladi. Yorug’lik oqimini o’lchash usuliga ko’ra vuzual va
fotoelektrik
turlari
mavjud.
Kolorimetriyaning
maqsadi
eritmalarning
konsentratsiyasini aniqlash va ayrim hollarda ko’pkomponentli sistemalarni taxlil
qilishdir. Lekin, bu usulning qo’llanish chegarasi spektroskopiyaga nisbatan ancha
chegaralangan.
Kolorimetriyaning vizual usullari standart eritmalar
va taxlil qilinayotgan
moddalarning ranglarini solishtirishga asoslangan. Bulardan eng soddasi standart
Shkala usuli bo’lib, Shkalalar ma’lum konsentratstiyali eritmalardan hosil qilingan.
Taxlil qilinayotgan moda rangi qaysi Shkala rangiga mos kelsa, uning
konsentratsiyasi modda konsentratsiyasi, deb qabul qilinadi. Bunda juda to’q rangda
bo’lmagan eritmalar, bir xil probirkalarda va bir xil yoritish Sharoitida solishtiriladi.
Eritmalar konsentratsiyasini aniqlashning mukammalroq usuli konstentrastion
kolorimentrlarni qo’llashdir. Bu usulning mohiyati Shundaki, rangli eritmalarning
yorug’likni yutish qobiliyatini ular yutish qalinligini o’zgartirish yo’li
bilan
tenglashtirishdan iborat.
Yutilish qonuniga amal qilgan holda, standart eritmaning konstentrastiyasini
bilgan holda (Sst) eritmalar qatlami qalinligini o’lchab, taxlil qilinayotgan eritma
konsentratsiyasi (S
x
) quyidagi formula asosida hisoblanadi:
dx
d
Сст
С
ст
х
Bunda, d
st
va d
x
– standart va taxlil qilinayotgan eritmalar qatlamining qalinligi.
Kolorimetrlar ichida o’lchash uchun qulayi har xil filtrlar to’plami bo’lgan
kolorimetrlardir.
Masalan, kolorimetr KOL-1M, fotometrlar FM-56, FM-57, FM-58.
Bularda standart va taxlil qilinayotgan modda orqali o’tayotgan yorug’lik
oqimlari, o’lchash
diafragmalari yordamida, tenglashtiriladi. Diafragmalar
Shkalalarida optik zichlik va o’tkazuvchanlik birliklari keltirilgan. Okulyar ikkala
qismining bir xil yoritilish Sharti bajarilgan holda quyidagicha nisbat o’rinli bo’ladi:
ст
х
х
D
D
Сст
С
Bunda, D
x
– taxlil qilinayotgan eritmaning optik zichligi.
D
sm
vaS
sm
– standarteritmaningoptikzichligivakonsentratsiyasi.
Vizual kolorimetrning ishlash prinstipi qisqacha Shundan iborat: yorug’lik nuri
ikki oqim qilib, taxlil qilinayotgan modda va standart eritmali ikki stakan orqali
o’tkaziladi. Ikkita ko’rish yuzasida o’ngida chap stakan, chapida o’ng stakan rangi
kuzatiladi. Maxsus moslama yordamida ranglar tenglashtiriladi. Stakanlardagi
suyuqlik qatlami qalinligi 5mm dan 30mm gacha bo’lishi mumkin.
Fotoelektrik kolorimetrlarda yorug’lik oqimi
fotoelementlar yordamida
aniqlanadi va o’lchanadi. Ko’proq ular differensial sxemada ishlatiladi. Eng keng
tarqalgan fotokolorimetrlar FEK-M, FEK-N-54, FEK-56.
Fotoelektrokolorimetrning ishlash prinsipidagi asosiy farq Shundaki, ikkita
oqimga yo’naltirilgan yorug’lik nuri fotoelementga yo’naltirilib, ular differenstial
sxema bo’yicha yoqilgan va oqimlar tengligida o’lchovchi uskuna nolni ko’rsatadi.
Taxlil qilingan modda ikkinchi oqim yo’nalishiga qo’yilib, yorug’lik yutilishi
hisobiga nol xolat buziladi va u yana diafragmani o’zgartirish yo’li bilan
tenglashtiriladi. Diagfragmaning o’zgarishi optik zichlik (D)ning o’zgarishiga
moslashtirilgan.
Lipidlar tadqiqotida kolorimetriya erkin va bog’langan gossipolni aniqlashda,
moylar
tarkibidagi fosfatitllarni, antioksidlovchi moddalarni aniqlashda, margarin
tarkibidagi vitamin A ni, gidrogenizastiya qilingan yog’da nikel miqdorini aniqlash
kabi taxlil jarayonlarida qo’llaniladi.
Takrorlash uchun savollar:
1.Kolorimetriya taxlili nimaga asoslangan va maqsadi?
2.Kolorimetriyaning vizual usullari asoslari
3.Kolorimetriyaning konsentratsion usuli asoslari
4.Diafragmali kolorimetrlarda optik zichlik va o’tkazuvchanlik bog’liqligi
5.Fotoelektrik kolorimetriya ishlash prinsipi
