|
Turli yetilish guruhlariga mansub navlarda don naturasi ko’rsatkichining o’rtacha qiymati (g/l)
2011-yil 2012-yil 2013-yil
Olingan natijalarni tahlil qilar ekanmiz, shuni ta'kidlash kerakki, tadqiqot yillari davomida o'rtacha 1000 ta donning massa indeksi o'rta-kech va o'rtapishar navlarda ertapishar va o'rtapishar navlarga qaraganda yuqori. O'rganilayotgan yillarda turli xil yetilish guruhlari navlaridagi don naturasi ko'rsatkichining o'rtacha qiymatlari turlicha bo'lgan: 2011 yilda o'rta-kech pishganlik guruhi katta ko'rsatkichlar bilan tavsiflangan, bir yildan keyin - o'rta pishgan guruh va 2013 yilda eng yuqori ko'rsatkichlar ertapishar va o'rta-ertapishar navlarda qayd etilgan.
O'rganilgan barcha navlardan don naturasi jihatidan o'rtapishar – Aviada va o'rta-kechki – Riks navlari ajralib turdi, ular uch yillik tadqiqotlar davomida don miqdori 750 g/l dan ortiq bo'lgan don hosil qildi ya’ni oziq-ovqat bo’yicha donli mahsulotlarning birinchi sinf talablariga mos keldi. Ertapishar va o'rta-erta guruhdagi 1000 ta donning vazni bo'yicha Chernyava 13 navi barcha o'rganilgan yillarda maksimal qiymat bilan tavsiflanib keldi. O’rtapishar guruhdan "Qozog’iston 10", "Ilyinsk", "Chernozemnouralsk", "Tyumensk 28" navlari, o'rta-kechpishar guruhdan esa "Raduga" va "Riks" navlari ajralib turdi[2].
3-diagramma
Turli yetilish guruhlariga mansub navlarda shishasimonlik ko’rsatkichining o’rtacha qiymati (%)
2011-yil 2012-yil 2013-yil
2011-2013 yillar davomida o'rganilgan navlar shishasimonligi 55-97% gacha bo'lgan don hosil qilgan bo’lib, bu ko’rsatkich un ishlab chiqarish uchun xom-ashyo sifatida bug'doy doniga qo'yiladigan talablarga javob beradi. Don shishasimonligining eng yuqori ko'rsatkichlari o'rta-kechpishar guruhidan – Sibirsk 17, Svirel, Raduga; o’rtapishar guruhidan – Ikar, Ilyinsk, Pamyati Leontiev; ertapishar va o'rta-ertapishar guruhlaridan esa – Tyumensk 30 va dasht Chelyabasi navlariga kuzatiladi[2].
Donning rangi – uning tip tarkibini aniqlashdagi muhim ko’rsatkichdir. Bahori, kuzgi, qizil donli, oq donli, yumshoq qattiq bug’doy partiyalarining tegirmonboplik va non yopish sifatlari bir xil emas. Shuning uchun ulardan un, hamir, non tayyorlashda turli uslublar qo’llash talab qilinadi. Tayyorlanadigan bug’doylar Davlat standartlari bo’yicha 6 tipga bulinadi: I - qizil donli yumshoq bahori; II - qattiq bahori; III – oq donli bahori; IV - qizil donli kuzgi; V – oq donli kuzgi; VI - qattiq kuzgi.
O’zbekistonda sug’oriladigan va lalmikor yerlarda yetishtiriladigan donlarning asosiy qismi qizil rangli bo’lib IV – tipga mansub. Ular oqsil miqdorining ko’pligi, shishasimonligi, tegirmonboplik sifati yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Bug’doyni o’stirish sharoiti yomonlashsa, unsimon, yarim unsimon, oqsil kam, sifati past donlar hosil bo’ladi. Bunday donlarning rangi ham o’zgaradi.
IV – tipga kiruvchi qizil donli kuzgi bug’doylar beshta kenja tiplarga bo’linadi.
1 – kenja tip. Kuzgi, to’q qizil, shishasimon don. Sariq, yarim shishasimon, rangsizlangan donlar asosiy don massasi rangini o’zgartirmaydigan holda yo’l quyiladi. Umumiy shishasimonligi 75 % dan kam bo’lmasligi kerak.
2 – kenja tip. Kuzgi qizil. Sariq, yarim shishasimon, rangsizlangan, to’q rangga kirgan donlar bo’lishiga yo’l quyiladi. Umumiy shishasimonligi 60 % dan kam bo’lmasligi talab qilinadi.
3 – kenja tip. Kuzgi och – qizil. Sariq, yarim sariq, rangsizlangan, to’q tusga kirgan donlar bo’lishiga yo’l quyiladi, ammo ular don massasi umumiy rangiga ta’sir ko’rsatmasligi kerak. Umumiy shishasimonlik 40 % dan kam bo’lmasligi lozim.
4 – kenja tip. Kuzgi, och – qizil, chipor. Don massasi chipor. Sariq – qizil rangda, umumiy shishasimonligi 40 % dan kam emas.
5 – kenja tip. Kuzgi sariq. don partiyasi, sariq rangda umumiy shishasimonlik 40 % dan kam.
Don kenja tiplarini aniqlashda ular etalon namunalar bilan solishtiriladi. Bunday etalonlar don qabul qilish manzilgohlarining har birida bo’ladi. Namunalar baholanishdan oldin aralashmalardan tozalanadi. Bunda asosiy e’tibor don rangiga qaratiladi, shishasimonlik kumakchi ko’rsatkich.
Davlat standartlarida don rangi kamida uchinchi kenja tipga mansub bo’lishi va rangi och – qizildan past bo’lmasligini belgilangan.
Dondagi oqsil, kleykovina miqdori va kleykovina sifati ko’rsatkichlari don sifatini aniqlashda, kuchli va noyob bug’doy talablariga javob beradigan donlarni yetishtirishda asosiy hisoblanadi. Don tarkibidagi oqsil, kleykovina miqdori va kleykovina sifati bug’doy turiga, navga, qo’llanilgan agrotexnikaga, ob – havoga bog’liq holda o’zgaradi.
Endi quyida yurtimizda o’stiriladigan ayrim bug’doy navlarida donning fiziologik ko’rsatkichlariga nazar tashlaymiz.
“Intensivnaya” navi. Qirg’iziston dehqonchilik ilmiy tadqiqot institutida yaratilgan. Respublikamizda 1981-yildan ekishga tavsya etilgan.
Doni qizil, shishasimon, 1000 dona don vazni 38-45 g. Navning potensial imkoniyati bahorda ekilganda 80 sentnerni tashkil etadi.
“Saidaziz” navi – ikki faslli yumshoq bug’doy (nav mualliglari: A.A.Omonov, N.N.To’laganov, T.S.Asilov, Sherimbetov). Sug’oriladigan yerlarda don dukkakli o’simliklar ilmiy-tadqiqot instituti Toshkent filiali olimlari tiomonidan yaratilgan. Nav 2005-yildan nav sinash komessiyasiga topshirilgan, 2009-yilda respublikaning sug’oriladigan tumanlariga mahalliylashtirilgan.
Boshog’i oq, doni yirik, qizg’ish, shaffof. O’rtapishar, 1000 ta donning og’irligi 45-48 g.
Don sifati ko’rsatkichlari yuqori: kleykovina miqdori 26-28%, don naturasi 790-800 g/l. Don sifati bo’yicha qimmatbaho nav. Hosildorligi o’rtacha 60-70 sentnerni tashkil qiladi.
“Omad” navi. Sug’oriladigan yerlarda don dukkakli o’simliklar ilmiy-tadqiqot institutida yakka tanalsh yo’li bilan yaratilgan (nav mualliflari: S.Teshaboyev, R.Siddiqov, I.Egamov, A.Morgunov).
Sug’oriladigan yer sharoitida gektaridan o’rtacha 60-70 sentnerdan don hosili shakllantiradi.
1000 dona don vazni 39-42 g, naturasi 790-820 g/l[1].
Do'stlaringiz bilan baham: |
