O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

15-dars. QARAТQICH ANIQLOVCHI.
IZOHLOVCHI ANIQLOVCHI


Darsning maqsadi: Тalabalarning qaratqich aniqlovchilar, shuningdek, izohlovchi aniqlovchilarning qo‘llanishi haqida bilim­larini mustahkamlash va kengaytirish.


R E J A:

1. Qaratqich aniqlovchilar.

2. Qaratqich bilan qaralmish o‘rtasidagi moslashuv munosabati.
3. Izohlovchi aniqlovchi.


1-topshiriq. Berilgan katakni quyidagi so‘zlardan muvo­fig‘i bilan to‘ldiring.

kimning? nimasi?

nimaning?
Daryo, shovulla;
Mirzacho‘l, shamol;
Shaftoli, hid;
Maktab, hovli.


Esda saqlang. Bir predmetning boshqa predmetga qarash­lilik belgisini bildirgan aniqlovchiga qaratqich aniqlovchi deyiladi.

Masalan, Mirzacho‘lning shamoli. O‘rik guli kabi.

Juda muhim. Qaratqich aniqlovchi qaratqich, qaratqich aniqlovchi bog‘langan bo‘lak esa qaralmish deyiladi. Qaratqich va qaralmish munosabati qaratqichli birikma hisoblanadi.

Qaratqich aniqlovchi qaratqich kelishigi shaklini, qaralmish egalik qo‘shimchasi shaklini olgan bo‘ladi. Ba’zan bu shakllar ifodalanmasligi mumkin. Qaratqich va egalik shakllarining ifodalanishi quyidagicha bo‘ladi:

a) ot+qaratqich-ot+egalik Litseyning ko‘rinishi

b) ot+qaratqich-ot+ Quyoshning nuri
d) ot+ - ot+egalik Shahar ko‘chalari
e) ot+ - ot+ Bozor ko‘cha


Juda muhim. Qaratqichda qaratqich kelishigi doimo tushib qola bermaydi. Agar qaratqich atoqli otlar, olmoshlar, otlash­gan so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsa, albatta, qaratqich kelishigi bilan qo‘llanadi.
Shuningdek, qaratqich va qaralmish o‘rtasida boshqa bir so‘z bo‘lsa, qaratqich kelishigi tushib qolmaydi. Masalan, Mirzacho‘l shamoli, Mirzacho‘lning sovuq shamoli.
Qaratqich bilan qaralmish o‘zaro shaxs-sonda moslashadi. Masa­lan: Mening daftarim, sening daftaring, uning daftari.


99-mashq. Berilgan gaplarni o‘qib, qaratqichli birikmalarni ajrating va maxsus chizgilar bilan ko‘rsating. Ifodalanmay qolgan shakllarni — qaratqich yo qaralmishni aniqlang.

1. Bir inson taqdirida o‘n yil davomida ne-ne o‘zgarishlar bo‘lmaydi. 2. Keyingi yillarda qishloq xo‘jaligi sohasida yaxshi natijalarga erishayotgan siz — farg‘onalik dehqonlarning bu yutu­g‘in­giz viloyatda islohotlarning izchil amalga oshirilayotgani, odamlarda o‘z yeri, o‘z mulkiga nisbatan egalik tuyg‘usi shakllana­yot­gani, mehnatga munosabatning o‘zgarayotganidan yaqqol dalolatdir. 3. Farg‘ona viloyati mehnatkashlari qishloq xo‘jaligining boshqa sohalarida ham yuksak natijalarga erishib, mamlaka­timiz­ning yanada gullab-yashnashi, el-yurt farovonligiga o‘zining sal­moqli hissasini qo‘shadi. 4. Sizlarning ana shu yo‘ldagi xayrli ishla­ringizda omad, xonadonlaringizga qut-baraka tilayman. 5. Yurtimiz o‘g‘il-qizlarining dunyo yoshlari o‘rtasida o‘tkaziladigan tadbirlarda ishtirok etishi odatiy holga aylanmoqda. 6. Islohotlarning taqdiri va samarasi, birinchi navbatda, kadrlarning saviya­siga, ularning zamon va taraqqiyot talablariga nechog‘liq javob berishiga taqalib qolar edi. (Gazetadan)