O‘rтa maxsus, kasb-hunar тa’limi markazi

14-DARS. ANIQLOVCHI VA UNING IFODALANISHI.
SIFAТLOVCHI ANIQLOVCHI


Darsning maqsadi: Aniqlovchi va uning gap tuzilishidagi o‘rni haqida talabada ko‘nikma hosil qilish.


R E J A:

1. Aniqlovchi haqida.

2. Aniqlovchilarning ma’no turlari.


Quyidagi savolga javob bering. Qaysi gulni sevasiz?


1-topshiriq. Oq gul, chiroyli gul, yovvoyi gul birik­ma­laridagi so‘zlarning bir-biriga bog‘lanish holatlarini aniqlang.
2-topshiriq. Yuqorida javobingizda gul so‘ziga bog‘lanib kel­gan so‘zni aniqlang va uning qanday gap bo‘lagi ekanligini ayting.


Esda saqlang. Ma’lum bir gap bo‘lagi vazifasida kelgan predmetni bildiruvchi so‘zlarga bog‘lanib, uning belgisini bildir­gan bo‘lak aniqlovchi hisoblanadi.

Masalan, Shakar qovunlarning mayin hidlari sabo bilan tarqalar sekin gapida nima tarqaladi? so‘rog‘iga shakar qovunlarning mayin hidlari birikmasi javob bo‘ladi. Demak, bu birikmaning hammasi yaxlit holda birikmali ega vazifasida keladi. Birikmali ega, o‘z nav­batida, aniqlovchi va aniqlanmish qismlariga bo‘linadi: shakar qovunlar­ning (qaratqich aniqlovchi) mayin hidlari (aniqlan­mish). Qaratqich aniqlovchi ham, aniqlanmish ham birik­mali bo‘lib, ular sifatlovchi va sifatlanmish­lar­dan tashkil topgan. Shakar (sifatlovchi) qovunlar­ning (sifatlanmish), mayin (sifatlovchi) hidlari (sifat­lanmish).

Aniqlovchilar sifat, olmosh va sifatdoshlar bilan ifodalanadi.
Aniqlovchilar predmetning qanday belgisini ifodalashiga
ko‘ra uch turli bo‘ladi:
a) sifatlovchi aniqlovchilar;
b) qaratqich aniqlovchilar;
d) izohlovchi aniqlovchilar.


Sifatlovchi aniqlovchi


1-topshiriq. «Olma» so‘zi bilan bog‘langan so‘roqlar o‘rniga mos kelgan so‘zlarni qo‘ying. Bu so‘zlarning qanday belgi bildirayotganini ayting.

qanday
. . .

nechta
. . . olma
qaysi
. . .
qayerdagi
. . .
qachongi
. . .


Esda saqlang. Predmetning belgisini (ta’m-maza, xil-xususiyat, miqdor, tartib, o‘rin-paytga munosabat) bildirgan aniqlovchilarga sifatlovchi aniqlovchi deyiladi.

Sifatlovchi aniqlovchilar qanday? qanaqa? qancha? nechta? qaysi? qanaqa? qayerdagi? nechanchi? so‘roqlariga javob bo‘ladi. Masalan, qizil (qanday?) olma, uchta (nechta?) olma, ana bu (qaysi?) olma, adirdagi (qayerdagi?) olma, kechagi (qachongi?) olma, uchinchi (nechanchi) sinf kabi.

Juda muhim. Sifatlovchi aniqlovchi sifatlovchi, aniqlana­yotgan predmet esa sifatlanmish deb yuritiladi. Sifatlovchi va sifatlanmish munosabati sifatlovchili birikma sanaladi.