Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Sintez usullari. 
Fenollar sof (toza) holatda diazoniy tuzlaridan foydalaniladi. 
Sulfokislotalarni ishqorlar ishtirokida toblash orqali fenollar hosil qilishda, qo’shimcha 
maxsulotlar ko’plab hosil bo’ladi, ayniqsa halqada 
COOH, Cl, NO
2
yoki boshqa funktsional 
guruxlar bo’lsa. 
CH
3
 – C = O
CH
3 
+ 
4-bosqich 
+ H
2
O
CH
3
 – C – O 
CH
3 
+
OH
CH
3
 – C – O 
CH
3 
OH
+ H
+
III 
CH
3
 – C – O 
CH
3 
OH
 
H
+ 
5-bosqich 
CH
3
 – C 
CH
3
O
+ HO 
III 
aseton 
fenol 
kumol gidroperoksidi 
CH
3
 – C – OOH
CH
3 
+ H
+
CH
3
 – C – O – OH
2
CH
3
+
1-bosqich 
2-bosqich 
I 
CH
3
 – C – O – OH
2
CH
3 
+
CH
3
 – C – O
CH
3
+
+ H
2
O
 
CH
3
 – C – O
CH
3 
+
CH
3
 – C = O
CH
3
+
3-bosqich 
BIR VAQTDA 
II

---

269 
Arilgalogenidlardan fenollar olish ham chegaralangan va galogen atomiga nisbatan orto- 
va para- holatlarda kuchli elektroaktseptor guruxlar saqlagan fenollar olishda ko’proq 
foydalaniladi; bu usul bilan katta miqdorda 2,4-dinitrofenol va 2,4,6-trinitrofenol (pikrin kislota) 
olinadi.
Reaksiyalari.
Fenollarning ajoyib kimyoviy xususiyatlaridan biri, kislotaliligidan 
tashqari aromatik xalqasini almashinishi reaksiyalaridagi Reaksion qobiliyatining yuqoriligidir. 
Bunday reaksiyalarda ham fenollarning kislotaliligi muhim axamiyatga ega; fenolning 
ionlanishi, to’liq manfiy zaryajdni o’zida mujassam qilgani uchun 
OH-
guruxiga nisbatan kuchli 
elektronlar donori bo’lgani uchun 
–O-
guruxining vujudga kelishiga sabab bo’ladi. 
Fenollar nafaqat elektrofil almashinishi reaksiyasiga kirishadi, balki xalqaning Reaksion 
qobiliyati yuqoriligi tufayli boshqa reaksiyalarga ham oson kirisha oladi. Quyida bu 
reaksiyalarning ba’zilari berilgan.
SO
3
Na 
natriy-2-naftalin 
sulfonat 
KOH, 300
o
C 
ONa
H
2
SO
4 
OH 
2-naftol (
β
-naftol) 
Cl 
NO
2 
NO
2
NaOH 
2,4-dinitro- 
xlorbenzol 
ONa
NO
2
NO
2
H
+ 
natriy 2,4-dinitro- 
fenolyat 
OH
NO
2
NO
2
HNO
3
 
natriy 2,4-dinitro- 
fenol 
H
2
SO
4
OH 
NO
2 
NO
2 
2,4,6-trinitro- 
fenol 
O
2
N 
2. Sulfanatlarni ishqorlar bilan toblash
SO
3
Na
CH
3
natriy-p-toluol 
sulfonat 
NaOH, KOH, 300
o
C 
ONa
CH
3
H
2
SO
4 
OH
CH
3
p-krezol 
NAMUNA 
ArSO
3
Na + 2NaOH
ArONa + Na
2
SO
3
 
H
2
SO
4 
ArOH
SINTEZ USULLARI 
1. Diazonniy tuzlarining gidrolizi 
ArN
2
+ H
2
O
+
ArOH + N
2
+ H
+ 
NAMUNA 
N
2 
HSO
4
+
–
Cl
H
2
O, H
+ 
qizdirish 
OH
Cl
+ N
2
+ H
2
SO
3 
m-xlorfenildiazoniy 
sulfokislota 
m-xlorfenol 

---

270 
 
3. Murakkab efirlar hosil qilish:
ArOH
Ar – O – CO – R
NAMUNALAR 
RCOCl 
Ar
′
SO
2
Cl 
Ar – O – SO
2
Ar
′
OH + 
– O – CO – 
NaOH 
fenilbenzoat 
COCl
fenol 
benzoilxlorid 
OH + (CH
3
CO)
2
O
p-nitrofenol 
CH
3
COONa 
O – CO – CH
3
p-nitrofenilasetat 
O
2
N 
O
2
N
sirka angidrid 
2. Oddiy efirlar sintez qilish. Bilyamson sintezi
ArO 
–
+ RX
ArOR + X
–
NAMUNALAR 
OH + C
2
H
5
J 
OC
2
H
5
 
NaOH suvli eritmasi 
qizdirish 
etilfenil efiri (fenetol) 
OH +
OCH
2
 
NaOH suvli eritmasi 
qizdirish 
p-tolil-p-nitrobenzil efiri 
H
3
C 
NO
2
BrCH
2 
H
3
C
NO
2
NO
2
OH
 
o-nitrofenol 
+ (CH
3
)
2
SO
4
NaOH suvli eritmasi 
qizdirish 
NO
2
OCH
3 
o-nitroanizol 
(metil-o-nitrofenil efiri) 
+ CH
3
SO
4
Na
p-krezol p-nitrobenzilbromid 
dimetilsulfat 
OH + ClCH
2
COOH
 
fenol 
xlorsirka kislota 
NaOH suvli eritmasi 
qizdirish 
OCH
2
COONa
HCl 
OCH
2
COOH
fenoksisirka kislota 
REAKSIYALARI 
1. Kislotaliligi. Tuz hosil qilishi 
ArSO
3
Na + H
2
O
ArO
–
+ H
3
O
+ 
NAMUNA 
OH + NaOH
ONa + H
2
O

---

271 
 
 
 
 
v) galagenlash
OH
 
fenol 
Br
 
OH
 
2,4,6-tribromfenol 
Br
2
, H
2
O 
Br
 
Br
 
OH
 
fenol 
OH
 
p-bromfenol 
Br
2
, CS
2
, 0
o
S 
Br
 
4. Xalqa bo’yich reaksiyalar:
– OH 
– O 
– 
Aromatik qatordagi elektrofil o’rin olish
reaksiyalarida xalqani faollashtiradi va
orto- hamda para-holatlarga yo’naltiradi
– OR
 
OH guruhiga nisbatan kuchsiz faollashtiruvch guruh 
a) Nitrolash 
OH
 
fenol 
NO
2
OH
o-nitrofenol 
va 
NO
2 
OH
 
p-nitrofenol 
suyul. HNO
3
, 20
o
S 
b) Sulfolash 
OH
 
fenol 
H
2
SO
4 
OH
o-fenolsulfokislota 
SO
3
H
10 – 20
o
S 
100 
o
S 
OH
p-fenolsulfokislota 
SO
3
H
H
2
SO
4 
100 
o
S 
OH + 
SO
2
Cl
o-bromfenol 
p-toluolsulfoxlorid 
Br 
H
3
C 
piridin 
O – SO
2
 –
CH
3
orto-bromfenil-para-toluolsulfonat 
Br

---

272 
 
 
 
g) Nitrozirlash 
OH
 
o-krezol 
+ NaNO
2
+ H
2
SO
4
OH
 
4-nitrozo-2-metilfenol 
N = O
 
CH
3
CH
3 
d) Azoqo’shish reaksiyalari
OH
 
fenol 
+
N
2
Cl
fenildiazoniy xlorid 
– N = N – 
4-oksiazobenzol 
OH
e) Karboksillash. Kolbe reaksiyasi
ONa
 
natriy fenolyat 
+
CO
2
125
o
S, 4 – 7 atm 
OH
salisil kislota 
COONa
 
g) Fridel-Krafts usulida atsillash. Fris qaytaguruhlanishi:
OH
 
rezosin