243
kuzatgan edik. Ushbu reaksiyada alkenlarni to’g’ridan-to’g’ri kislota katalizatorligida gidratlash
kabi mahsulot emas balki aksincha holatni ko’rish mumkin.
Gidroborlash-oksidlash reaksiyasi uglerod-uglerod qo’shbog’ bo’yicha Markovnikov
qoidasiga zid amalga oshadi.
Yuqoridagi misollardan 3,3-dimetil-1-buten bilan amalga oshiriluvchi reaksiya, bu
usulning asosiy ustunligini yaqqol ko’rsatib turibdi. Gidroborlashda qaytaguruxlanish mavjud
emas (bunda karboniy ioni hosil bo’lmaydi deb taxmin qilinadi va mos ravishda qo’shimcha
mahsulotlar hosil bo’lishining oldi olinadi).
Borgidridlarni organik sintezda qo’llash ilk bor T.Braun (Lofayst universiteti) tomonidan
amalga oshirilgan. Professor Braun buyuk organik kimyogar bo’lib, o’zining ilmiy izlanishlarini
Chikago
universitetidan, Shlezinger laboratoriyasida – noogranik birikmalarni o’rganish bilan
boshlangan. Bu laboratoriyada
uran
birikmalarining nurlanishini o’rganish vaqtida, ilk bora
litiyalyumogidridi va natriyborgidridi
sintez qilinib, ularning qaytaruvchanlik xususiyati
o’rganiladi; aynan shu bilan Braun borgidridlarini o’rganishga ilk qadamlarini qo’yadi.
Gidroborlash reaksiyasining asosiy printsiplarini oddiy misollar bilan ko’rsatish mumkin.
Amalda ushbu reaksiyalardan murakkab molekulalarni olishda foydalaniladi, lekin reaksiyaning
borish yo’li saqlanib qoladi:
Gidroborlash reaksiya mexanizmi.
Gidroborlash-oksidlash reaksiyasining muhim
tomonlaridan biri gidrotatsiya yo’nalishining o’ziga xosligidadir. Gidroksil guruxi,
oraliq
mahsulotdagi
bor
egallagan uglerod atomi bilan bog’lanadi va gidroborlash bosqichi birikish
yo’nalishini belgilab beradi.
Birikish yo’nalishining o’ziga xosligi shundaki, vodorod atomi elektrofil birikishdagi
kabi qo’shbog’dagi ko’p gidrogenlangan
uglerod atomi bilan emas, balki kam gidrogenlangan
uglerod atomi bilan birikadi. Misol uchun propilen molekulasi bo’yicha birikish reaksiyasini
ko’rib chiqsak:
BH
3
dagi kislota markazi bo’lib oltita elektronli
bor
atomi xizmat qiladi.
Bor
qo’shbog’dagi π-elektronlarni qidirib, uglerod atomiga xujum qiladi. U shunday xujum qiladiki,
musbat zaryad taqsimlanishi uchun to’la imkoniyatga ega bo’lgan
uglerod atomida
mujassamlashadi.
CH
3
CH = CH
2
HZ
CH
3
CH CH
2
H
Z
δ
+
HZ
CH
3
– CH – CH
2
+
H
HO
C
8
H
17
(BH
3
)
2
H
2
O
2
, OH
–
HO
C
8
H
17
H
OH
xolesterin
3-
β
,5-
α
-xolestandiol
C
8
H
17
= – CHCH
2
CH
2
CH
2
CH
CH
3
CH
3
244
Oddiy elektrofil birikishdan farq qilib, reaksiya karboniy ionlari hosil bo’lmasdan amalga
oshadi. π-Elektronlarini yo’qotgan o’tish holatidagi uglerod atomi, kuchli kislota xususiyatiga
ega bo’ladi: elektroni taqchil
bor
va uglerod kislota xususiyatini beradi.
Ayni paytda elektron
jufti orqali bog’langan qo’shni
bor
atomi mavjud bo’lib, uglerod bu vodorodni elektron jufti
bilan biriktirib oladi; bor π-elektronlar qabul qilib olgani uchun vodorodni uzatishi tabiiy.
Bu tipdagi reaksiyalar to’rtmarkazli reaksiyalar deyiladi: qo’shbog’ saqlovchi uglerod
atomlari bo’yicha bor va vodorod atomlarining birikishi bir bosqich va bir o’tish holatida amalga
oshishi nazarda tutilgan:
Alkenning asos va
BH
3
ning kislota tabiatidan kelib chiqib, reaksiyani amalga oshishini
ta’minlovchi asosiy kuch uglerod bo’yicha borning birikishi deyish mumkin. O’tish
holatida
borning 2-C dan ko’ra 1-C bilan ta’sirlashishi va buning natijasida ayni uglerod bilan bog’lanishi
osonligi kuzatiladi. 2-C dan π-elektronlarning C
1
– B bog’ga o’tishi vodoroddan elektronlar
uzatilishidan ko’ra oson kechadi va zaryadni eng oson taqsimlovchi 2-C musbat zaryadga ega
bo’ladi.
Shunday qilib, gidroborlashdagi reaksiya yo’nalishi, ikki bosqichli elektrofil birikish kabi
amalga oshadi. Bunda vodorod qo’shbog’ning qarama-qarshi tomonlariga birikadi,
chunki bir
holatda elektronlarsiz (proton holida, kislota) birikish, boshqa holatda esa – elektronli (gidrid-
ion, asos) birikishi amalga oshadi.
Brensted-Lourining kislota va asos nazariyasiga muvofiq vodorodni asosan proton
sifatida kuzatish mumkin. Aslida esa gidrid-ion ham real mahsulotdir. Masalan, qattiq litiy gidrid
ionli kristall panajaraga ega va bu panjara
Do'stlaringiz bilan baham: