Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Sintez usullari.
Ko’plab oddiy va ba’zi murakkab spirtlarni sanoatda olinishini yuqorida 
ko’rib chiqdik. Ayrim spirtlarni sintez usullari quyida berilgan. 
1.
 
Gidroborlash-oksidlash 
 
 
 
C = C
+ (BH
3
)
2
C – C 
H B
H
2
O
2
, OH
–
 
C – C
H OH 
diboran 
alkilboran 
birikish Markovnikov
qoidasiga zid 

---

240 
Misollar: 
2.
 
Grinyar sintezlari 
Misollar: 
3.
 
Alkilgalogenidlarning gidrolizi 
Misollar: 
CH
3
CH
2
CH
2
Br 
NaOH suvli eritma 
CH
3
CH
2
CH
2
OH 
CH
2
Cl 
NaOH suvli eritma 
CH
2
OH 
benzilxlorid 
benzil spirti 
propilxlorid 
propil spirti 
R – X + OH 
–
 (
yoki
 H
2
O) 
R – OH + X 
–
 (
yoki
 HX)
– C = O + RMgX
– C – O – MgX 
R
H
2
O 
– C – OH
 
R
H 
H 
H
H
H
H
birlamchi spirt 
ukkilamchi spirt 
uchlamchi spirt 
– C = O + RMgX
– C – O – MgX 
R
H
2
O 
– C – OH
 
R
R
′
 
H 
R
′
H
H
R
′
– C = O + RMgX
– C – O – MgX 
R
H
2
O 
– C – OH
 
R
R
′
 
R
′′
 
R
′
R
′
R
′′
R
′′
H
2
C CH
2
O 
+ RMgX 
RCH
2
CH
2
OMgX 
H
2
O 
RCH
2
CH
2
OH 
birlamchi spirt 
zanjirning uzayishi 
R
′
COOC
2
H
5
+ 2RMgX 
– C – O – MgX 
R
R
′
R
′′
H
2
O 
uchlamchi spirt 
– C – OH
 
R
R
′
R
′′
formaldegid 
boshqa aldegidlar 
ketonlar 
etilen oksidi 
murakkab efirlar 
– C = O + RMgX
– C – O – MgX 
R
H
2
O 
– C – OH + Mg
2+
+ X
–
R
CH
3 
CH
3 
H
H
OH
(BH
3
)
2 
H
2
O
2
, OH
–
 
2-metilsiklopenten 
trans-2-metilsiklopentanol 
CH
3
 – C – CH = CH
2

CH
3 
CH
3 
(BH
3
)
2 
H
2
O
2
, OH
–
 
CH
3
 – C – CH – CH
2
OH
CH
3 
CH
3 
SIS-BIRIKISH 
QAYTAGURUH- 
LANISHSIZ 
3,3-dimetil-1-buten 3,3-dimetil-1-butanol 

---

241 
4.
 
Aldol kondensatlanish. 
Ushbu usul karbonilli birikmalar mavzusida batafsil ko’rib 
chiqiladi. 
5.
 
Karbonilli birikmalarni qaytarish. 
Bu usulni ham karbonilli birikmalar mavzusida 
o’rganish tavsiya etiladi.
6.
 
Kislota va efirlarni qaytarish. 
Bu usullar orasida Grinyar usulida spirtlar olish o’ziga xos o’rin tutadi. Kimyogar 
laboratoriyasida qimmat, kam bo’lgan murakkab spirtlar olish bilan to’qnash kelar ekan, ularni 
oddiy xom ashyolardan foydalanib olishni rejalashtiradi va Grinyar usulida oson sintez qilish 
mumkinligini kuzatadi. Grinyar usulida spirt olish uchun alkilgalogenidlar, aldegidlar va 
ketonlar, epoksidlar, murakkab efirlar xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. O’z navbatida Grinyar 
reaktivi bo’lib xizmat qiluvchi alkilgalogenidlar olishda spirtlardan foydalanish mumkinligini 
yodga olsak, Grinyar usuli oddiy spirtdan murakkab spirtlarga o’tish deyish mumkin. 
Shuningdek, spirtlar uglerod-uglerod qo’shbog’ saqlovchi birikmalardan gidroborlash – 
oksidlash reaksiyasi orqali hosil qilinishi mumkin. Reaksiyaning stereospetsefik amalga 
oshishini va qaytaguruxlanish mavjud emasligini hisobga olganda, bu usuldan olinishi qiyin 
bo’lgan spirtlarni olishda foydalanish mumkin. 
Alkilgalogenidlardan gidroliz orqali spirtlar olish, spirtlar arzon bo’lgani va 
alkilgalogenidlar olish uchun xom ashyo hisoblanganligi uchun ham qo’llaniladi; sanoatda ham 
aynan spirtlardan galogenidlar olish tavsiya etiladi. Galogenidlardan spirt sintez qilishning 
namunasi sifatida toluoldan benzil spirti olishni keltirish mumkin. 
Eliminirlanishga moyil galogenidlar uchun qo’shimcha reaksiya mahsulotlari – alkenlar 
hosil bo’lishini yoddan chiqarmaslik kerak. Mos erituvchi tanlash reaksiyani maqsadli 
yo’nalishini ta’minlaydi: agar asoslarning suvli eritmalaridan foydalanilsa almashinish, asosning 
spirtli eritmasi foydalanilganda esa eliminirlanish amalga oshishini kuzatish mumkin. 
Xatto asoslarning suvli eritmalarda ham uchlamchi- va qisman ikkilamchi-
alkilgalogenidlarning degidrirlashga moyilligi yuqori bo’lib, katta miqdorlarda alkenlar hosil 
qilishi kuzatiladi. Bunday galogenidlar uchun oddiy suv yordamidagi gidrolizdan foydalanish 
maqsadlidir. 
Gidroborlash–oksidlash. 
Alkenlar diboran (BH
3
)
2
bilan alkilboranlar hosil qilib 
ta’sirlashadi, ular o’z navbatida oksidlanishidan spirtlarga o’tadi, masalan: 
Gidroborlash-oksidlash reaksiyasi oddiy va qulay bo’lib, unumi ham yuqori va 
alkenlardan olinishi qiyin bo’lgan spirtlar olishda foydalanish mumkin. 
Diboran boranning 
BH
3
dimeri hisoblanib, reaksiyada ham boran sifatida ta’sir 
ko’rsatadi. Jarayonda erituvchi sifatida foydalanuvchi tetragidrofuran boran bilan kislota – asos 
kompleksi kabi ta’sirda bo’ladi. 
(CH
3
CH
2
)
3
B + 3H
2
O
2 
OH 
–
 
3 CH
3
CH
2
OH + 3B(OH)
3 
(BH
3
)
2 
CH
2
=CH
2 
CH
3
CH
2
BH
2
CH
2
=CH
2 
(CH
3
CH
2
)
2
BH
CH
2
=CH
2 
(CH
3
CH
2
)
3
B
diboran 
trietilbor 
CH
3
CH
2
Cl
Cl
2
, t
o
, hv
 
NaOH suvli eritma 
CH
2
OH
toluol 
benzilxlorid 
benzil spirti 
CH
3
 – C – CH
3

Cl
 
CH
3 
uchlamchi-butilxlorid 
NaOH suvli eritma 
CH
3
 – C – CH
3
 
OH
 
CH
3 
uchlamchi-butil spirti 
CH
3
 – C = CH
2

CH
3 
katta miqdorda 
+

---

242 
Gidroborlash boranning qo’shbog’ bo’yicha birikishiga asoslangan; bunda vodorod 
qo’shbog’dagi uglerod atomlarining biri, bor esa boshqasi bilan birikadi. Hosil bo’luvchi oraliq 
mahsulot alkilboranlarning asos muhitida peroksidlar ta’sirida bor atomini 
OH
-
guruxi bilan 
almashinuvchi oksidlanish kuzatiladi. 
Shunday qilib, ikki bosqichli gidroborlash–oksidlash reaksiyasi, aslida suv 
elementlarining 
H–OH
uglerod-uglerod qo’shbog’ bo’yicha birikishi hisoblanadi. 
Reaksiya oddiy efirlar, odatda 
tetragidrofuran
yoki 
diglim
(dietilenglikol metil efiri 
CH
3
OCH
2
CH
2
OCH
2
OCH
3
) erituvchiligida olib boriladi. Diboran sanoatda natriy borgidrididan 
(
NaBH
4
) va triftorid bordan (ko’pincha alkenlar ishtirokida) olinadi. Alkilboranlar ajratilmasdan 
ayni reaktorda vodorod peroksidning ishqoriy eritmasida qayta ishlanadi. 
Gidroborlash reaksiyasidagi birikish yo’nalishi. 
Gidroborlash-oksidlash natijasida alkenlardan spirtlar hosil bo’lishi bizga ma’lum. Ikki 
izomer hosil bo’luvchi bunday ko’plab reaksiyalarda ularning biri ko’proq hosil bo’lishini