Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

Galogenvodorodlar bilan reaksiyasi: mexanizm.
Quyidagi omillar galogenvodorodlar 
bilan reaksiya mexanizmini tasdiqlaydi. Kislota katalizatorligi, spirtlarni degidratlanishidagi kabi 
protonlashishi orqali 
ROH
2
+
amalga oshishini tasdiqlaydi. Qaytaguruxlanishning mavjudligi 
oraliq karboniy ionlarining hosil bo’lishini (faqatgina birlamchi spirtlar bundan istesno) 
isbotlaydi. Karboniy ionlari hosil bo’lishi xaqidagi tasavvurlarni spirtlarning Reaksion qobiliyati 
o’zgarib borish tartibi ham tasdiqlaydi va bu karboniy ionlarining barqarorligi bilan bog’liq. 
Bu ma’lumotlar asosida quyidagicha mexanizm ketma-ketligini yozish mumkin. 
CH
3
 – C – C – CH
3

H
 
H
3
C 
uchlamchi-pentilxlorid 
OH
 
H 
HCl
 
CH
3
 – C – C – CH
3
 
Cl
H
3
C
H
H
CH
3
 – C – C – CH
3

H
H
3
C
Cl
 
H 
emas 
CH
3
 – C – CH
2
OH 
CH
3 
CH
3
 
neopentil spirti 
HCl
 
CH
3
 – C – CH
2
 – CH
3
 
Cl
CH
3
3-metil-2-butanol 2-xlor-2-metilbutan 
OH 
quruq HBr 
siklogeksil spirti 
siklogeksil bromid 
Br
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
OH
NaBr, H
+ 
qizdirish 
n-butil spirti 
CH
3
CH
2
CH
2
CH
2
Br 
2-brombutan 
CH
3
CH
2
CH
2
OH
HCl + ZnCl
2
 
qizdirish 
1-propanol 
CH
3
CH
2
CH
2
Cl 
n-propilxlorid 
CH
3
 – C – OH
CH
3 
CH
3 
uchlamchi-butil spirti 
CH
3
 – C – Cl 
CH
3
CH
3
uchlamchi-butilxlorid 
kons. HCl
 
n.sh 
+

---

254 
Spirt protonlashgan spirt hosil qilib (birinchi bosqich) vodorod ionini biriktirib oladi va 
suv hamda karboniy ioni hosil qilib dissotsiyalanadi (ikkinchi bosqich), so’ngra karboniy ioni 
galogen ionini biriktirib (galogen ioni bo’lishi shart emas) alkilgalogenid hosil qiladi. 
Taklif etilgan mexanizm – substrat bo’lib protonlashgan spirt, nukleofil reagent bo’lib 
galogen ioni xizmat qiluvchi – 
nukleofil almashinish 
mexanizmi hisoblanadi. 
Birlamchi spirtlarning qaytagurxlanishiga uchramasligining sababi 
S
N
2-
mexanizm 
bo’yicha reaksiyaga kirishidandir. 
Neopentil spirtining reaksiya vaqtida to’liq qaytaguruxlanishini ko’rib o’tdik. Bu spirt 
birlamchi spirt bo’lishiga qaramasdan, oraliq karboniy ioni hosil bo’lishi bilan amalga oshuvchi 
S
N
1
-mexanizmda ta’sirlashadi. Buni neopentilning – xajmdor ekanligi bilan izohlanib, fazoviy 
tuzilishi tufayli 
S
N
2
-reaksiyasi juda sekin kechishi bilan bog’lanadi. 
Spirtlar kislota sifatida. 
Yuqoridagi misollarda spirtlar asos sifatida vodorodni biriktirib 
olishi va protonlashgan spirt 
ROH
2
+
hosil qilishi mumkinligini ko’rib o’tdik. Endi spirtlar kislota 
sifatida vodorod ionini yo’qotish va alkoksi ion 
RO
–
hosil bo’lishi bilan boradigan reaksiyalarni 
ko’rib chiqsak. 
Spirtlar kuchli elektromanfiy element – kislorod bilan bog’langan vodorod atomi 
saqlagani uchun, sezilarli kislota xususiyatini namoyon etishini taxmin qilish mumkin. 
O–H
bog’ning qutblanganligi, nisbatan musbat zaryadlangan vodorodni ion holida ajralishini 
osonlashtiradi; boshqa tomondan, elektromanfiy kislorod qolgan elektronlarning manfiy 
zaryadini oson taqsimlashi mumkin. 
Spirtlarning kislota ekanligini vodorod ajraladigan faol metallar bilan reaksiyalari yoki 
ularning tuzlardan (masalan, Grinyar reaktividan) kuchsiz kislota – uglevodorodlarni siqib 
chiqarishi isbotlaydi: 
Spirtlar (metanoldan tashqari) – suvga nisbatan kuchsiz kislotalar, atsetilen yoki ammikka 
nisbatan kuchli kislotalar hisoblanadi. 
Nisbiy kislotalilik almashinishi reaksiyalari orqali aniqlangan. Kislota va asos qatorida 
o’zgarishlarni quyidagicha kengaytirish mumkin: