O‘quv qo‘llanma

5.3. Tashish jarayonlarini boshqarish

Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlana borishi va ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida turli ishlab chiqarish tarmoqlari vujudga keladi. Bunday tarmoqlarga er osti foydali qazilma boyliklarni ishlab chiqarish sanoati, qishloq xo‘jaligi, mahsulotlarga qayta ishlab berish sanoati va transport kiradi.

Transport muomala doirasida tayyor mahsulotni tashish bilan moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning barcha tarmoqlaridagi ishlab chiqarish jarayonini davom ettiradi va ishlab chiqarish doirasi bilan iste’mol doirasini bir-biriga bog‘lovchi vosita bo‘ladi.
Transport tarmog‘ida ham ishlab chiqarish jarayoni kishi mehnati va ishlab chiqarish vositalaridan unumli foydalanish orqali amalga oshiriladi, natijada mahsulotning yangi qiymati vujudga keladi. Demak, transport ham moddiy ishlab chiqarish sohasiga kiradi. Lekin transportning ishlab chiqarish faoliyati quyidagi xususiyatlarga ko‘ra boshqa ishlab chiqarish tarmoqlaridan jiddiy farq qiladi.
Transport sohasidagi ishlab chiqarish jarayonida moddiy ne’matlar ishlab chiqaruvchi boshqa tarmoqlar singari xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlardan foydalanilmaydi. Ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida tayyorlangan va bir erdan ikkinchi erga tashilishi lozim bo‘lgan mahsulotlar transportning mehnat ashyosi hisoblanadi. Bu mahsulotlar tashilganda iste’mol qiymati sifatida ko‘paymaydi, faqatgina ularning qiymatiga qiymat qo‘shiladi.
SHunday qilib, transport jarayoni – bu mahsulotlarni ishlab chiqarish joyidan iste’mol joyigacha tashish, yo‘lovchilarni tashishda esa kishilarning ishlab chiqarish faoliyati, madaniy va maishiy talablarnini qondirish bilan bog‘liq biror-bir punktlar orasidagi qatnovini bildiradi.
Tashish jarayonini boshqarish - ishlab chiqarish faoliyatining asosiy turi - barcha transport turlarining funksiyalari va boshqarish vazifalari orasida markaziy o'rinni egallaydi. Tashish bir hil hamda tarkibsiz emas: u bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan va vaqt va makonda sodir bo'ladigan elementlar va operatsiyalar majmuidan iborat. Yuk tashish davomiyligi va uning fazoviy kattaligi juda ko'p turli xil - daqiqadan (havo bilan) bir necha oygacha (dengiz orqali), bir necha kilometrdan (avtomobilda) bir necha ming milgacha (dengiz orqali).
Tashish jarayonida yuk to'planib, ularni katta partiyalarga birlashtiradi, aloqa liniyalari bo'ylab harakatlanadi, yuk qabul qiluvchiga etkazib berilgunga qadar yuklarni ajratadi. Bularning barchasi transport oqimlarini uzluksiz boshqarishni, shu jumladan transport turiga qarab taqsimlash bilan transportni rejalashtirishni, keraksiz, uzoq davom etadigan va ikkinchi qatnovlarni bartaraf etish bilan bir qatorda boshqa boshqaruv ishlarini ham talab qiladi.
Boshqaruv transport jarayonining barcha elementlarini qamrab oladi: tovarlarni tashish uchun qabul qilish va ularni etkazib berish; bo'sh harakatlanuvchi tarkibni yuklash uchun, yuklanganlarni esa - tushirish uchun etkazib berish; tashish uchun taqdim etilgan tovarlarni yiriklashtirilgan partiyalarga birlashtirish; marshrut bo'ylab texnologik xizmat ko'rsatish bilan ularning fazoviy harakati. Eng katta qiyinchilik temir yo'l transportidagi texnologik jarayon, eng kami quvur liniyasida.
Operatsion va texnik faoliyat turlariga ko'ra, operatsiyalarning ikki turi farqlanadi - harakat (yukni amalda jo'natish joyidan manzilga yo'naltirish) va boshlang‘ich-yakuniy.
Boshlang'ich-yakuniy operatsiyalar, qoida tariqasida, harakatlanuvchi tarkibni yuklash, to'g'ri tushirish, yuk ortilgan tarkibni yuk old tomondan olib tashlash, transportni hujjatlashtirilgan rasmiylashtirish va boshqa operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Belgilangan joyda so'nggi harakatlar amalga oshiriladi: poezdlar tarqatib yuboriladi, harakatlanuvchi tarkib yukni tushirish uchun etkazib beriladi, amalda tushirilmaydi, hujjatlarni rasmiylashtiradi va hokazo. Yuklarni etkazib berish paytida haqiqiy harakat paytida poezd poezd marshruti bo'ylab qayta shakllantiriladi, yuk mashinasi yana bog'lab qo'yiladi, kemalarni oraliq portlarda qayta ishlash va boshqalar.
Tashish jarayonining barcha elementlari va operatsiyalari ahamiyatlidir, ammo ularning barchasi ham xarajatlarga teng emas. Masalan, temir yo'l transportida, yuk tashishda, boshlang'ich va oxirgi operatsiyalarning qiymati (shu jumladan, manyovr) 20%, poezd tuzish va tarqatish 20-22% ni tashkil qiladi. Xarakatlanish (poezd tortuvi) taxminan 58-60% ni tashkil qiladi. Xarajatlarning salmoqli qismi manevrga to'g'ri keladi - deyarli 25% (yuk va yo'lovchilar tashishda). Shu sababli, manyovrlarni oqilona boshqarish temir yo'l transportida transport xarajatlarini kamaytirishning asosiy usullaridan biridir.
G'arbiy Evropa mamlakatlarining yo'llarida boshlang'ich-yakuniy operatsiyalar qariyb 30 - 32%, poezdlarni shakllantirish va tarqatish uchun 20-22%, poezdlarni tortish uchun 47 - 49% ni tashkil qiladi. Tashishning o'rtacha masofasi transport jarayonini amalga oshirish xarajatlari taqsimlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda, shuning uchun G'arbiy Evropa avtomobil yo'llarida boshlang'ich-yakuniy operatsiyalarning ulushi ichki yo'llarga qaraganda yuqori.
Korxonalar va tashkilotlarning mahsulot ishlab chiqarish uchun rejalashtirish va hisobot hujjatlarida tovarlarni tashish xarajatlari taqsimlanmaydi. Vazirliklar va idoralarning statistik hisobotlarida bunday ma'lumotlar yo'q. Yuk egalari tomonidan etkazilgan umumiy transport xarajatlari faqat taxminiy hisob-kitoblar bilan baholanadi. Transport korxonalarining foydalanish xarajatlari transportning haqiqiy xarajatlarini aks ettiradi. Ular xalq xo'jaligidagi transport xarajatlarining bir qismini tashkil etadi, unga ikkita komponent kiradi - ishlab chiqarish va tarqatish xarajatlari (jo'natuvchining omboridan qabul qiluvchining omboriga o'tish).
Transport xarajatlarining katta qismi tashilayotgan mahsulot hajmi va turi bilan bog'liq. Shuning uchun milliy iqtisodiy xarajatlarni kamaytirishning muhim shartlaridan biri, ishlab chiqarishni joylashtirishda transport omilini to'liq hisobga olishdir.
Transportda ishlab chiqarish vositalarining eng faol qismi bu harakatlanuvchi transportdir va transport xarajatlarining katta qismi, avvalambor, harakatlanuvchi tarkibdan foydalanish bilan bog'liq. Aloqa yo'llarining o'tkazish va tashish qobiliyati kabi ko'rsatkichlar bunga bog'liq. Harakatlanuvchi tarkib yordamida yuk tashish intensivligini, yuklarni etkazib berish tezligini, ularning xavfsizligini va transport xizmatlari sifatining boshqa ko'rsatkichlarini nazorat qilish mumkin.