O‘quv qo‘llanma

1-BOB. Zamonaviy transport ishlab chiqarishni tashkil qilishda menejmentning roli
1.1. Ishlab chiqarish menejmentining mohiyati, vazifalari va mazmuni

Transportda boshqaruv faoliyatini ko‘lami va tavsifini tasavvur qilish uchun jahon xo‘jaligida zamonaviy transport qanday ahamiyatga ega ekanligini bilish lozim bo‘ladi. Ko‘pgina tadqiqotlar natijasida yalpi umumiy mahsulot tarkibida transportning ulushi 5-8%ni, asosiy fondlarning beshdan bir qismi transportga to‘g‘ri keladi. Er yuzi bo‘yicha yuk va yo‘lovchi tashish ishlarida 100 mln.dan ortiq kishi band. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda transportga jalb chilinayotgan kapital qo‘yilmalar bir necha yuz milliard dollar bo‘lib, jahon xo‘jaligidagi kapital qo‘yilmalarning 10-12%ni tashkil etadi. Ilg‘or davlatlarning byudjet ajratmalarida transport ikkinchi yoki uchinchi o‘rinda turadi. Qishloq xo‘jaligi va sanoat mahsulotlari qiymatida transport xarajatlari anchagina¹.

O‘zbekiston respublikasi iqtisodiyotining rivojlanishida transpor katta ahamiyatga ega. Buni transport xizmatlarining respublika YAIM idagi ulushidan ham ko‘rish mumkin. (1- jadval)

1-jadval
Transport xizmatlari ma’lumotlari

Ko‘rsatkich	Transport xizmatlarining respublikaning YAIM dagi ulushi,%
	2010y	2011y	2012y	2013y	2014y	2015y	2016y	2017y	2018y
Transport xizmatlari	9.8	10,0	10.1	10.1	9.6	9.1	9.4	9.4	9.8
	Transport xizmatlari ko‘rsatishning o‘sish sur’ati,%
	2010y	2011y	2012y	2013y	2014y	2015y	2016y	2017y	2018y
Transport xizmatlari	109.8	112.5	109.4	108.0	104.6	104.3	107.8	109.9	104.5

Transport xizmatlarining umumiy xajmida avtomobil transportining ulushi eng katta bo‘lib 49.4% bo‘lgan. Keyingi o‘rinda quvur transporti bo‘lib, uning umumiy transport xizmatlari xajmidagi ulushi 17.2% ni, temir yo‘l transporti 13.6% va xavo transporti 11.5% ni tashkil etgan. Yordamchi transport faoliyatining umumiy transport xizmatlari xajmidagi ulushi 8.3% ga teng.

-rasm. Jami transport xizmatlari xajmida transport turlarining ulushi

Xozirda O‘zbekiston temir yo‘llarining umumiy uzunligi 6125,4 km bo‘lib, shundan 4641.9 km umumfoydalanish va 1483.5 km noumumfoydalanish yo‘llaridir. Mamlakat temir yo‘llarining o‘rtacha zichligi 1000 kv.km ga 14 km dan to‘g‘ri keladi. Umumiy yo‘llarining 35% dan ortig‘i elektrlashtirilgan va bu ishlar yana davom ettirilmoqda

-rasm. Umumfoydalanish temir yo‘llarning ekspluatatsion uzunligi

Temir yo‘l transportining yuk tashish xajmi dinamikasiga ko‘ra tashilayotgan yuklarning umumiy xajmi yillar davomida 2010 yildan 2014 yillar davomida 3-4% ga o‘sgan bo‘lsa, 2015 yildan 2018 yilgacha bo‘lgan davrlarda o‘sish sur’ati 1.0% ni tashkil etgan.

-rasm. Temir yo‘l transportining yuk tashish xajmi dinamikasi

“O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ faoliyatini takomillashtirishda xizmat ko‘rsatish turlarini iste’molchilarning maxsus talablariga moslashtirish va transport xizmatiga bo‘lgan talablarni faol rivojlantirish hamda mavjud transport parkidan oqilona foydalanish kabi masalalarga katta e’tibor berish lozim. Turli guruhga mansub iste’molchilarga ular ehtiyoji doirasida xizmat ko‘rsatilishi lozim. Chunki, iste’molchilarning o‘zlari ko‘rsatiladigan transport xizmati turlarini, ularning xarakteri va miqdorini tanlab olishlari kerak bo‘ladi.

Iste’molchilarning yuk etkazib berilishiga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida ularga ko‘rsatilayotgan tashish xizmatini yuk va yo‘lovchilarni vaqt mobaynida fazodagi kerakli harakatini maqsadga muvofiq ravishda ta’minlash jarayoni sifatida qaralishi lozim.
Bozor munosabatlariga o‘tish sharoitlarida muammolarning yangi progressiv texnik, iqtisodiy va ijtimoiy echimlarini ishlab chiqish, ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlariga sifat o‘zgarishlarini kiritishga bo‘lgan e’tiborini kuchaytirish zarur².
Bu vazifalarni amalga oshirish butun boshqaruv tizimini tashkil etishni o‘zgartirish talab qilinadi. Boshqaruvning axborot ta’minotini o‘zgartirish, ilmiy-texnik ma’lumotlarning axamiyatini oshirish lozim. Boshqaruv ma’lumotlarini qayta ishlash, o‘zatish, yig‘ish va saqlashning yangi texnik vositalari zarur. Qarorlarni tayyorlash, qabul qilish va ularning bajarilishini nazorat qilishda tubdan o‘zgarish yasash lozim. Raxbar xodimlar va mutaxassislar ishining tashkil etilishi jiddiy o‘zgaradi; ularga korxona, aksiyadorlik jamiyati boshqaruvini tashkil qilishda tula erkinlik berilgan.
Tegishli ravishda kadrlarning kasbiy malakasiga bo‘lgan talablar xam o‘zgaradi, shu bilan bir vaqtda boshqaruv organlari tuzilmasiga o‘zgartirishlar kiritiladi, boshqaruvning funksiya va metodlari o‘zgaradi.
Jamoani ijtimoiy rivojlantirishning kompleks dasturi masalasi, shu jumladan atrof-muxit ekologiyasi masalalari birinchi o‘ringa chiqadi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda raxbar xodimlar va mutaxassislarning ma’suliyati ortadi. Bu ishlab chiqarish menejmentini tashkil etishga qator o‘zgartirishlar kiritishni talab qiladi.
Eng avvalo muvofiqlashtirilishi lozim bo‘lgan qarorlar tarkibi tartibga solinadi, qabul qilingan qarorlarning bajarilishi uchun javobgar bo‘lgan funksional bo‘limlar va xodimlar aniq belgilanadi.
Boshqaruv jarayoni bilan bog‘liq sarf-xarajatlarni qisqartirish xam menejmentni tashkil etishntng muxim vazifasi xisoblanadi. U eng avvalo axborot tizimini qayta qurish va xozirgi zamon tashkiliy xamda xisoblash texnikasidan keng foydalanish yo‘li bilan ta’minlanadi. Boshqaruv ishlarini kompyuterlashtirish, internetga kirish, ish joylarini tashkil qilish va ularga xizmat kursatish, ish vaqtidan tejamli foydalanish katta axamiyatga ega bo‘ladi.
Temir yo‘l transportida boshqaruv jarayonlarining o‘z vaqtida amalga oshirilishi menejmentni tashkil etish samaradorligini belgilovchi muxim omil xisoblanadi. Shu sababli boshqaruv jarayonini to‘g‘ri tashkil qilish temir yo‘l transportining o‘z oldiga qo‘ygan vazifalarining sifatli bajarilishini ta’minlashi lozim.
O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar temir yo‘l milliy tarmog‘ini shakllantirishga ham ijobiy natijalar berdi.
Chet el temir yo‘llari bilan: xamkorlik va integratsiya bo‘yicha ishlar yo‘lga qo‘yilgan, O‘zbekistonning jahon bozoriga chiqish uchun transport yo‘llarini shakllantirish bo‘yicha tadbirlar o‘tkazilmokda.
"O‘zbekiston temir yo‘llari" AJ va Vazirlar Mahkamasining qarorlariga muvofiq tarkibiy islohotlar natijalari bo‘lib ishlab chiqarish texnologik bazani yangilash va temir yo‘l transporti barcha bo‘limlarining ishlashi samaradorligini oshirish asosida yuk tashishlarning xajm va sifat ehtiyojlarini qondirish hisoblanadi.
Jamiyat o‘z oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish uchun:
- masalalar yaxlit kompleksi ko‘zda tutilgan; bozor iqtisodiyoti sharoitlariga temir yo‘l transportining ishlashining amaldagi normativ bazalariga o‘zgarishlar kiritish;
- tarmoq ishlab chiqarish texnik bazasini yangilash uchun chet el
investitsiyalarini jalb qilishga qulay sharoitlar yaratish;
- potensial yuk tashituvchilarini ishlab chiqarish infrastruk-
turasiga kirib borishini ta’minlash va temir yo‘l transporti xiz-
matlarini bosqichma - bosqich demonopollashtirish.
- hududiy boshqarishdan tarmoqni funksional boshqarishga o‘tish
- xalq iste’moli mollari tashuvchi, transport-eksleditsion va servis xizmatini ko‘rsatuvchi korxonalarini xususiylashtirish jarayonini davom ettirishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ygan.
Ma’lumki, transport xizmatlari bozorini rakobatbardoshligini oshirishda mijozlarga kursatiladigan xizmatlar turlarini va ularni sifat darajasi yukori bulishini ta’minlash zarur.
Shularni hisobga olgan holda respublikada transport va transport infratuzilmasini rivojlantirishga katta xajmdagi investitsiyalar kiritilmoqda. SHu kungacha transport turlari va ularning infratuzilmasiga kiritigan investitsiyalar quyidagicha



Avtomobil

Temir yo’l

Aviatsiya

• 
  rasm. transport turlari va infratuzilmasiga kiritilgan investitsiyalar nisbati, %
  

Transport xizmatlarini ichki bozorida mahalliy tashishlarni tashkil qilishda yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish maqsadida har bir transport turi faoliyatini tartibga solib turuvchi me’yoriy xuquqiy xujjatlar ishlab chiqilgan.