Ontogenez va filogenez, ularning o’zaro bog’liqligi

4. Ontogenez bosqichlari va ularning evolyutsiyasi. Evolyutsiya kabi, ontogenez ham tirik mavjudotlarning ajralmas xossalaridan biridir. Ko`p hujayrali organizmlarning ontogenezi rivojlanish va o`sishdan, ya’ni tuzilishining takomillashuvi va hajmining ortishi bilan tavsiflanadi. Biroq evolyutsiyadan farq qilib, ontogenetik rivojlanish ma’lum genotip asosida amalga oshadi.

Tuzilishning bir qancha bo`g`inlarida takomillashuv ontogenez emas, balki evolyutsion jarayon natijasidir. Voyaga yetgan hayvonning tanasi qancha murakkab tuzilgan bo`lsa, ontogenez ham shuncha murakkab va uzoq muddatli jarayon bo`ladi.

Zigota ko`p hujayrali organizmlarda ontogenezning dastlabki bosqichi hisoblanadi. Ontogenezning oxirgi bosqichi to`g`risida turlicha fikrlar mavjud. Bu bosqichni embriolog va morfologlar jinsiy yetilish deb nomlaydilar. Chunki bu davrga kelib, to`qima va organlarning tabaqalanishi tugallanadi,

Fiziologlar va shifokorlar fikriga ko`ra, ontogenezning oxirgi bosqichi o`limdir. Agar ontogenez termini ostida organizmlarning hayot siklini tushunadigan bo`lsak, u bir-biridan farq qiluvchi davrlardan iboratligini qayd qilish kerak. Sut emizuvchilarni misolga olsak, ontogenezda embrional, postembrional (jinsiy yetilishgacha) va voyaga etgan organizm hayot davrlari farq qilinadi. Paporotniksimonlarning hayot sikli sporafit, spora, gametofit, zigotadan tashkil topgan. Ontogenezning har bir davri o`z navbatida bir necha bosqichga bo`linadi. Umurtqalilarning embrion davrida morulla, blastula, gastrulla, neyrulla stadiyalari bor. Morullada esa 2, 4, 8, 16 va hokazo blastomerli bosqichlar mavjud. Demak, ontogenezni bir tomondan jinsiy yetilish davrigacha yo`nalgan, nisbatan aniq, ifodalangan davrlardan, ikkinchi tomondan, uzluksiz, davomli jarayonlardan iborat, deb tasavvur etish mumkin. Ontogenez organ darajasida talqin qilinsa, davomli rivojlanish hamma organlarda bir xil aniq namoyon bo`lmasligini ko`ramiz. Dumsiz amfibiyalar metamorfozida teri hosilalari keskin o`zgaradi, jabra, dum yo`qoladi, ovqat hazm qilish, qayta hosil bo`lgan oyoqlar, bosh miya, yurak va o`pka hamda boshqa organlar rivoji juda sekinlik bilan rivojlanadi. Ontogenezning turli davrlari faqat tuzilishi bilan emas, balki ekologiyasi bilan ham farq qiladi.