Ontogenez va filogenez, ularning o’zaro bog’liqligi

Ontogenez evolyutsiyasida jinsiy jarayon va u bilan bog`liq diploidiya hamda geterozigotalilikning vujudga kelishi muhim rol o`ynadi. Bu hol ko`p jihatdan ontogenez muddatining uzayishini, somatik — tana differensiyalanishining takomil-lashishini belgilab berdi. Ontogenez evolyutsiyasida organizmlarning tuzilishi va funksional bir butunligi vujudga kelgan. Rivojlanayotgan organizmning organlarida funktsional va tuzilish jihatdan o`zaro munosabatlarning kuchayishi natijasida bir organda yuz bergan o`zgarish boshqa organning o`zgarishiga sababchi bo`ladi. Rivojlanayotgan embrionning bir qismining ikkinchi qismiga ta’siri induksiya deb ataladi. Organlar orasidagi shunday korrelyativ bog`lanishlar turli shaklda ro`y beradi. Ular genom, morfogenetik va ergantik korrelyatsiyalardan iborat.

Individual rivojlanish jarayonida genotipdagi genlarning o`zaro ta’siri, birikkan holda irsiylanishga asoslangan korrelyatsiyalar genom korrelyatsiyalari deyiladi. Mazkur korrelyatsiyaga ko`plab misol keltirish mumkin. Chunonchi, turmon kaptarlari tumshug`ining kaltaligi bilan oyoqlaridagi patlar korrelyativ holda rivojlanadi. Kechpishar o`simliklar serhosil, yertapishar o`simliklar, aksincha, kamhosil bo`ladi. Genom korrelyatsiyasida ko`p belgilarning birikkan holda nasldan-naslga moslanish bilan bevosita bog`liq bo`lmagan belgilarning ham rivojlanishiga imkoniyat yaratadi.

Morfogenetik korrelyatsiyalar embriogenezning differensiyalanishi mobaynida turli hujayra va qismlarning o`zaro ta’siri prinsipiga asoslanadi. Rivojlanayotgan qismlarning o`zaro munosabati embriogenezning dastlabki davrida murtakning ayrim qismlarini ko`chirib o`tqazish bo`yicha o`tkazilgan tajribalarda aniqlangan. G. Shpeman tajribalarida tritonlarning ikki turi — Triton taniatus va T. sristatus ning gastrula bosqichida bo`lgan embrionining ikkita qismi almashlab ko`chirib o`tkazilgan. Birinchi tajribada normal rivojlanishda nerv nayini hosil qiluvchi medulyar plastinkaning bir bo`lagi teri hosil qiluvchi ektodermaga ko`chirib o`tkazilgan. Ikkinchi tajribada, aksincha, ektodermaning bo`lagi medulyar plastinka zonasiga o`tkazilgan. Har ikkala tajribada ham atrofdagi hujayralar o`tkazilgan to`qimaga ta’sir etganligi kuzatilgan. Birinchi tajribada o`tkazilgan qismdan teri emas, nerv nayi, ikkinchi tajribada esa teri hosil bo`lgan. Genom va morfogenetik korrelyatsiyalar ergantik korrelyatsiya tomonidan funktsional taranglashadi.