Ona tili ona tili, 5-sinf qoidalari

Farzona. Ziyoli ziyokorlar ziyosi. Nasriddin Rahmonov 

  

  

tillardan so’z olish yo’li bilan ham ifodalanadi. Bunday so’zlar olinma so’zlar hisoblanadi. Shuni bilingki, dunyoda 

boshqa tillardan  so’z  olmaydigan  bironta  ham  til  yo’q.  Kurash, yonbosh,  chala,  halol  so’zlari  dunyoning  barcha 

tillariga  kirib  borayotgani  kabi,  bizning  tilimiz  ham  turmushimizga  kirib  kelgan  bir  qator  yangi  tushunchalarni 

ifodalovchi olinma so’zlar hisobiga boyib bormoqda.  

116.Eskirgan so’zlar. Tilimizning ma’lum davrida qo’llanilib, hozirgi kunda foydalanilmaydigan so’zlarga eskirgan 

so’zlar  deyiladi.  So’zlarning  eskirishi  ikki  xil  yo’l  bilan  amalga  oshadi.  1.  So’z  o’zi  ifodalagan  tushuncha  bilan 

birgalikda eskiradi. Bunday so’zlarga tarixiy so’zlar deyiladi. 2. So’z eskiradi, tushuncha saqlanadi va u boshqa so’z 

bilan nomlanadi. Ularga arxaik so’zlar deyiladi.   

117.Yangi so’zlar. Hozirgi kunda yangilik belgisini saqlab turgan so’zlarga yangi so’zlar deyiladi.  

118.Iboralar. Ma’nosi bir so’zga teng keladigan so’zlar birikmasi yoki gaplarga ibora deyiladi. Iboralar gap tarkibida 

yaxlit holda bitta so’roqqa javob bo’ladi va bitta gap bo’lagi vazifasida keladi. Iboralar nutqni ta’sirchan, jozibali 

qiladi. 119.Iboralarning qo’shma so’z va so’z birikmalaridan farqi. Iboralar ikki va undan ortiq so’zlardan tashkil 

topgani bois qo’shma so’z va so’z birikmalariga o’xshaydi, lekin ular ko’chma ma’noga ega ekani, ta’sirchanligi 

bilan  qo’shma  so’zlardan;  barqarorligi,  nutqqa  tayyor  holda  olib  kirilishi  bilan  so’z  birikmalaridan  farqlanadi. 

Solishtiring. Iboralar: tepa sochi tikka bo’lmoq – achchiqlanmoq, qovog’idan qor yog’moq – xafa bo’lmoq, og’zining 

tanobi qochmoq – sevinmoq; so’z birikmalari: uzun sochli, qalin qovoq, uyga ketmoq; qo’shma so’zlar: To’ytepa, 

laylakqor, bodomqovoq.  

120.Tasviriy ifoda. Biror narsa va boshqa bir narsa va hodisaga o’xshatish orqali tasvirlab ifodalashga tasviriy ifoda 

deyiladi.  Tasviriy  ifodalar  narsa  va  hodisalarning  ikkinchi  nomi  hisoblanadi.  Masalan:  o’rmon  podshosi  –  sher. 

Tasviriy ifodalar nutqimiz ta’sirchanligini ta’minlaydi.  

121.Atamalar.  Illmiy  atamalar.  Ma’lum  bir  fan  yoki  kasb-hunar  doirasida  aniq  bir  ma’noni  ifodalash  uchun 

qo’llanilgan so’zlarga atama deyiladi. Atamalar qo’llanilishiga ko’ra ilmiy va kasbiy atamalarga bo’linadi. Ma’lum 

bir fan doirasida qo’llaniladigan atamalar ilmiy atamalar hisoblanadi. Atamalar ikki yo’l bilan hosil bo’ladi. 1.  

Umumxalq tilidagi so’zlardan ma’nosini maxsuslashtirish orqali hosil qilinadi. Natijada bunday so’zlar umumxalq 

tilida bir ma’noni, fan tilida boshqa ma’noni bildiradi. Masalan: ot, ildiz, hol, fe’l. 2. Boshqa tillardan ilmiy tushuncha 

uchun atama olish orqali. Bular faqat shu fan sohasidagina ishlatilib, umumxalq tilida ishlatilmaydi. Masalan: kasr, 

musbat, manfiy.  

122.Kasbiy  atamalar.  Ma’lum  kasb-hunar  doirasida  aniq  bir  ma’noni  ifodalash  uchun  qo’llaniladigan  so’zlarga 

kasbiy atama deyiladi.  

123.Shevaga  xos  so’zlar.  Bir  tilning  faqat  ma’lum  hududiga  xos  bo’lib,  boshqa  joylarda  o’zgacha  nom  bilan 

yuritiladigan so’zlar shevaga xos so’zlar sanaladi. Bu so’zlardan bittasi umuxalq tili bo’lgani adabiy til uchun qabul 

qilinadi va ana shu so’z adabiy til uchun me’yor sanaladi. Masalan, do’ppi so’zi adabiy me’yor, kallapo’sh, qalpoq, 

takya esa shevaga xos so’zlardir.  

124.Olinma so’zlar. Boshqa tillardan o’zbek tiliga kirib o’zlashib qolgan so’zlarga olinma so’zlar deyiladi. Masalan: 

radio, televizor, tramvay, kollej, litsey. So’zlar bir tildan ikkinchi tilga xalqlar o’rtasidagi siyosiy, ijtimoy, madaniy 

va boshqa aloqalar natijasida o’zlashadi.  

125.Lug’at  va  lug’atshunoslik.  Tilimizdagi  so’zlarning  alifbo  tartibida  joylashtirilishiga  lug’at,  lug’at  tuzish 

qoidalarini o’rganuvchi tilshunoslik sohasiga esa lug’atshunoslik (leksikografiya) deyiladi.  

126.Lug’at turlari va ulardan foydalanish. Tildagi barcha so’zlarning qanday ma’nolarni bildirishini tanishtiruvchi 

lug’at izohli lug’at hisoblanadi. Bir tildagi so’z ikkinchi tilda qanday so’zga teng kelishini ko’rsatuvchi lug’at tarjima 

lug’at sanaladi. So’zlarning to’g’ri yozilishini ko’rsatuvchi lug’atga imlo deyiladi.  

Lug’at oldiga qo’yilgan maqsadiga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi: izohli lug’at, tajima lug’ati, imlo lug’ati va 

boshqalar.  

 

  TESTLAR  

  

1. Til qanday hodisa?  A) tabiiy B) tarixiy  C) ijtimoiy D) fizik  

---