Омон м ухтор ш ерлок холмс

ҚОДИР ОТА ҲАЁТИНИНГ ҚИСҚАЧА ТАРИХИ
(Яна Исмат Б ў р о н о вн и н г сўр о қ анкетасидан)
-
С изни безовта қилиб, яна суҳбатга чақирдик, 
•ўртоқ Бўронов. Ранж имайсиз. Зарурат тугилди. Бизни 
дадангизнинг ҳаёти қизиқтиряпти.
-
М ени кечиринг, лекин сиз қотилни қидириб топиш 
ўрнига гўрда ётган бечора дадамни нега сури ш ти раси з?!
- Булар бир-бирига боглиқ, огайни. Тушунинг. Ўлимнинг 
орқасида катта бир ҳаёт турибди.
-
М ен бир-икки огиз гапдан бош қа ҳеч нарса 
деёлмайман.
Нега? - деб сўради терговчи.
-
Ш у 
кунлар 
дадамни 
кўп 
ўйлаяпман. 
Дадам 
ўлимларидан бир кун олдин нима учундир ўз оталарини, 
бобомни эсладилар. «Мен тахм инан беш ёшларда, отам 
йигирма беш ларда эди, - дедилар дадам. - И кким из икки 
отга миниб, кечаси бўйи йўл босдик. Қаёққа, қандай 
мақсадда кетяпмиз, билмайман. Яна, назаримда ф ақат 
бир кеча эмас, бир неча тунлар йўл босганга ўхшаймиз...» 
Дадам шуни айтиб ж им бўлиб қолдилар. М ен нарёгини 
суриш тириб, гапининг магзини чақиб ўтирмадим. • Бу 
туш ми ёки ўнгмиди?! М ен сизга ақаилли шуни ҳам айтиб 
беролмайман... 
Отанг 
бошингда 
ти рик 
юрганларида, 
ҳамма нарса оддий тую лар экан. Айрилгач, кўзинг мошдек 
очиларкан...
-
Бу ҳар кимда ҳар хил бўлади. Отаси тирик пайтида 
унинг ҳаётини ипидан-игнасигача ўрганадиган ўгиллар ҳам 
йўқ эмас! - деди терговчи. - Л екин майли, буни ҳозирча 
қўя турайлик. Қодир ота саксон йил ичида кўи воқеаларни 
бошдан кечирган. Борига барака, сиз болалик кунларидан
9

---

у з
эслаганларингизни ганираверинг. Дарахтнинг сояси 
ўзига ўхшайди, дейиш ади. М ен сизни тинглаб, дадангиз 
тўтрисида имкон е гганча били б олиш га ҳаракат қиламан.
-
Гаини ним а дан бош ласам экан...
...Бўроновлар 
қиш лоғи 
Галаосиёдан 
қуйироқда 
жойлаш ган эди. Бу ерда пахса деворли ҳовлилар, янги 
иморатлардан таш қари, бир неча қадимий обидалар ҳам 
сақланганди.
Қиш лоққа йўл олган киш и энг аввал ястаниб ётган 
дарахтзорга рўпара келади. Йўқ, бу бош қа қишлоқларда 
учраб турадиган одатдаги боглардан эмас, дарахтлар к,ау\ин 
ўсган, ёввойи ўт-ўланлар о ёқ о стида говлаб ётган, гўёки 
бир урмон — чинакам дарахтзор эди. Д арахтзорнинг 
ичкарисида кичик бир ҳовузча бор. Суви зангор, тиниқ. 
Сув остида ҳар хил ялти роқ тош чалар кўзга ташланарди. 
Ҳовуз бўй и да ги уч-тўртта антиқа дарахт ҳам диққатни 
ж алб этарди. Булар ердан ярим газ тўгрига кўтариу\иб 
ҳовузга энгашган, худди ҳовуз устидаги осма кўприкларни 
эслатар эди. Д арахтзорни оралаган сўқмоқ эгри-бугри 
қиш лоқ кўчасига бориб уланарди. Кўчанинг охирида эса 
қадимий обидалар: анчагина ерн и эгаллаган салобатли 
хонақоҳ, ундан нарироқда қуббаси учиб тушган пастак 
минора, олди айвонли таш ландиқ масжид.
Бўроновларнинг ҳовлиси қиш лоқ чеккасида — мана шу 
обидалар пинжида эди. Ўнг қўлда у девордан бу деворгача 
кетган бостирма, чаи қўлда тўққи з болорли уй.
Улар тур га н уй гаройиб эди — бундай уйлар эндиликда 
қиш лоқда эмас, Бухорода ҳам кам топилади. Хона тўридаги 
ўнлаб казта-кичик токчалардан чойнак-пиёу\а, чироқ, хар 
хиу\ рузгор буюмлари ж ой олган. Пойгакда 'чуқур тошнов.. 
Тошнов олдида ўрдак ш ак,\ида ясалган обдасталар, бухороча 
офтобалар. Пардаси йўқ и кки та дераза синчдан қарийб 
ш ифтгача оралиқ эгаллаган, катак-катак ойначалардан 
иборат. Таш каридан улар нақш инкор, куркам, вазмин 
.эш иклар билан қопланган.
Исмат ақлини таниганида, 
ҳ о в у
\
и
юзидаги тарвақайлаб 
ўсган қари туг соясида, эски кур с и да, оёқларини осилтириб 
ўтирарди. Онаси унинг сочини тартибга солмоқчи. Исмат 
онасининг қўлини ушлайди, опамга тегмайсиз-ку, менга 
намунча ёпиш асиз, дейди. О на гулдор рўмол билан
10

---

тангилган бош ини чайқаганча, лўппи ю зидаги сурма 
тортилгандек кўзлари яркираб, рохатланиб кулади: «Опанг 
киз бола-ку, билмайсанми, ўглим!»
Уларнинг уйига, шундан сўнг, кичкина, ф ариш тадек 
оппоқ кийинган қандайдир мўйсафид, ҳеч ким чақирмаса 
хамки, ҳафтада бир марта — ж ума кунлари келадиган 
булди. У, афтидан, сартарош ва Кодир отанинг эски 
кадрдонларидан эди. Чол онасининг сочига ҳам баъзан 
қайчи урганига қарамай, И смат уни бир келганида онадан 
сўккан бўлса керак, кўпинча у кулимсираб: «Бизнинг 
онамизни энди тинч қўясизми, таксир, ёки йўқми?» дерди.
И смат ота томондан на бобоси, на бувисини кўрган эди. 
У она томондан бобосинн ҳам эсламасди. Лекин, бобом, 
деганда, — онаси кейинчалик кўп ҳикоя қилганидан бўлса 
керак, елкалари букик, соқоли, қош -киприкларига қую қ 
чанг ўтирган чол негадир унинг кўз олдига келарди. Она 
томондан бувисини эса яхш и эсларди. Одмигина камзул 
кийиб, бошини дока рўмол билан елкаси аралаш тангиган 
ж и ккак, кррагина кампир.
Буви уларга ўхш аб қиш лоқда эмас, нима учундир 
шаҳарда яш арди. И смат онаси билан бувисини кўришга 
аравада кечалари ш аҳарга бориб, эртаси кун ёйилмасдан 
яна қиш лоққа қайтиш ар эди. Баъзан, аксинча, бувинингўзи 
қуроқдан тикилган чук,)ф халта кўгариб, қиш лоққа келиб 
коларди. Унинг қўлидаги халтада оқ ҳолвами, кунж ут ёки 
пашмакми, ау\баггта, қанд-қурс бўу\арди.
Қ иш лоқ 
боу\алари 
кўпинча 
минора 
атрофидами, 
масж ид айвонидами чарх уришар, хонақоҳга кириб, 
қорайиб турган 
теш ик-туйнуклар 
орқали 
ҳужрадан- 
ҳужрага ўтиш ни ёқтириш ар эди. Хонақоҳ биносининг 
ўрта қисми бауханд гумбаз остидаги қироатхона бўлиб, 
қоухган қисмини хуж ралар таш кил этарди. Қироатхонада 
ҳам, 
ҳуж раларда 
ҳам 
деворлардан 
тўкилган 
совуқ 
тошухар уюлиб ётар, бу ер унут бир обида бўлганиданми, 
димоққа чангга қориш ган моғор иси ўрнаш арди. М асжид 
эшикларига негадир отнинг калухасидек қуухф осилган эди. 
Аммо Масжиддан ён томондаги катга, ҳайбатли дарвоза 
шунчаки ёпик; турарди. Болалар баъзан бу дарвозани 
туртиб очиб, ичкарига ёиириухишарди. Ичкари бог. Богда 
ўрик, олма, рангин тутлар қаровсиз ётарди. Бог ўртасидаги 
шийпончада согюлдан ясалган дош қозондек пиёла кўзга
11

---

таш ланарди. Уни қишлоқдагилар, нима учундир, «Рустам 
пиёла си», дейиш арди. Ш ийпон ортида аллақайси авлиё 
м ақбараси, унга қиш лоқ қабристони туташ иб кетган. 
Қабристондан нарёги дашт. Уша томондан гоҳо кулранг 
туялар ўркачларини силкитиб, қабристондаги гиёҳларни 
чимдиганча, боққа кириб келишарди. Улар, богда одамлар 
айланиб юриш ган бўлса, яна уркачларини силкитганча, 
тикан-хас юли б, даш т томон ж ўнаб қолишарди.
Болалар баъзан богни ҳам, обидаларни ҳам қўйиб, 
қиш лоқ этагидаги дарахтзорга қараб кетиш арди. Одам кўп 
ораламайдиган дарахтзорда табиат барқ урар, тулки билан 
к,уённинг қувлаш мачоқ ўйнаш ганини кўриш мумкин эди.
Тунлари қиш лоқ ортидан катта, ёруг ой кўтарилган 
кезлари олис-олисдан гоҳо шомдан саҳаргача ш оқолларнинг 
чўзиқ, алланечук нолакор овози эшитиларди. Бунга акс- 
садо бўлиб, ҳар дамда итларнинг нотинч ҳуриш гани, далага 
к,аратилган дарчалар олдидан қаёқларгадир югургилаб 
кетиш гани қулоққа чалинарди...
- Бизнинг болалигимиз қийин пайтга тўгри ке^хди: 
уруш эндигина тугаган кунлар эди. Ким уйга қайтган, ким 
қайтмаган. М енинг дадамдан ҳам на хат бор, на хабар. Ана- 
мана келди, деб ўзимизча умидланиб ю рардик. Онамнинг 
бир томонида Н арзи опам, бир томонида мен, шаҳардаги 
бувимдан бўлак суянадиганимиз ҳам, маслаҳатгўйимиз ҳам 
йўқ. Шу боисдан, сал ақлга кирганимда, онам ора-сира, 
мактабдан бўш пайтларда, мени ўзига эргаш тириб, далага 
олиб чиқадиган бўлди. У энди рўмолини манглайидан зич 
тангиб, оёгига огир этик кийиб юрар, далада кун бўйи ўт 
юлиб, кетмон чопарди. Далада асосан аёллар-у уларнинг 
оёғига ўралаш ган болалар, холос. Мен ҳам шулар орасида. 
Баъзан онамга кўмаклашиб, баъзан аёлларга қумгонда 
чой дамлаб бераман. Лекин хотинлар кўпинча дарахт 
соясида тинч ўтириб, бир пиёла чой ҳам ичишолмайди. 
Иш 
k
54
i
. Даладан қайтгандан кейин ҳам қиш лоқда биров 
тинчимайди. Аммо ўшанда оқшомлар алланечук байрамни 
эслатарди. Кимдир челакларини тарақлатиб, сувга югурган, 
кимдир тандирда кўкка олов ўрлатиб, нон ёпган, кимдир 
қиш лоқ кўчасида чироқ кўтариб, кимнидир излагая, кимдир 
кимнингдир уйига меҳмонга шошган. Ғала-говур. Ш овқин. 
Шу билан бирга, кечалари яна меҳнат. Биров томорқасига 
сув тарайди. Биров бу ерда ҳам даладаги сингари ўт юлади.
12

---

Бизнинг уйим изда ҳам аҳвол шу. Онам баъзан овқатга, уй 
юмуш ларига уннаб, Н арзи билан мен томорқага чиқамиз. 
Баъзан Н арзи ўчоқ-қозон бошида қолиб, мен билан онам 
томорқада ивирсиймиз...
-
К ечирасиз. О йингиз ҳози р ҳаётмилар? - деб сўради 
терговчи.
-
Йўқ, у киши, анча йил булди, ваф от этганлар.
-
О пангиз қишлоқдами?
-
Ҳа, опам қиш лоқда ҳалиям...
-
Давом этаверинг, - деди терговчи.
-
Дадам уйга кутилмаган бир фурсатда келди. 
Биласиз, қиш лоқда эш ик-дарвоза доим очиқ туради. Уйни 
таш лаб кетаверасиз. Адашмасам, ҳаволар бузила бошлаб, 
ерда ётган пахта ҳаммани таш виш га с олган палла эди. Биз 
учаламиз ҳам далага чиққандик. Кеч коронгусида уйга 
қайтсак, ҳовлида биров, аскар кийимида, тут остидаги 
курсичада бош ини эгиб ўтирибди. Уни, ранги-рўйини 
кўриб, дарров тан и б бўлмасди. Л екин дарвозадан ҳовлига 
биринчи кирган онам кўнгли билан ми пайқаб: «Бу даданг... 
Даданг, а х и р !» деганча бехосдан чайқалиб кетди. У мен 
билан Н арзин и ўзидан олдин га ўтказди. Нарзи, кейин 
мен дадамнинг багрига огилдик. Эсимда, дадам қаддини 
кўтариш га ҳам улгурмади. Бизни багрига босаман деб, 
курсичадан йиқилиб кетиш ига оз колди...
-
К ечирасиз. М ен шу ўринда сизни яна бир оз 
тўхтатаман, - деди терговчи. - Уша кунга кадар дадангиз 
тўгрисида ним аларни билардингиз?
-
Эш итганман, дадам ҳар хил душманлар билан 
олишган. Колхоз тузган. Раислик қилган. Раисликдан 
негадир тушиб, бригадир булиб юрганида урушга кетган... 
Умуман, у халқ ўртасида анча ҳурмат-обрўга эриш ган. Бир 
неча орден, медаллар олган...
-
Хўш, кейин-чи? - деб сўради терговчи.
-
Дадам уйга қайтганидан кейин, кўп ўтмай, уни 
яна раисликка сайлашди. Тез орада қишлогимизда ҳам, 
колхозда ҳам турмуш ўнглана бошлади. Дастурхонда нон 
тўкис бўлиб, қозонда гўшт қайнайдиган кунларга етдик. 
Уша пайтларда одамлар дадамни, колхозни кўтаряпти, 
деб яхш и кўриш арди, уйимизга ҳам кунора мухбирлар 
келадиган бўлишган эди...
-
Қўлингизда 
дадангиз 
тўгрисида 
ёзилган
газетаЛардан қолганми?
13

---

-
Йўқ. Улар сақланмаган. Узим энди сезиб турибман, 
ҳеч бўлмаганда улардан айримларини олиб қолиш керак 
эди.
-
Хатлар-чи? Ф ронтдан келган хатлар? - деб сўради 
терговчи.
-
Улар ҳам йўк бўлиб кетган.
-
Балки, уруш тўгрисида дадангиз гапириб берган 
баъзи бир муҳим воқеаларни эсларсиз?
-
Биласизми... Дадам уруш га кетганларида мен жуда 
ёш эдим. Дадамнинг ҳали ю зларини ҳам кўз олдимга 
келтиролмасдим. У киши қайтганидан кейин эса, ҳар 
биримиз ўз-ўзимиз билан овора бўлиб қолдик. Дадам, 
умуман, ўзлари ҳақда гапириш ни унча ёқтирмасдилар. 
Онда- сонда узуқю луқ сўзлардилар. Бунинг устига, ҳаш- 
паш дегунча орадан беш-ўн йил ўтиб, мен Тошкентга, 
ўкиш га келдим. Икки ўртада узилиш рўй берди.
-
Барибир булар сабаб эмас. Дадангиз, наҳотки, 
ўш а давр тўгрисида ҳеч огиз очмаган бўлсалар? - деди 
терговчи.
-
Арзимаган нарсалар... М асалан, қайсидир йили 
ёзда, дадамнинг бўш пайтлари эканми, мен билан Н арзини 
нима учундир кўчага етаклаб, қиш лоқ айлантирдилар. 
М ен бир пайтлар ўйнаб юрган ж ойларга бордик. М инора 
атрофи, масж ид айвонида бўлиб, хонақоҳга кирдик. Худди 
сайёҳларга ўхшаб, бу ерларни томош а қилганимиздан 
кейин, дадам бош ларини чайқаб: «Бизнинг бепарволигимиз 
қурсин! Ш у обидаларни тартибга солиб, киш и кўрадиган 
ҳолга келтириш керак! Яхши эмас!» дедилар. Хонақоҳдан 
чиқиб, масж ид пинжидаги дарвозадан боққа кирдик. 
Дадам бу ерда ҳам неча ю з йиллик богнинг каровсизлигига 
ўкиндилар. 
Богдан 
беихтиёр 
йўлимиз 
қабристонга 
тушди. Дадам бизга ота-оналари қабрини кўрсатдилар. 
Қабристонда гўрлар чўкиб, ҳаммаёқни даштдагидек ёвшан 
қоплаб ётганидан, кўзларига ёш келди. Қабристондан 
чиқиб қиш лоқ этагидаги дарахтзорга бордик. Дарахтзорда 
бир оз айлангач, дадам яна бош ларини чайқадилар. «Яқин 
ўртада шу атрофдан катга йўл ўгади. Биз ш аҳарга бемалол 
қатнайдиган бўламиз. Л екин унда бу хилват гўша йўқолади. 
Атганг!» - дедилар... Нихоят, уйга кайтаётганимизда, дадам 
уруш давридан, менимча, аҳамиятсиЗ бир воқеани ҳикоя 
қилдилар...
14

---

У киш и икки оғайнилари билан қайиқда катта, энли 
бир дарёдан сузиб ўтиш лари керак. Душман ичига ёриб 
кириб, хандақни эгауллаш, осмонга муш ак отиб, буни 
бош қа ўртоқларга хабар қилиш тўгрисида буйруқ олинган. 
Аммо -қайиқ дарёни 
яримлаганда, 
нариги 
қиргоқда 
мустаҳкам ўрнаш ган душман уларни пайқаб қолади. 
О рқага қайтиб бўлмайди. Буйруқ 
О
у
Х
и н д и м и
, 
баж ариш
шарт. Л екин олдинга бориш ҳам имконсиз. Душман нақ 
қайиқни мулжаллаб, ў қ ёғдиряпти. Ана шунда, уч огайни 
қайиқни дарё ўртасидаги қалин тўкайзорга буришади. Улар 
тўқайзорда беркиниш иб, душ маннинг ғафлатда қоладиган 
пайтини пойу\ашади, шундай пайт кеухгач, бўйинларидаги 
вази ф ан и баж ариш ади, албатга. Л екин унга Қадар уч кеча- 
кундуз тўқайзорда уйқусиз, оч ўтириш га маж бур бўлишган 
улар. Ўшанда, навбати билан мудраб, ўлган бир отнинг хом 
гўштини қиймалаб, ж он асрашган...
-
Раҳмат, 
оғайни, 
- деди 
терговчи. 
-
Ш уни 
эслаганингизга ҳам раҳмат. С из энди менга бош қа 
бир нарсани айтсангиз. Д адангиз қачон, қандай қилиб 
Тош кентга келиб қолдилар?
-
Ҳаммаси оддий. Дадам урушдан қайтиб, энди 
бағримиз тўлганида, онам ваф от этдилар. Дадамни кўтариб 
ю рган куч, уни суяб турган тиргак онам эканми, ҳар ҳолда, 
дадам бирдан чўкди-қолди. У қандайдир гаранг, паришон, 
негадир сал чайқалиб ю радиган одат чиқарди. К ечалари 
алламаҳалда қабристонга боради. Кундузлари ш унчаки 
идорага бир кириб, кейин уйга келганича, кўксини ерга 
бериб ётади. Бировга айтган гапи аксар эсида турмайди. 
Кимгадир 
айтиш и 
керак 
бўлган 
нарсани 
бошқага 
гапиради... Бош имизга тушган бир айрилиқ етмагандек, 
йил ўтмасдан ш аҳарда бувим ҳам қўққисдан кўз юмди. 
У сўнгги пайтларда қиш лоққа тез-тез келиб, дадам билан 
бирга онамни эслаб ўтирарди. Бувимнинг ўлими дадамни 
энди олдингидан батгар, бутунлай эсанкиратиб қўйди. Шу 
воқеаухар ўтгач, колхозда сурункасига уч-тўрт йил план 
тўлмади. Дадамни бир пайтлардагига ўхшаб, раисликдан 
бригадирликка туш ириш ди. Л екин дадам бу иш нинг ҳам 
киф тини келтиролмади. У бекорчиликни касб қилиб, бора- 
бора бутун ҳаёти уйда ш унчаки ётиш, зерикиш дангина 
иборат бўлиб қолди. Киш ининг бир ерда кўзига дунё 
қоронгилашганида, у, албатга, бош қа ерга саф ар 
қ и у х и ш и
,
15

---

турмуш 
тарзи н и
ўзгартириш и 
мақсадга 
мувофиқ, 
дейишади. М ен ш у ҳикматни эслаб, дадамни Тошкентга 
бошлаб келдим.
-
Демак, асосан, шу, - деди терговчи.
-
Шу...