Омон м ухтор ш ерлок холмс

чақирар (афтидан, котиба орқали чақириш ни раҳбар ходим 
учун камситиш деб ўйлаб, шахсан, мен томонга бир келиб- 
кетсангиз, дерди), Умар Қосимович кириб боргач, унинг 
қўлидаги идора қогозларига узун, ингичка хат тортиб, имзо 
чекар, ҳар саф ар янгидан ишнинг қандай кетаётганини 
обдон сўраб-суриш тирарди.
Бош қа купгина идораларда бўу\1’анидек, бу ерда ҳам 
бош лиқнинг хурсанд ёки таъби хира эканлиги ходимлар 
учун муҳим эди. Бугун А зизовнинг шашти пастлигига шак- 
шубҳа йўқ, буни Умар Қ осимович икки огиз гап-сўздан 
дарҳол ҳис этган эди.
Шу тўгрида ўйлаганича, у шошмасдан, имзо чекиладиган 
қогозларни тўнлади. Кейин, уларни идора номи муҳрланган 
ж илд орасига солганча эш ик томон қадам босди.
Калта кўйлак кийиб, сочини елкасига ёйиб ташлаган 
бир қи з йўлакда негадир у ёқдан-бу ёққа ю риб турарди.
- С из мени кутаётганингиз йўқми? - деб сўради, бу 
қиз ўзини кутмаётганини билса ҳамки, Умар Қосимович 
тўхтаб.
- Йў-ўқ, - деди қи з чўзиб, унга бақрайиб қараганча.
Бош ини эгиб ва чуқур хўрсиниб қўйиб, йўлида давом
этди Умар Қосимович.
М аданият-м аъриф ат ишлари бўйича бўлим беш қаватли 
бинонинг беш инчи қаватида, А зизовнинг каби н ета эса 
биринчи қаватда эди.
Зинадан 
туш аётаб, 
Азизов 
шу 
палла 
кабинетда 
таш вишли, 
андак 
асабий 
қиёф ада 
ўтаргани 
Умар 
Қ осимовичнинг кўз олдига ке.лди.
У, идора — катга, бош лиқнинг иши — қийин, таш виш и 
кўп, гоҳо беихтиёр асабийлаш маслиги мумқин эмас, деб 
билар, Азизовга м еҳр билан қараб, аксар кўнгли ачирди. 
Ш у боисдан, Умар Қосимович, одатда бошлиқдан келган 
пасти-баланд муомалани ҳам ўзига огир олмас, телефондаги 
боягидек расмий, кескин оҳангдан ҳам тезда инж ийверм ас 
эди. У ҳар қандай шароитда ўзини унутиб, бошлиқнинг 
таш виш и, 
дардини 
имкон 
етганча, 
ҳеч 
бўлмаганда 
ш иринсуханлик қилиб, енгиллатишга ошиқарди.
Умуман, бош лиқнинг унга муносабати яхши эди.
Идорадаги бош қа ходимлар билан ишдан бўлак нарса 
устида деярли гаплашмайдиган, табиатан сўзга хасис — 
Азйзов, Умар Қосимович билан иш санж об бўлган пайтлар
2 1 9

кабинетда яйраб ўтириб, турли мавзуларда, саломатлиги, 
уй-рўзғори, бола-чақасига тегинсли «ғурбат»лар тўтрисида 
ҳам суҳбатлаш аверар эди. Бу илтифот, дўсту\ик ниш онаси 
эди. Ҳар ҳолда. Азизов идорада ҳаммага бир кўз билан 
қарагандек бўлса ҳамки, хизматчилар орасида Умар 
Қ осимовичга унинг муносабати бош қачароқ эканлиги ҳеч 
кимга сир эмасди.
* * *
Азизов уни хона ўртасида қаршилади, лоқайдроқ 
кўриш иб, индамай, тўрдаги курсига ўтиб угирди.
Умар Қосимович ҳам ён томондаги курсидан ж ой Оулди 
ва имзо чекиладиган" қогозларни бош лиққа узатди.
Азизов асаби таранглаш ган пайтлардаги одати — бўйни, 
елкалариии қисиб, қандайдир қунишган кўйда қоғозларни 
бирма-бир кўздан кечира бошлади.
Умар Қосимович ёши қиркдан ўтиб, идоралардаги 
йигирма йил.\ик хизмати давомида ўзи учун шундай 
ҳикматни каш ф этган эди: бош лиқнинг жаҳ.\и бурни учида 
туфган иайтда, уни елпишга уриниш телбаликдан бош қа 
нарса эмас, ўз шамолинг ўзингни учириб кетиш и мумкин. 
Сабр-бардош-ли бўлиш керак. Бошлиқ сенга беихтиёр 
дардини «ёра» бошлаб, жилла енгил тортса, унда сен ҳам 
елпиб, бошлиқнинг кўнгли буткул ёриш иш ига ҳисса қўи1а 
оласан,
У, айниқса, Азизов билан муносабатда шу ҳикматга 
риоя қиларди. Азизовни қадрлагани, ўз бон1\игига сиғиниб 
яшаганидан, бехос ғашига тегиб, озор етказишдан қўркарди.
Мана, ҳозир ҳам Умар Қосимович бош.хиқнинг қуйма, 
пиш иқ гавдаси, бутдойранг юзига аҳён-аҳён кўз остидан 
итоаткорлик, мутелик билан беозор қараб қўйиб, проф ессор 
ҳузуридаги талаба, генерал олдидаги аскар сингари 
қимтиниб, одоб сақлаб ўтирганича, Азизов қогозларни 
кўриб чиқиши, нима ҳакда, қайси йўсинда бўлмасин, гапга 
огиз ж уфтлаш ини кутди... Кейин, ҳаммаси, одатдагидек, 
ўрни-ўрнига тушади, деб умидланди.
Шу аснода у катга, ойнабанд деразадан туш аётган 
қуёш нурларига тикиулиб, ўзича хаёлга толди... Уч йил 
бурун поездда А зизовни тасодифан учратганини эслади 
(инстигутни битиргач, курсдошларидан кимдир икки йил,
220

кимдир беш йилда омади келиб, мансаб, м авқе эгаллаган, 
аммо Умар ўтган йигирма йилдан ўн етти 
й и л
маданият 
уйлари, истироҳат боги, иш топилган ж ойда оддий хизматчи 
бўлиб, «соя»да, «пана»да юрганди; у А зизовни билар, 
А зизов уни танимас эди). Ўшанда улар ҳам роҳ сифатида 
ш унчаки ундан-бундан суҳбатлашиш ганди... Op ада н кўп 
ўтмай, бир куни қўққисдан Умарни А зизовнинг кабулига 
чақириш ди. (У поезддаги учраш увга ортиқча аҳамият 
бермаганди, к а п ’акон бирон иш бую рмоқчи бўлсалар 
керак, деган хаёлда ка булга бўйнига арқон солингандек 
ноилож борди.) Азизов уни очиқ чёҳра билан, кулимсираб 
қарш илади. Сўнг эслаш ҳам ноқулай, унга умрида биринчи 
марта, Умар Қосимович, деб м урож аат қилди. «Мен сизни 
5^ша поездда кўриш ган пайтим из кўз остимга отшандим, яна 
кузатдим, Умар Қосимович, - деди Азизов. - С из тўғри, 
ҳалол одамсиз. Ш ундай одамлар к ер ак менга!» Азизов 
худди шу куни дабдурустдан уни мдданият-маъриф ат 
иш лари бўйича бўлимга бош лиқ қилиб тайинлади... Умар 
Қ осимовичга бу воқеалар ҳамон бир туш дек туюларди. 
У хушомадгўйлик ёки «казта»дан ҳайиққани учун эмас, 
А зизовнинг олдида ўзини азбаройи бир умрга қарздор деб 
билгани учун ҳам, меъёрдан баъзан, ҳаттоки ж илла ошиқ 
дараж ада, фидойиларча муносабатда бўлишга одатланган 
эди...
А зизов олдидаги қогозларни кўри б бўлиб, айримларига 
им зо чекди, айримлари т ^ р и с и д а , мен бир ўйлаб кўрай, 
деди. Бир қисмини Умар Қ осимовичнинг қўлига қайтариб 
берди: яхш и ўрганмасдан ёзаверманглар, қогозбозликка 
бало борми!..
Умар 
Қосимович 
бугуноқ 
ҳам масини 
қайтадан 
текш и ри б кўриш ни 
бўйнига 
олди. 
Ниҳоят, 
бошлиқ 
пруж инали креслони ўйчан нари-бери суриб ўтирганча, 
савол ташлади:
- Ҳалиги... Муся ишдами? Ю ри бди м и ?!
Бу — Умар Қ осимовичнинг ўринбосари, фамилияси 
Муслимов, ёши элликдан ўтган киши... Л екин сочини 
бўяб пахмайтириб, олачалиоқ кўйлак кийганча ўсмирларга 
ўхш аб юрганидан, Азизов уни ёқтирм ай, «Муся» дерди.
Бош лиқ шу ас но М услимовни нега сўраётган экан?
- Ю ри бди, - гудраниб қўйди Умар Қосимович.
221

- М ен тўгримда шу одамингиз ҳам ёзадими, дейман! 
- Унга синчков тикилиб, суриш тирди яна Азизов.
- Тўнгиллаб юради-ку, лекин у ёзмайди, - деди Умар 
Қосимович худди ўзини ҳимоя қилаётган айбдор киши 
оҳангида. Бировни азбаройи ноҳақ ёмонлаш дан қўрққани 
ва бўлимдагиларни бошлиқнинг 
о л д и д а
гаж иш ни ж ини 
суймаганидан шундай деди.
- Бу ўзи қанақа идора, туш унмайман, - деди энди алам 
билан Азизов. - Ун йилдан буён аҳвол шу!.. Бирон йил 
йўқки, уч-тўртга шикоятнома тушмаган бўлса! Чапараста 
қилиб, им зосиз ёзавериш ади. Ўқиб, ҳайрон қоласан, 
мендан тубан, мендан қабиҳ одам йўқ, гўё. Тавба!
Улар қанчалик суҳбатдош бўлишмасин, олдин хеч бу 
ҳақда гаплашишмаган эди. Умар Қосимович бошлиқнинг 
устидан баъзан «думалоқ хат»лар туш иб туриш и, идорага 
йилида икки-уч марта комиссия келиб кетиш ини биларди. 
Аммо аҳвол шу кадар огирлиги, Азизов бундан не 
чогли изтироб чекишидан бехабар эди. Шу дамда унинг 
бош лиққа нисбатан кўнгли хар қачонгидан ҳам кўп ачишди, 
бошликнинг номаълум душ манларини бирма-бир топиб- 
тугиб, ўз қўллари билан н ақ бўгиб таш лагиси келди.
- Соғлиқнинг мазаси йўқ, Ю рагим ёмон, - ж азаваси 
тугиб, тутоқиб сўзида давом этди Азизов. - Ш унга қарамай, 
ж оним ни жабборга бериб ишлайман. Қани, биронта одам 
билса!..
Умар 
Қосимович 
бундай 
пайтлардаги 
одатича, 
ш иринсуханлик 
килиб, „имкон 
етганча, 
Азизовнинг 
кўнглини кўтариш га уринди.
- Бу ҳаммаси ўтиб кетади, Акмал Турсунович. Битта- 
иккита ифлос одам доим топилар экан дунёда. Буюк
^
киш иларга қанча тош отишмаган. С изнинг қадрингизга 
етадиган одам ҳам кўп. Ёзса ёзаверсин, шунга азобланиб, 
қайгуриб ўтирасизми? Катталар ҳақиқат қилиш ар, ахир! — 
деди у хар бир сўзига меҳрини қўшиб.
- Ҳа, майли, - деди деразага энди ўйчан, афтидан, ўз 
хаё;\и билан бўу\иб, қараб қолган Азизов. Умар Қосимович 
бу гапни кетиш мумкинлигига иш ора деб ўйлаб, ўрнидан 
қўзгалди. Аммо бошлиқ у томон ўгирилиб, дабдурустдан 
сўради: - Сиз, ҳаухиги... Бухорога бориб турибсизми 
баъзан?
222

Бутун хаёлини Азизов, А зизовнинг бошидаги таш виш 
эгаллаган Умар Қосимович учун бу томдан тараш а 
туш гандек бў.лди. (Бош лиқнинг кайфият-ҳолати, бугунги 
суҳбатга унинг ёки Бухоронинг ним а алоқаси бор?) У 
саволга сал париш онланиб, ш унинг баробарида, анча 
лоқайд ж авоб қайтарди.
- Бориб турйбман, албатта. Тугилиб-ўсган ж ойим, -
деди Умар Қосимович. - Лекин, тўгриси, кейинги пайтлар 
бир оз... Иш кўпайиб кетди. Ундан таш қари, чол-кампир 
қ азо қилишиб... унча маъно йўқ...
- Нега? - аж абланди А зизов. - Ж и гарлари н гиз-чи ? 
Синглингиз? Акангиз? Улардан хабар олмайсизми?
- Улар ўзлари доим келиш ади, - деди ш ош иб Умар 
Қосимович.
- О чиқ айтаверинг, қанча бўлди бормаганингизга ? 
Бир йилми, икки йилми? - деб сўради Азизов бу гал якин 
киш иларга хос меҳрибон ж и лм ай и б ва шу билан бирга, 
қандайдир кескин, талабчан оҳангда.
- Бир-икки йил, - деди Умар Қосимович батгар 
довдираб.
- Аниги?
- И кки йилча бўлди, адаш масам, - қийналиб гудранди 
Умар Қосимович.
- Яшанг! - деди Азизов. У пруж инали креслони нари- 
бери суриб, негадир чуқур ўйга толгандек бўлди.
Бу орада бўшашганча қайта ўрнига ўтириб олган Умар 
Қосимович манглайини тер босиб, муаллимга юзлашган 
интизом сиз мактаб боладек, ў з тирноқ.\ари остидан ўзи 
кир қидира бошлади. Бош лиқ анчадан сўнг унга қаради.
- Мен кеча Бухородаы келдим, - деди Азизов. - Бир 
даврада менга акангизни кўрсатишди...
- Акам? С из кўриш дингизм и акам билан? - Қ изиқиш
ва зўраки суюнч қориш ган аян ч роқ бир кўйда сўради Умар 
Қосимович. Унинг саволида, наҳотки акам сизга мендан 
ш икоят қилган бўлса, деган қўрқинч, ҳадик ҳам бор эди.
- К5фишадиган аҳволда эмас эдилар акангиз, - деди 
Азизов. - Кулгили... Ичиб, яна мулла чили к қиларкан у 
киш и қишлоқларда...
Умар 
Қосимович 
бошли қдан 
бепарволиги 
учун 
койиш эш итаман, деб ўйлаганди холос, гапнинг бундай 
якунланиш и хаёлига ҳам келм аган эди.
2 2 3

Унинг биринчи таассуроти: ўзи ни гўёки ҳозир ер 
ёрилса, кириб кетадигандек ҳолатда ҳис этди. У акаси 
учун хиж олат чеккандек, ш унинг баробарида, аллақандай 
ҳақоратлангандек эди — вужудида бу туй гула р дан кайси 
бири устунлик қилганини айтиш қийин эди. Кўп ўтмай, 
Умар Қосимович эгилган қоматини сал тиклади. Аммо у 
ўйланиб, барибир, бош лиқнинг гапига ж авобан ҳеч нарса 
деёлмади. Н афаси ичига тушганча, яна лол қотди.
Азизовнинг креслода теб ран и б ўтириб, йўл-йўлакай 
айтган икки огиз сўзи унга фавқулодда таъ си р этган и беж из 
эмас... Бир лахза бурун А зизовга Умар Қосимович, улар 
ўзлари доим келишади, деб ш унчаки айтган-қўйган эди. 
Аслида эса у кўпдан буён акасини кўрм аган эди. Синглиси 
сўнгги йилларда Умар Қосимович билан бирми, икки 
дийдорлашган, аниқроги ёз, саф ар найти йўл устида уйга 
бош суққанди. Бирок, ҳамма бало шундаки, тўнгич акаси 
тўгрисида бу акасига у ҳам ортиқча огиз очмаган, ўшанда 
«акам юрибдими», «юрибди»дан нарига ўтишмаган эди. 
Қисқаси, акасининг шу кунларда ҳол-аҳволи кандайлиги 
Умар Қосимовичга буткул қоронги эди. Бу ҳақда бошка 
биров эмас, Азизовдан эш итгани унга худди дард устига 
чипқон бўлиб тую.хди.
- Ҳа, майли, - деди орага чўккан сукунатни бузиб 
Азизов. - Ҳалиги... қўлингиздаги қогозларни қайтиб кўриб 
чиқинглар. К ейин имзо чекарман, - у ўйланиб туриб, 
қўш имча қи.лди: - Зубайдадан бир нарсани сўрамоқчи 
эдим. Шу ерда бўлса кирсин...
* * *
Умар Қосимович бош лиқнинг каби н етидан ўласи тепки 
еган киш идек эзилиб чиқди.
У 
зинадан 
ю қорига 
тўостаб-тўхтаб, 
шошмасдан 
кўтариларкан, ўзини бугундан эътиборан А зизовнинг 
назаридан қолгандек ҳис этди. Унга бош лиқ охирида 
Зубайдани эслагани ҳам шунга иш ора бўлиб кўринди.
Бошлиқ Умар Қосимовичга унинг акаси тўғрисида 
қисқа ran қид\и. Акангиз ҳам мулла, ҳам ароқхўр, тасқара 
ҳолда юрибди, дегандек бўлди... Аммо у аҳм оқ эмас, яхши 
отга бир қамчи киф оя, ҳаммасини дарҳол тушунди. Азизов 
илк қараш да ундан-бундан, бетартиб суҳбатлашганига 
қарамай, яна бундай ф икрни илгари сурди: «Мен ўз
2 2 4

иш имни сидқидилдан баж араман, 5фтоқ Қамбаров, буни 
кўриб турибсиз. Л екин атрофдаги айрим одамлар барибир 
менинг устимдан ш икоятном а ёзиш ади. Йўқ, си з менга 
таскин берманг. Ундан кўра эсингиз борида ў з этагингизни 
ёпинг. А кангизни биров эшитса, буни ҳам хатга тиркайди. 
С изгагина эмас, калтакнинг учи бизга ҳам тегади. Умуман, 
қўлим остидаги иш онган киш илар сизга ўхш аб ланж лик 
қилиш маса, мен бунчалик ноҳақ қийноқларга тўқнаш
келиб, азобланиб ўтирмасдим!»
М аданият-м аъриф ат ишлари бўйича бўлим узун, ним 
қоронги йўлак тўридаги уч хонани эгаллаганди. Ўртада 
қабулхона, 
бир томонда кабинет, 
иккинчи томонда 
хизматчиларга тегиш ли хона жойлашган.
Умар Қосимович ўзини ўрнидан туриб, ийи б қарш илаган 
котибадан ҳаммани чақириш ини сўраб, кабинетига кирди.
«Ҳамма» дегани ўринбосар, иккита ходима ва котибанинг 
ўзи. Дам ўтмай, Муслимов, унинг изидан Зубайда ва 
Холида деган қи злар ва ниҳоят, илж айган котиба эшикдан 
бирма-бир кириб, «т» ҳарф ини эслатган, раҳбар столига 
тиркалган иккинчи стол ёнидаги курсиларни эгаллашди.
Умар 
Қ осимович 
ўз 
аскарларини 
саф га 
тизган 
лаш карбош идек, 
бўлимдагиларни 
кўздан 
кечириб, 
М услимовга қадалиб қолди. У Азизов бу одамни «Муся» 
дейиш ини эслаб, ф ақат соч бўяб, олачалпоқ кийгани 
y^iyn эмас, ю з тузилиш и, афт-ангори билан ҳам чиндан 
қандайдир ўсм ирга ўхшайди, қуйиб қ5^йган Муся, деб 
ўйлади. Кейин ўзича, бу одам им зосиз хат ёзадими ёки 
буни эп кўрмайдими, деб чамалади. Аммо М услимов 
бировнинг устидан ёзиш ига ақли бовар қилмади ва бошлиқ 
олдида тўгри гапирганидан каноатланди. Шу сонияда ишга 
янги келган пайтлари Муслимов билан бир гал жуда очиқ, 
самимий суҳбатлаш иш гани ҳам ёдига тушди. «Кимдир 
мансабга имкон етганча бепарво қараш и, мансабпараст 
бўлмаслиги мумкин, - деганди ўшанда ўринбосари Умар 
Қосимовичга. - Лекин дунёда мансабдан кўнгли заррача 
ўсмайдиган, 
эгаллаган столи, 
ишини қадрламайдиган 
одамни топиш қийин. Қайси бир киши, мен мансабни 
ёқтирмайман, ўлганни кунидан шу столга ўтириб колдим 
деса, билингки, ёлгон. Ҳаммамиз ҳам тирик ж онмиз! Мана, 
масалан, мен ўзим... Бўлим таш кил қилинганида бош лиқ 
қи.хиб қўйишди. Ҳали бўлимда машина йўқ, трамвайда 
қатнаш керак. Мен, обрў кетмасин, деб пиёда қатнайман.
8 — Ш е р л о к Х олм с Б у х ор о д а
2 2 5

Ўзимни худаи ўн мингта аскари бор саркардадек сезаман. 
Ҳолбуки, бор-йўти и кки киш и иш лаймиз, м ени н г қўл 
остимдаги одам ориқ, м айм оқ бир йигитча, холос... Сиз 
ҳам ўзингизни қанча кам тар тутманг, бунга озми-кўпми 
ўрганиб кетасиз. Ю зингизга айтдим, хафа бўлмайсиз!» 
Муслимов ҳақ эди.
Умар Қосимович ҳози р ростдан ^ам энди мансабга 
ўргана бошлаганини ҳис этди. Унга шу хона, стол, тўртта 
қоракўзнинг оғзига қараб ўтириш и ёқади. У ўз иш ининг 
одам ёпиш са арзигулик кагга лавозим эмаслигига ақли 
етади. Бунинг устига, олдинги — одаий ишда, ўзи истаганча, 
эркин юргани минг чандон яхш и бўлганига ҳам тушунади. 
Бироқ отини бировга бериб, пиёда кетган суворидек йўл 
■гутиш... У бундай қилолмайди. Шу стол — шу от уники, 
эгарга маҳкамроқ ўрнаш иш и керак, холос. Н ият ш у бўлмаса 
эди, акаси тўгрисидаги А зизовнинг нордон гапини Умар 
Қосимович ҳалол луқмадек, -қулт этиб ичига ю тмас эди!
- Кейинги иайтда интизом бир оз бўшашди, - деди 
у ниҳоят бўлимдагиларга. - Мен сизларга ишониб, 
индамайман, кўпинча кеч келасизлар, ўз жойларингизда 
ўтирмайсизлар. Ш унақа бўлгач, ҳар хил ran чиқади. Энг 
муҳими, бу иш имизга таъсир қиляпти. Мана, Акмал 
Турсунович анча-мунча хатларимизга имзо чекмадиЛар. 
Чунки ишни яхш и ўрганмасдан ёзгансизлар, мен ҳам 
ишонганимдан, текш ирмаганман... - Умар Қосимович 
имзо чеки.хмаган хатларни ш ахсан шугулланиш учун 
четга олиб қўйди. У бош лиқ қўл қўйган бош қа бир 
қисм хатни даф тардан ўтказиб, тегишли таш килотларга 
ж ўнатиш ларини с5фаганча, бўлимдагиларга топширди. 
Шундан сўнг таш виш ланган бир кўйда Зубайдага қаради.
Зубайда 
хонага 
кирганидан 
буён, 
М услимовнинг 
рўпарасида бировдан аччиқлангандек, беписанд у\аб буриб 
ўтирарди.
- Сиз ҳозир Акмал Турс^/новичга учрайсиз, - деди 
Умар Қосимович, огрингандек буришиб. - Қайтиб чиқиб, 
ўртоқларингизга ёрдам берарсиз...
Зубайда Азизовнинг исми ш ариф ини эш итиш и билан 
жонланиб, ю з-кўзлари порлади.
Бу — ниҳоятда ақлли жувон. Кино дейсизми, театрми, 
бутун маданиятнинг шу кунти аҳволи-ю қайси соҳада 
қандай янгиликлар, дунёнинг қайси бурчида нима воқеалар 
бўлаётганини беш қўлдай билади, ҳуснда ҳам тенги йўқ.
226

А йниқса, кўзлари... кўзларига тикилиб, оҳу, дейсиз. Умар 
Қ осимович уни баъзан ҳузурига чақирган Азизовдан 
қўрқиб, унинг ўзидан ҳам сал ҳай и қм аса — бу ж увоннинг 
олдида қандайдир ож излик ҳис этмаса, унга биринчи 
кунлардаёқ муҳаббат изҳор қилган бўларди! Қисқаси, бу 
ж увонга ҳар ж иҳатдан тан бериш лозим. Бу сизга ҳадеб 
илж аядиган котиба ёки, дейлик, куни бўйи олдига китоб 
очиб қўйиб мудр а б ўтирадиган, тур, десангиз, ўрнидан 
туриб, юр, десангиз, қаёққа, негалигини ўйлашга ҳам 
эриниб, лоқайд судраладиган Хоу\ида эмас.
Аммо Зубайданинг бутун кўрки, ф азилати билан ёнма-ён 
Умар Қ осимовични нохуш лантириб, асабийлаш тирадиган, 
сергак бўлишга ундайдиган бир томони бор. У обрўли, 
ўз қадр-қимматини билган, ҳаттоки иззатталаб оилада 
ўсган. Ёшлигидан ҳурмат-эътиборга одатланган маш ҳур ва 
магрур одамлар даврасида улар билан тен г муомала қилиб 
келган. Ш у боисдан, Зубайда Умар Қосимовичга ўхш аб ҳар 
бир бўйинбог таққан ёки ш ляпа қўндирган одам олдида 
қимтинавермайди. Буниси майли. У бўлимдагилар орасида 
ҳаммадан кўп А зизовнинг ҳузурига кириш ни ёқтиради. 
Бундай пайтларда ҳозиргидек яй раб кетади. Гап шундаки, 
Зубайда М услимовни ҳам четлаб, ўзини тўпиа-тўтри Умар 
Қ осимовичнинг ўрнини эгаллашга муносиб киши, деб 
билади.
У хонадан тез чиқиб кетди.
- С из ўтираверинг, - деди ўрнида қимирлаб қўйган 
М услимовга Умар Қосимович. - Бош қаларга жавоб!..
У қизларни чиқариб, ўринбосари билан нима ҳақда 
гаплаш моқчи эканини ўзи ҳам билмасди. Ф ақат унда 
дардлаш иш иш тиёқи борлиги муқаррар эди.
* * *
Орадан кунлар ўтиб, ҳаёт олдингидек бир маромда 
давом этаётгандек бўлди. Л екин Умар Қосимовичнинг 
кўнглида қандайдир хижиллик сақланиб қолган эди.
У айрим кунлар котибага, мен бандман, деб кабинетни 
ичкаридан қулфлаб, соатлаб ёлгиз ўтирганча, ўй сурар, 
унинг хаёлида, нимадир қилиш керак, деган ф икр 
айлангани-айланган эди.
227

Умар Қосимович оддий бир ҳақиқатни ҳис этарди: 
Азизов Бухородан қайтиб сўз очмаганига қарамай, бу гаи 
кум или б кетди, деб тинчиб ю равериш уз-ўзини алдашдан 
бош қа нарса эмас. Бош лик^арнинг одати шунақа: гапиради- 
қўяди, кейин индамай натиж асини кутади. Ҳар қандай 
муносабат қизларнинг соч ўримига ўхшайди. Гаи яна 
кўзгалиш и аниқ. Ж авоб и нг тайёр бўлмаса, ўзингга қийин. 
Гугурт чақилгач, уни ўчирмай гуриб, ёнгин чиқмаслигига 
ҳеч ким каф олат бера олмайди!
Умар Қ осимовичнинг ю рагида бундан бўлак бир 
хавф ҳам тугилганди: Азизов иши, таш виш и кўплигидан, ' 
арзимаган бу кўнгилсизликни эслаб юрмайди, дейлик, аммо 
(ҳаётда ним алар бўлмайди!) бу гапни чиндан бўу\имдагилар, 
идорадаги бош қа ходимлар эш итиб қолиш са-чи? Хунук 
хабар, бемаъни гапнинг саккизта оёги, тўртта қаноти бўлади, 
қулоқдан қулоққа ўтиб учиб ю раверади! Унга Азизовнинг 
заҳарханда билан, ҳақорат қилгандек гапиргани камми? 
Атрофдагилар уни баттар лойга қормайди, деб ким айта 
олади? Ахир, Зубайда биринчилардан бўлиб енг шимариб, 
маломат тоши ёгдирмайдими?
Булардан таш қари, умуман, туман м арказида дуппа- 
дуруст муаллимлик қилиб ю рган акаси нега умрида 
ўрганмаган кўчага ўзини у р и б кетди? Н има сабабдан Азизов 
айтган тасқара аҳволга тушди акаси? Умар Қосимовични 
шундай саволлар қийнар, баъзан ўйлаб ўтириб, юрагига 
бехос гулгула туш ар эди.
У ҳаф танинг сўнгги 
кунларидан 
бирида, 
қаёққа, 
қандай таш виш билан кетаётганини ҳеч кимга билдирмай, 
Бухорога жўнади.
Умар Қ осимовичнинг акаси Усмон Бухоро таш қарисида, 
Галаосиёда, синглиси С абоҳат эса ш аҳарда яшарди.
У аэропортдан маш ина тутиб, тўтри Регистонга борди 
ва Арк дарвозаси қарш исидаги кўчага бурилгач, маш инани 
тўхтатди.
Бухоро...
Умар Қ осим ович олдинги са ф ар келгани да ҳам 
м аш и надан худди шу ерда гуш ган, о рқага ўгирилиб, 
Р егистон 
майдони, 
қадим д ар в о за, 
улугвор 
қалъа 
девору\арига тикилган 
эди. 
Ў ш анда 
ҳам 
ай н и
ёз 
эканлигидан, унга гўёки майдон ва қалъ ад ан қанд ай д ир 
буг 
к ўтари лаётган д ек 
тую лган 
эди. 
Ш у 
сонияда 
беи хти ёр эслади: бунга икки й ил эм ас, роппа-роса 
тў р т йил бўлибди. Ш унча в ақ т сени т а в о ф этмабман,
228

гуноҳим бўйним да, м ен и к е ч и р , Б ухоро, деган ш ои рон а 
бир гап Умар Қ оси м о в и ч н и н г кўнглидан кечди. У л аҳза 
ичида м ана ш у қ а р ш и си д а ги майдон, қалъ а атр о ф л ар и д а 
энди олис ту м ан л ар о р ас и д а қоли б кетган болалик 
йиллари ўтганини эслади. Н ечун ди р, бояги ш ои рон али к 
таъ си рид ам и, к ути л м аган д а кў зл а р и га ёш қалқди.
Т ез кўча бошига қ ар аб кетди. Бу ердаги ҳовлилар 
ҳаммаси бир пайтда қурилган, бир-бирига ўхшаш. Қайси 
ҳовли эди Сабоҳатники? М ановим и ёки буниси?! И ккиси 
ҳам эмас, сал н арироқда бўлиш и керак. Эшигида эгри тут 
бор 
Э Д И .п
Топди. Қўнгироқни босди.
Беш-олти ёш лардаги сариқдан келган қизча дарвозани 
очди, Сабоҳатнинг қизчаси. Л екин исми нима эди?!
- Ки-им, Гулнор? - деган овоз эшитилди уй томондан. 
Қизча Умар Қосимовичга тикилиб, худди ойиси орқада 
эмас, ёнида туриб, уни кўраётгандек, бўйнини секин қисиб 
қўйди.
Уй том он да С абоҳатнинг ўзи кўринди, ниҳоят.
- Бо! Ака! - К ўзларига ишонмаганидан, анча нарида 
тек қотиб, қўлларини ёзди Сабоҳат. Кейин, чизиқ устида 
қимир этмай турган спортчи тўппонча отилиши билан 
оддинга югурганига ўхшаб, бирдан дарвоза том он елдн. 
- К иравермайсизми, ака, ўз уйингиз, - деди у ау\ланечук 
севиниб, ҳаяж онланган кўйда. Бехосдан жаҳли чиқиб, 
киприклари учди. - Тогангни танимайсанми, жувонмарг, 
киринг, демайсанми дарров?!
Умар Қосимович ўзи н и ҳам, Гулнорани ҳам оқлаш учун 
қўлидаги портфель, тугунни Сабоҳатга бериб, қизчанинг 
қўлидан тутди.
Айвонда уларни С абоҳатнинг эри Абдусамад қаршилади. 
У хоти ни дан ҳам к5^проқ мамнун, худди ўз пирини учратган 
муриддек, огзи қулогида эди.
* * *
Умар Қосимович бир пиёла чой ичиб, кўчада ишим бор, 
деганча ўрнидан турди. Чойга уннаб, ҳали у билан бундай 
сўрашишга ҳам улгурмаган синглиси, кечгача юрманг, 
овқат интизор бўлмасин, деб чирқиллаганча қолди.
Кун қайтганига қарамай, ҳаво наф ас олиб бўлмас 
дараж ада иссиқ, дим эди. Ёзда Тош кентда ҳам, ён-атрофдаги
229

бош қа ерларда ҳам куннинг ёниш и табиий. Бироқ «саратон» 
деган сўзни теграси даш тдан иборат Бухорода рўйирост 
ҳис этади киши. Ш ўр босган ер ошланган тери га 5^xma6, 
оқариб ётади. Ҳавони оқиш бир чанг тутгандек туюлади. 
Бу офтоб зарраларими, нурга қ
5
чнилиб сочилаётган қумми, 
тушуниб бўлмайди. Ч ^ т а к д а н гугурт чиқариб тутса, ёнади, 
деб ўйлаш мумкин. (Ёқилги бу ерда ўз-ўзидан ёниб кетган 
пайтлар бўлган.) Одамлар эса (фақат бухороликлар эмас, 
ҳар ёқдан келган минг-минглаб меҳмонлар ҳам ), барибир, 
к ^ а л а р д а терлаб-пиш иб ю равериш ади.
Умар Қосимович Ш оҳруд ёқалаб, Лабиҳовузга қараб йўл 
олди. Унинг тайишхи иши йўқ. Ўзича, ш аҳарни айланиб, 
сўнгги кунларда муш тдек туги>\ган юрагини сал ёзмоқчи 
эди. Шу билан бирга, Бухорога келгач, энди нималар 
қилиш ини ўйлаб олиши к ер ак эди.
У Лабиҳовузга етмай, Гавкуш он минораси остидаги 
М адраса пинжига гиқилган эскигина ҳовли қаршисида, 
оёқлари ерга михлангандек, бехос тўхтаб қолди.
Ҳ аётнинг қандай қи зи қ ўйинлари йўқ, дейсиз. Умар, 
унинг акаси-ю сингл1!си — ҳаммаси мана шу ҳовлида 
тугилган. Урушдан кейинги йиА\арда, Д арвозаи С ам арқанд 
томонга кўчгунга қадар, улар ш у ерда туришган. Ҳозир эса, 
гўёки бутун болалигини Умарга бир йўла эслатмоқчидек, 
ҳовли олдидаги суиачага шолча ташлаб, унинг синфдош и 
М арзия ўтирибди.
- Ака Умар! Ака Умар-э! - деб ўрнидан вазмин 
қўзгалганча, ўрдакю риш қилиб, унга яқинлаш ди М арзия.
Наҳотки, бу ўша — бир пайтлар Умарнинг юрагини 
кўксидан юлқиб олган шаддод қи з бўлса!
Улар мактабни тугатиш ганига ўттиз йилча бўляпти. 
Орада янги анъана — битирганим из ўн беш йиллиги, деб 
бир гал, йигирма йиллиги, деб яна бир гал учрашишди. 
Аммо Мактабда ўқиб ю рган пайтлар М арзияга синфидан 
икки йигит баб-баравар ош иқ бўлиб қолганди. М арзия 
эса Умарга ҳам, нариги йигитга ҳам қарамай, мактаб 
остонасидан кечар-кечмас, бош қа бировга тегиб кетди. 
Шу бои сдан, кейинчалик к5фишишган бўлса-да, Умар 
синфдош ининг уй-жойидан ҳам, туфиш-турмушидан ҳам 
бехабар эди.
- С из бу ерда нима қилиб ю рибсиз? - деб сўради у 
беихтиёр.
230

М арзи я ш арақлаб кулди.
. - М ени-ку, уйим шу! - деди у, - лекин сиз бизнинг 
кўчамизга кирадиган кун ҳам бор экан...
- Биз қочиб ю рганим из йўқ эди, қочган бошқалар! -
Ҳазилга ҳази л билан ж авоб қайтарди Умар Қосимович.
- Б узоқнинг қочгани сомонхонагача. Ў зингиз вақтида 
билмагансиз, - деди яна кулиб М арзия. - Ҳай, ўтганга 
саловат. Уйга ю ринг, меҳмон бўлинг, - деди у энди жидкий 
торги б.
- Йўқ, уйингизга кирмайман. Л екин остонангизга 
бош қўйиш мумкин, - деди Умар Қосимович ҳамон 
ҳазшхлашганча, супага имо қилиб. М арзи я яна кулди. Ҳовли 
олдидаги супачага келиб ўтириш гач, Умар Қосимович 
қўш иб қўйди. - М еҳмон қилмоқчи бўлсангиз, бир коса 
сув...
М арзи я ўтирган кўйи бошини буфиб, дарвозанинг очиқ 
тавақасидан ичкарига овоз берди:
- Сотимжон! Бир коса сув келтиринг, бачам...
- У қизлик пайтларидагидек қизариб, шу билан бирга, 
шўхлигини қўймай, Умар Қосимовичга яна илмоқли сўз 
отди. - Ҳалиям ю рагим куйиб юрибман, денг!
- Сўраманг! - деди Умар Қосимович. У секин пичирлади:
- Иссиқ...
- Янгамиз, бунинг устига, сизни С ибир қилибдилар!
- деди М арзи я кулганча, Умар Қ осимовичнинг эгнига имо 
қилйб.
Умар Қосимович саф арга ҳам ишдагидек қора костюм 
кийиб 
чиққанини 
энди 
иайқади. 
Ж у н р о қ
кийинса 
бўларди, албатта. Л екин идорада шундай юриш га ўрганиб 
қолганидан, бу ҳақда ўйлаб ҳам кўрм аган эди.
У очиқ тавақадан ҳовлига — оқарган каф тдек ер, 
чанг босган гулларга қаради. Унинг кўз олдига ўзи — шу 
ҳовлида ум балоқ ош иб 
5
^йнаб юрган бола келди. Бу бола 
шу ҳовлидан ҳам, ота-онасининг пинжидан ҳам ҳеч қачон, 
ҳеч қаёққа кетмайман, деб ўйларди. Аммо ҳаёт буюк 
ҳаракатдан иборат экан. Инсон — чумоли. С аф чекиб, 
ҳалқа бўлиб, суринаверар экан. Бу суриниш дан маъно 
нима?! Д арвоза огзида пайдо бўлган ориқ, соядеккина 
йигитча Умар Қ осимовичнинг хаёлини тўзитиб юборди. У 
бир ойиси, бир Умар Қосимовичга ўқрайиб қараб қўйиб, 
хўмрайганча, қўлида коса тутиб гурарди.
231

- Д ард кўрманг, бачам. Баракалло! - деди М арзия.
У ўглининг қўлидан косани олиб, Умар Қосимовичга 
узатди.
Бу — ичига муз солинган яхоб эди. Умар Қосимович 
йигитчанинг, ойисини раш к қилибми, дарвоза огзида 
хўмрайганча яна бир н аф ас серрай иб турганини кузатиб, 
ичида кулимсираганча, сувни роҳатланиб симирди.
- Тош кентда обрўйингиз яхш и экан. Катта ишга 
ўтибсиз, эш итдик, - деди унга боядан бери разм 
солаётган М арзи я ниҳоят. - Ҳ озир Бухорода текш ирувчи 
куп. С изниям бирон ишни текш ириш га юбориш гандир, 
ком андировка килиб...
- Йўқ, мен бош қа вазифа... - гудранди Умар Қосимович. 
Унинг ш у сонияда М арзияга кўнглини очгиси келди. - Акам 
бор... Ёши элликка бориб қолди. М ендан олти ёш катта... 
Шу киш и ичиш га ўрганибди... - Умар Қосимович аслида 
акасининг муллачилик қилаётганини ҳам айтмоқчи эди, 
бироқ буни айтиш га уялди. М арзиянинг олдида ўзининг 
ҳам кулги бўлишидан қўрқди.
- Э, ш у ичиш қурсин. Ш унча зараридан гапирамиз, 
яна ичган ичади, - деди М арзия. - Бола-чақасини ўйласа 
бўлмайдими... М ана, Сотимни дадаси... Алафга огзини 
босиб, н аф ас ололмай, ўлиб кетди. Кимга қийин — бизга! 
Куйиб қолавердик... - Бу энди бош қа М арзия эди. Умар 
Қосимовичга у изтироб чекканидан қорайиб, ҳамон 
қандайдир тутаётгандек туюлди.
- Қачон ундай бўлди? Узр. Мен билмаган эканман, -
деди Умар Қосимович, гўёки билса, дарҳол чора кўрадиган 
одам кўйида.
- Тўрт-беш йил ўтди... Ҳай, энди фойдаси йўқ. - деди 
М арзия. - Хўш, энди нима қилмоқчисиз? - деб сўради у 
бирдан.
- Нимани? - деди гангиб колган Умар Қосимович.
- Акангизнида... М ени эмас, албатга!.. - яна олдингидек 
ш арақлаб кулди М арзия.
- Ҳа, акам... Билмадим, - деди Умар Косимович. - Нима 
қилганда ҳам, ўзи билан ҳу1нёр пайтида бир ганлашишим 
к^рак. Кейин, бирон дарди бўлса, енгиллатиш... Бусиз 
мумкин эмас!
- - Ҳай, иш сиз, в ази ф аси з бир келинг, меҳмон бўлиш
учун. М инг тош кентлик бўлиб кетгандаям, Бухорони эсдан
232

чиқариш ... унда, қулогингизни ўзим кесам ан, янгам изга 
билдирмай, - деди кулганча М арзия.
Умар Қосимович беозор жилмайиб, М арзи яга бу 
гал фаромуш тикилди. У М арзиядан вақтида узоқлаш иб 
кетгани-ю, ҳозир Бухорога таш виш билан келганига 
ўкинди. Афсус, суҳбат тугаган эдн. Умар Қосимович 
ўрнидан турди.
- Ў зингиз ҳам биз томонларга ўтинг... - деди у шунчаки 
мулозамат юзасидан.
- Ҳа, албатта... - деди М арзия.
Лабиҳовузга етиб, асрий тутларнинг осмонга чўзилган 
қўллардек ялангоч шохлари, сийрак баргларига тикилганча, 
ҳовузни ёқалаб кетаётиб, Умар Қосимович бу ердан 
бир неча қадам ю қорида ўрнаш ган Насриддин Афанди 
ҳайкалига кўзи тушди.
У ҳайкал тўгрисида газеталарда, ж урналларда ўқиган, 
лекин ҳали кўрмаган эди. Тикилиб туриб, завқи тошди. 
Дунёда афанди ўтган бўлса ҳам уни худди мана ш унақа 
одам эканлигига ишонади киши, ҳайкалнинг ўрнаш ган 
ж ойи ҳам афандига мос, кулги уйготади: «О ёқ остида зина, 
ундан нарёги ҳовуз, сиз эса зўр бериб, эш акни ниқтаб 
боряпсиз, аф анди бўлмасангиз, шундай қшхармидингиз, 
хўжам!»
Ш у аснода унга аф анди ўз устидан ҳам кулаётгандек 
туюлди. У негадир ҳайкал олдида ўз-ўзидан хиж олат 
чекди.
* * *
С абоҳетнинг уйига бутун узоқ-яқин қариндош лар 
ёпирилган — бир 
ҳ о в у
\
и
одам тўнланган эди.
Бир-бирини қ у ч и б -^ и ш , меҳр изҳор қилиш, гинахонлик 
бошланди.
Уртада кагта дастурхон ёзиглиқ эди. Абдусамад икки 
қўлида иккитадан тўртта шиша кўтариб кирди.
- Э, қўйинглар шу сабилни, ҳукум ат қатагон қилсаям, 
булар ичади, бачам, - бир даврага, бир Умар Қосимовичга 
ю зланиб, зорланди уларнинг авлодидаги энг кекса киши 
— аммабуви, ёши юзга яқинлаш иб, иягини мўй қоплаган 
кампир.
У Умар ўзини кўриш га бормаслигини билиб, бир 
кўрай бачамни, деб анча ердан судралиб келган. Аслида,
233

Умар бир пайтлар отаси учун ҳам воли дали кка яраган бу 
кам пирнинг оёгига йиқилиб, оёқу\арини уиса, арзийди... 
Болаликда нуқул ундан куларди. М асалан, аммабуви уйга 
келганида, муллаойимникига бордим, бир огизгина ош 
қилган экану\ар, икки огизгина едим, қабилида гапирарди. 
Умар, сиз бир огиз ошдан қанақасига икки огиз едингиз, 
деб кампирни- мазах қиларди. Кейин, аммабувининг бор- 
йўқлигини )Ч
1
утди. Ота-онасига тегишли маросимларда 
уймалаш иб ю рган кампирга бир-икки тўқнаш келди, лекин 
б арибир у билан ортиқча иши бўлмади... Бош қаларнинг 
муносабати ҳам шунақа. Аммабувига Умар Қосимович 
тўгрисида одоб ю засидан хабар етказиш ган, ўзлари эса, 
келм аса яхш и бўларди, деб туришганди. Чунки кўпчиу\ик, 
кампир гапдонлик қилиб, даврани бузади, деб қўрқиш ади. 
Бу кампир — тирик тарих, лекин атрофдагиухардан ҳеч 
кимнинг қайрилиб қарагиси йўқ. У — китоб, лекин ён- 
в е р и д а , ўқийдиган киш и топилмаганидан унутилиб, чанг 
босиб ётибди.
- Акамулло бир келибдилар, бибижон, ҳурматлари...
- гудранди Абдусамад ш иш аларни дастурхонга қўйганча.
- Қатағонни ҳисобга Оухиб, ф ак ат оз-оздан, бибижон... 
кўпайтирмаймиз...
- У зларинг ичсанглар, майли. Олдиндан айтиш им 
керак, мен ичмаяпман, - деди Умар Қосимович, Абдусамад 
ў з ном ини ўртага қўш ганча ш иш а очиш га кириш ганини 
кўриб. (У ҳаётида қатги қ ичган пайтлар ҳам, оз-оздан 
Оухиб ю рган кунлари ҳам бў,хган, яқин-яқингача буни 
оддий, табиий ҳол, деб билар эди. Бироқ акаси тўғрисида 
ran чиққан фурсатдан бошлаб, огзига олмаган ва энди 
огзига олмасликка ўз-ўзига сўз берганди.) - Л екин 
сизларга айтадиган гапларим й ўқ эмас... Ш у саф ар 
Бухорога келганимдан, мана, си зларни кўриб турганимдан 
хурсандман. Айбим 
бўйнимда. Анча йил келмадим. 
Ҳолбуки, Тош кент билан Бухоро М агриб билан М аш риқ 
эмас, икки қадамлик йўл... Отам бўлмасаухар, акам бор, 
онам бўлмасалар, синглим... М ана, бибим катта бош ларини 
ки чик қилиб, мени кўргани келибдилар. Мен бу киш ини 
зи ёр ат килиш им керак эди. Бунинг устига, Бухоро ўзи 
м ана ш у бибимга ўхшаган... Мен келмасам, Бухорога эмас, 
ўзим га ж абр... Бугун шу нарсаларни тушунганимдан ҳам 
хурсандман...
234

- Э, раҳмат-э, акамулло, минг раҳмат, шунча яхш и гаи 
айтдингиз, - деди бу орада қадаҳ тўлдириш га ум урган
Абдусамад. - Энди ичмасангиз ҳам, шу яхш и гапларга 
ўзингиз муҳр босиб...
- Йўқ, муҳр босмаймиз, - деди Умар Қосимович.
- Нега? Нега? - чугурлашди Абдусамадга қўш илиш иб 
Умар 
Қ осимовичнинг даврани 
тўлдирган 
холавачча, 
тогаваччалари, бош қа қарин дош лари .
- И чиб юрганимдаям, бугун ичмасдим, - деди Умар 
Қосимович. - Эртага ишим к
5
т . Индии кетяпман, улгуриш 
керак. Ундан таш қари, наҳорда қабристонга бормоқчиман. 
К ечқурун ичиб, эрталаб ота-онанг ёнига бориш... яхши 
эмас... - У рўпарасидаги кам пирга имо қилди. - М ен бибим 
билан гаплашсам, ҳози р кўп роқ кай ф қиладиганга ўхшаб 
гурибман... - Бошқалар, аёл-эркак ҳаммалари ичишди. 
Умар Қ осимович эса кампирдан сўради: - Қ изиқ бир ran... 
С из эски зам онларниям кўргансиз. М асалан, ўшандаям 
одамлар шундай ўги риб ичишармиди, бибижон?
- Йўқ, бачам, - деди кампир. - Ким бекитиб ичганини 
биров эш итсаям, дарров овоза бўлиб кетайди. Амирлик 
ичганни тутуб, зиндонга таш лаган, бачам. Мабодо, обрўли 
одам ўртага тушиб, ш аф қат қилса, сарбозликка олайди, 
қариб, ўлгунча аскар бўлиб юра берайди, бачам. Қўймасди... 
Яна, бир одамни биламан, кўчага ялангоч чиқориб, 
сазойи қилган. Ямон эди, бачам... Хотунлар ичгани бирон 
китобгаям Й5>қ. М ан ф ақ ат эркакн и айтаяпман...
- Беклар, ам ирлар ўзи ичган. К инода кўрганмиз, - деб 
гудранди Абдусамад. -
- Амирни билмадим, бачам, - деди аммабуви. - Халқ 
ичмаган. Уят деб билган. Ш ариат ҳам кўтармаган... 
Бош қаларни айтмайман, сизлар катга бўлгунча бизнинг 
авлодга ичган одам йўқ...
- У зам онлар билан бу зам он ер билан осмонча ф арқ 
қилади, бибиж он, - деди давра совиш идан қўрқибми, эри 
томон ўтиб олган Сабоҳат, гапга аралаш иб. - Масалан, 
дадам бош ларига қийиқча ўраб, чопон кийиб юрганлар. 
Акам бугун шундай кийиниб к еле ала р ўзингиз ёқа ушлаб, 
бу Умарбойга бир бало бўлибди, дердингиз. Тўйми, 
маросимми, ҳар куни ичмаслик керак, албатта. Биз ҳам 
ичмасак бўларди. Л екин акам нима дейиш ларини билмадик. 
Бунинг устига, озиб-ёзиб бир келибдилар акам, ахир! -
С абоҳатнинг бехосдан кўзларига ж и ққа ёш тўлди.
235

«Мен бемеҳрлик қилганим кам, бош қаларнинг меҳрини 
ҳам ҳисобга олмабман. Яна бир карра айб менда! - деб 
ўйлади Умар Қосимович. Ш унинг баробарида, у бундай 
хаёлга борди. - И ззат-наф с н озик бўлиб қолган, ичма, 
десанг, ўзларига огир олишяпти. М ен ҳали акам билан 
қандай гаплашаман?!»
Абдусамад хотини қўл.\аганига с^чониб, қадаҳларга яна 
бир сидра қуйди.
Умар Қосимович ўтган у зо қ замонлар эмас, ўзи билган 
болалик йиллари — урушдан кейинги йилларни эслади. 
Ушанда тўй кўп, лекин ичилмас эди. Ундан таш қари, қизиқ 
жойи: эркакларга наҳордами, кечқурун ош тортилар, 
уларнинг дастурхон 
бошида 
базми 
ж амш ид 
килиб 
ўтириш и раем эмас эди. Тўй, асосан, аёллар, болалар учун, 
деб тушуниларди, шекилли. Куй-қўшиқ, кулги, рақс, «ёгоч 
оёқ»да ўйинлар, тўй сабабчилари бошидан қанд-қурс, танга 
сочишлар... Аухлақандай ф айзли эди. Уйга кимдир к еле а ҳам 
бир чойнак чой ўрнига шиша кўтариб чиқиш у пайтлар 
тасаввурга сигмасди. Бу анча сўнг одатга айланди...
К ексалар нақадар зийрак бўлишади!
Афтидан, аммабуви С абоҳат билан Абдусамад сал 
инж иш иб, бу ҳам манинг кайф иятига таъсир қилганини 
ҳис этган эди. У ҳеч қачон даврани бузган эмас, бузмокчи 
ҳам эмас. Буни амалда исбот қилиш и мумкин...
- Саники тўгри, бачам. Замон б ош ка! - деди кампир 
Сабоҳатга дам ўтмай, меҳрибонлик билан тикилганча. 
- Одамлар етги ўлчаб, бир кесади. Уз ишини билади. 
Эс-ҳушли... Ҳ озир кундузи чироқ ёки б кидирсанг, мулло 
(Гадирга ўхшаган одамни топмайсан...
- Мулло Садир деганингиз ким экан? - Қ изиқсиниб 
сўради Умар Қосимоч.
- Ш ундай бир одам ўтган, - деди кампир. - Эшитмаган 
бўлсанг, айтаман... Мулло Садир кечаси шамни ёнига 
ўтириб, китоб ўқийкан. Қайси бир кеча: «Соқоли бир 
тутамдан ошган одам аҳм оқ бўлади!» деган гапни ўқибди 
китобдан. 
Бундай 
соқолини 
тутамлаб 
кўрса, 
кўп... 
Қайчи қидириб ўгирмасдан, сокрлининг ош иқча бўлиб 
кўринганини шамга тутибди. Қўлига олов тегиб, қўлини 
тортган экан, бутун соқол пах этиб ёнгани майли, юз- 
бетигача куйиб кетибди...
236

Даврада ҳам ма беихтиёр кулиб юборди.
- Кўп қ и зи қ гапларингиз бор-да, бибиж он! - деди 
завқланиб Абдусамад. - Ўзи д аф тар олиб, сизнинг 
гапларингизни ёзи б бориш керак...
Ниҳоят, меҳмонлар ўрниларидан қўзгалишди.
- С из қолинг, бибиж он. Кеч бўлди, - деди кампирга 
Сабоҳат.
- Йўқ, манам уйимга борай. М анга ўз ж ой и м яхши, -
деди аммабуви. У эш ик огзида тўхтаб, Умар Қ осимовичга 
қаради. - Бу келиш ингга ман бўлмайман, бачам. Янги 
уйимни сўраб боргин, хўпми?..
Умар Қосимович ю раги гижимланиб, алланечук эзилди. 
У ҳис этди: кам пирнинг гапи тўгри — худди ш ундай бўлади. 
Яна бир ф и кр унинг хаёлидан кечди: ҳеч ким д аф тар олиб, 
кампирнинг бир асрга яқин умрида кўрган-кечирганлари, 
эш итган-билганларини ёзмайди. К ампир ҳам м асини ўзи 
билан тупроққа олиб кетади!
Аммо Умар Қ осимович аммабувига ^дарҳол далда 
бериш га ошикди:
- С из ҳали тетиксиз, бибижон. Ундай деманг. Ундай 
деманг-да...
- Бир айтдим-да, бачам, - деди кампир. - Йўқлаб 
борсанг, ман хурсанд бўламан. Тириклардан икки огиз 
фотиҳа...
Умар Косимович ўзи кутмаганди: томоги қуруқшаб, 
киприклари намланди.
Д арвозахонадан уйга қайтиб киришгач, С абоҳат чойни 
янгилаб акаси билан энди астойдил ҳол-аҳвол сўрашга 
чогу\анди. У негадир секин, эҳтиёткор оҳангда сўради:
- Янгам қау\ай? Яхши ю рибдиларми, ака?!
- Ю рибди янганг, - деди Умар Қосимович. - Утирадиган 
ж ой и кичик бир дўкон, лекин шундаям ўзидан ортмайди. 
Баъзан дўхтирга бориш га вақти йўқ. Бўлмаса, ш у саф ар 
униям олиб келармидим.
- Олиб келсангиз, яхши бўларди. Киш и согинади, -
деди Сабоҳат.
- С излар борганда, доим яхш и кугавермайди. Хижолат 
чекасан киши, - кўнглидан кечганини тўгри айтаверди 
Умар Қосимович.
- Тош кентда ш ароит бошқача. Биз ҳам гушунамиз- 
ку, ака, - деди Сабоҳат. У гапни болаларга кўчирди. -
Д ониш бой тузукми? М ужримчик?!
237

Донишбой, бу — Аҳмад Дониш, М ужримчик, бу — 
М уж рим Обид ш араф и га қўйилган исм. Умар Қосимович 
бунга, одатда беф арқ қарарди, ҳозир қандайдир уялди: 
болаларга ҳадеб бую к киш илар исмини қўяверм аслик 
керак экан.
- Болалар ҳозир тинч. Каникул, - деди у. - Сен менга 
қара, - деди шундан сўнг бирдан, - акамни аҳволидан 
гапир...
- Сиз, бу эртага иш ингиз кўп бўлса, акамни ҳам 
кўролмассиз? - деди уни бирон топш ириқ билан келган, 
деб ўйлаган Сабоҳат.
- Акамни аҳволи қанақа, деяпман? - бир оз асабийлаш ди 
Умар Қосимович.
- Ю рибдилар... - деди Сабоҳат.
- Доим шунақа, юрибдилар, дейсан. Кандай юрибди, 
айтмайсанми?!
- Ишдан кетган. Бекорчилик...
- Ичиб, муллалик ҳам қиляптими?!
- Унисини билмадим, - деди Сабоҳат. К ейин қўш иб 
қўйди: - Бухорога кам келадилар. С ўраб борсак, уйларидан 
Т О П И Ш Қ И Й И Н ...
Буни у тўгри айтди... Усмон Косим Умар Қ осимовичнинг 
тескариси: аёлларни ёмон кўради. Бир марта уйланиб, ўн 
беш йилча турган, ўртада тирноқ бўлавермагач, хотини 
билан аж раш ган. Бош ка уйланмаган.
Ушанда Умар унга: «Ака, уйланинг қайтиб, бола-чақа 
яхш и нарса, орзу-ҳавас!..» деб ўзича насихат килган.
Аммо Усмон: «Э, йўқ, бўлди, хотин бадимга тегди!» 
деган.
Қисқаси, Усмон Қосим Галаосиё марказидаги катга 
йўлдан анча ичкарида, бир тавақали дарвозаси бор кичик 
бир уйда туради.
У ўзига тахаллус олган ш оир ҳам, санъаткор ҳам эмас, 
лекин уни туман да ҳамма негадир шундай — Усмон Қосим 
деб аташга ўрганиб колган. 
0
,\динлари ҳам кўпинча шу: 
дарвозасига қулф осиглиқ эди; қаерлардадир юради. Лекин 
олдинги пайтлар уни, ҳар қалай, мактабдан топиш мумкин 
эди. Энди мактабдан кетган, унинг устига ичиб, муллачилик 
ҳам қилаётган бўлса, қидирган билан топиш даргумон!
Буни Умар Косимович йўлга чиққанидаёқ ўйлаган эди. 
Бу чигалликни инобатга олмаса, Галаосиё Бухоронинг
238

пинжида, у С абоҳатнинг уйига кириш ни ҳам кейинга 
қолдириб, тўғри ўш а ёққа кетаверарди. С абоҳат билан 
гаплашиб, иш га имкон етганича аниқлик киритм оқчи эди, 
бўлмади.
Боядан бери ўзи ча гоҳ уйга кириб, гоҳ уйдан чиқиб 
турган Абдусамад кутилмаганда уларнинг ёнига келди.
- Сизга ака Усмон керак, мен эшитдим, - деди у илж айиб 
Умар Қосимовичга. - Ака Усмон ю қори Кобдун ёки қуйи 
Кобдунда бўладилар. Бу икки қиш лоқдан топмасангиз, 
Гурбунда бўлиш лари аниқ...
- С из бу гапни қаёкдан олдингиз? - деб, эрига 
аччиқланиб қаради Сабоҳат.
Одамлардан... 
Бир 
борганимда, 
ш унақа 
деб 
айтишди...
- Ичдингиз-да, алж ираяпсиз. - Эрини кой и б берди 
Сабоҳат. - Акамни ҳози р биз ўзим из ҳам унча билмаймиз, 
ака...
* * *
Кун ёриш м асдан ўрнидан турган Умар Қосимович 
бош қаларни безовта қилмас,\ик учуш о ёқ учи да юрган ча 
таш қарига чиқди-ю, айвон эта гида қўққисдан Абдусамад 
билан Сабоҳатга тўқнаш келди.
- Яхши ухлолмадингизми, ака? - деб сўради сал 
хижолатланиб, м еҳрибонлик билан Сабоҳат.
- Йўқ, калла пишди, - деди Умар Қосимович.
- Бўлмаса, ошга кетди к, акамулло, - деди Абдусамад.
- Қ анақа ош? Йўқ, мен...
- Д арвозаи С амарқандда Рустам деган ж ўранги з бор. 
С из билан кўча чангитган... Тош кентда уйингизгаям 
борган...
- Биламан Рустамни. Лима бўлибди Рустамга? - деди 
Умар Қосимович куёви узоқ туш^штириш бераётганидан, 
сабри чидамай.
- Шу ака Рустам бугун ош беряптилар, оналари учун... 
Мен кеча кечқурун кўчада кўрдим у киш ини, келганингизни 
биладилар...
Умар Қосимович қи зи қ ҳолатга тушди. Гавкушондаги 
сингари Д арвозаи Самарқанддаги ҳов.хи ҳам энди бегона
239

бўлиб кетди. Л екин чол-кампир умрлари сўнгигача ш у ерда 
яш аб, шу ҳовлидан чиқарилган эди. Умарнинг онаси ваф от 
этганида, Рустам д арвоза огзида бир ҳаф та бел боглаб 
турган. Умуман, Умар Қ осимович эсласин-эсламасин, ҳеч 
қачон унутмаган ф идойи дўсти Рустам. Ҳ озир бориб, 
уни табриклаб қўймаслик, етмишми, саксон йиллигими 
(анигини Умар Қ осимович билмайди, билишга ҳам кўп 
қизиқмайди) ниш онланаётган кампирга бир қур салом 
бериб чиқмаслик одамгарчилиқдан бўлмайди... Э, Бухорога 
келганда, доим нима етиш майди — вақт. Тошкентдаги 
кундалик югур-югурдан ҳам баттар аҳволга тушади киш и 
бу ерда!
«Ш унинг учун келмай қўя қолиш менга бегалва туюлса 
керак!» деб ўйлади Умар Қосимович.
У ичкаридан портф елини кўтариб чиқди.
- Мен шу ёқдан кетавердим, Сабо, - деди синглисига 
кеча мақсадини очиқ айтмаган Умар Қсимович ҳозир ҳам 
дардини ёриб ўтирмай, - Эртага 
6 5
ml қолсам, яна бир 
кирарм ан. Бўлмаса, ўзларинг боринглар биз томонга...
- Акам мабодо келсалар, нима дей? - деб сўради 
Сабоҳат.
- Ҳеч нима, - деди Умар Қосимович ўйланиб. - Узим 
к
5
ф сам керак... Кўриш га ҳаракат қиламан.
Бу ердан икки-уч гузар наридаги Д арвозаи Самарқандга 
етганда ўз ҳовлилари олдида бир наф ас тўхтади. Унга 
шу дам да онаси бехос дарвозани очадигандек, огаси ҳам 
ҳовлида айланиб ю ргандек туюлди.
Рустамнинг ҳовлиси кўчанинг охирида. Эш ик ёнида 
одамлар тўпланиб туришибди.
Умар Қ осимовични дарҳол пайқашди. Рустам унга 
пеш воз ҳаллослаб к ела бошлади.
- Яша, жўра! - деди Умар Қосимовични қаттиқ 
қучоқлаб Рустам. - Л екин шу бугун келмасанг, сўяман, деб 
тургандим...
- Қўй, бир оз яш айлик, жў
7
)а, - деди Рустамнинг ўзига 
5
^хшаган дагал лутфига ж авобан кулиб Умар Қосимович.
- Келдинг, энди минг йил дардисар бўлиб яш айверасан! 
- деди Рустам. - Қани, юр... О л\и н бибига бундай қую қ бир 
салом бер, боши осмонга етсин, кейин ўзимиз гаплашиб 
ўтираверамиз...
Эш ик ёнида гурганлардан бўлак, кимдир ҳовлига кирган, 
кимдир чиққан. Ичкарида дастурхон олдида ўтирган ҳам 
кўп.
240 
• '

Умар Қосимович билан бировлар бош силкиш иб 
кўриш ган 
бўлишди, 
бировлар 
ўзаро 
нимадир 
деб, 
пичирлаш иб қўйишди.
Рустам уни ҳовли тўридаги тўққи з болорли хонага олиб 
кирди.
X он ада Рустамнинг ойиси уч-тўртга хотинлар ичида, 
худди ҳали ўтириш га яхш и ўрганмаган ёш болага ўхшаб, 
ю мш оқ болиш лар орасига чўкиб ўтирар эди.
Умар Қосимович кампир, сўнг бош ка аёллар билан 
саломлашди.
У, кўриш маган тўрт-беш йилда, Рустамнинг ойиси 
анча қариб қолганини дарҳол пайқади. Асли ойисининг 
ёш и аммабувисига нисбатан кичик, лекин бир қарашда, 
кексароқ, деб ўйлаш мумкин. Аммабуви қоронгида ҳам 
бамисоли муш укдек ҳамма балони кўради. Ойининг эса 
кўзлари хира тортган. М ана, хонага ким кирганини билмай, 
анграйиб турибди.
Умар Косимович эслади: ойи бир умр зардўзлик килган, 
машҳуф зардўз, деб талай китобларда суратлари ҳаМ 
босилган. Кашта, зардўзлик, қўлдан ташқари, кўз меҳнати, 
ойининг кўзлари шундан нурсизланган бўлса, аж аб эмас.
- С изни эшитиб, У маржон ж ўрам Тошкентдан келибди, 
она, - деб туш унтириш берди ойисига Рустам.
- Умаржон... Яхшимисиз, ўглум?! - деди овози титраб 
ойи. - Умрингиз узоқ бўлсин, бизни йўқлабсиз, сизни 
Худо йўҳласин! - Кейин сўради: - Иш ларингиз яхшими, 
ўглум?
Умар Қосимович Бухорода, акаси қолиб асосан, М арзия, 
аммабуви билан мулоқотда бўлгани-ю яна бу ёққа бош 
суқиш ига тўгри келганини ўйлаб, кулимсираганча, ишлар 
пачава, Бухорога келиб, нуқул кампирлар билан «свидания» 
килиб ю рибмиз, деган хаёлга борди. Аммо ойига:
- Ш укур, ҳаммаси жойида, - деди. - Узингиз 
бардаммисиз? Табаррук ёш ингиз қутлуғ бўлсин! (Анигини 
билмаганидан фалон ёшингиз, демади.)
К ейин кампир Умарнинг ота-онасини эслаб, улар билан 
аҳил қўшничи.хик қилиш ганидан бир оз гапириб ўтирди. 
Умар Қосимович ҳам аёллар куйиб узатган бир пиёла 
чойни ҳўплаб, ойининг ўзи яхш и аёл эканлиги, Рустамдек 
ўгил ўстиргани, меҳнаткаш лигидан — у тиккан зардўппи, 
заррин кавуш лар қанча қизларни сую нтирганигача, узук,- 
юлуқ ҳолда, сўз қўш иб турди.
241

Ниҳоят, Рустам икковлари рухсат сўраш иб, таш қарига 
чиқишди.
Бошқалардан четроқдаги дастурхон ёнида ўтирган 
Абдусамаднинг олдига ўтишди. Бирпасда бу дастурхон 
атрофида беш-олти киш и йигилди. Х изм ат қилаётган 
ўсмир болалар ҳаш -паш дегунча бир хумчойнакда чой, бир 
хумчойнакда ароқ келтиришди.
- С из ўзим из учун ҳам икки огиз бундай ўқимайсизми, 
тақсир?! - деди Рустам чустдўппини қулогигача бостириб 
кийган қорам агиз бир кишига.
Д авра қуйисида ўтирган ҳалиги киш и Рустамга лом-мим 
демади. Коматини бир ростлаб, қайтиб бўйни, елкаларини 
қисди ва кўзларини юмганча Қуръондан қи сқ а оятлар ўкий 
бошлади.
Умар Қосимович ҳовлига қадам қўйганида биров қироат 
қилаётганига эътибор берган, хонада ўтирган пайтида ҳам 
қулогига элас-элас овоз чалинган эди. У тушунди: қори шу 
одам экан.
Қ ироат тугаш и билан Рустам пиёлага ароқ қуйиб, бир 
четдан узата бошлади.
«Ота-оналар ёш ини нишонлаш яхш и удум. Ф ақат бу 
ерда... қироатнинг ароққа, ароқнинг қироатга нима алоқаси 
б о р ?!» деб ўйлади ўзича Умар Қосимович. Л екин шу дамда 
унинг диққатини бош қа бир нарса ж алб этди.
Қори Рустамнинг яқинида ўтирганидан унга ҳам 
биринчилардан пиёла узатилди. У лом-мим демай, қироат 
қилиш ни «ўрнига қўйгани»дек, яна лом-мим демай, ароқни 
симириб, қўлининг орқаси билан лаб-лўнжини артди. Шу 
пайт дарвоза томондан «ака қори» деган нидо эшитилди. 
У ўрнидан туриб, келган бир гуруҳ янги меҳмонлар ёнига 
борди ва улар ёнида ўгириб, ҳеч нарса бўлмагандек яна 
қироат қилиш га тушди.
Умар Қосимович акасини эслаб, шу дамда у ҳам 
қайсидир қиш лоқда ш унақа «ҳунар» кўрсатаётган бўлиши 
мумкинлигини тасаввур қилди ва бекорга вақт ўтаётганини 
ўйлаб, бирдан нотинчланди.
- Мен наҳорда ичолмайман, жўра. Соғлиқ кўтармайди, 
- деди Умар Косимович пиёла узатган Рустамга. - Бугун 
бир оз таш виш ларим ҳам бор...
- Бўлмаса, кечқурун келасан. Ҳ озир келганинг ҳисоб 
эмас. Бу қанақа ўтириш бўлди! - деди Рустам.
242

- Кедаман. Яхши... - гудранди ўрнидан қўзғалиб Умар 
Косимович.
- К ечқурун келм аган ҳар нима, деб қасам ич! -
қайсарланди Рустам. У, афтидан, олдин хам б и р оз ичган 
эди.
- К ечқурун келм аган ҳар нима! - деди Умар Қосимович 
қасам ичмасликнинг илож и йўқлигини хис этиб.
У Абдусамаднинг қўлидаги портф елини олиб, кўчага 
чиқди...
* * *
Умар Қ осимовичнинг отаси тўз^сон йиллик ум рининг 
ярм ини ам ирлик, ярм ини кейинги даврда ўтказган, 
кўпни кўрган-билгани сингари ўзида хам кўп нарсаларни 
муж ассамлаш тирган бир киш и эди. В акта да Бухоро аҳолиси, 
асосан, ҳунармандлар, деҳқонлар ҳамда зиёлилардан 
иборат бўлган, дейиш ади. У ўз хаётида мана ш у уч 
табақани оралаб ўтган ва кандайдир буларнинг барчасига 
мансуб эди. Гап шундаки, Қосим бобонинг ота авлоди 
деҳқон, она авлоди ҳунарм анд сулола бўлиб, қую вчилик 
— рехтагарлик қилиш гани-ю бу хонадонлардаги аёллар 
билимли, «отинбуви» деб ном олишганидан таш кари, 
унинг ўзи ш ахсан шундай тақдирни бошдан кечирган: 
бодаликдан бобоси, тогалари олдида рехтагарлик билан 
шугулланган, 
иш и 
бароридан келмаган и да 
қиш лоққа 
кетиб, деҳқончилик ҳам қилган, буларнинг устига-устак, 
отинбувилар қўлида 
савод чиқариб, 
мактабда, 
сўнг 
мадрасада таҳсил кўрган эди. Давр ўзгаргандан кейин 
ҳам у деҳқончилик ва ҳунармандчиликдан узоклаш маган, 
ш унинг баробарида, ўзича нималарнидир ўқиб-ўрганиш ни 
ҳеч қачон тарк этмаган эди... Умар Косимович эслайди: 
отаси ҳовли бурча гида ги кичик бир уйда худди кадимги 
уламоларга ўхш аб, олдида уч-тўрт китоб, уларни вараклаб 
ўтиргани ўтирган эди. Қосим бобо барча туркий тилларни 
яхши ўзлаш тарган, озар билан ҳам, туркман биу\ан ҳам 
эркин гаплашиб кетаверар, рус тилини билар, араб ва 
ф орс тилларини сув қилиб ичган эди. Буниси майли қария 
умрининг сўнгги кунларигача бояги уйчада мунтазам 
радио қулогини бураб ўтирар, дунёда бўлаётган бугун 
воқеалар уни қи зи қтарарди . У мана шундай билимдон 
эканлиги туф айли кутилмаган саволлар бериб, Умар
243

Қосимовични эсанкиратиб қўйган пайтлар кўп бўлган 
эди. Қария Тош кентда ю рган ўглини ўзига нисбатан 
зукко одам деб билгиси келар, Умар Қ осимович баъзан 
оддий саволларга ж авоб қайтаролмаганида, алланечук 
- ишонмай, аж абланиб қарарди... Унинг ўлими ҳам ўзига 
хос бир тарзда рўй берган эди. Кўрпа-тўш ак қилмаган, 
ўзи бемалол кириб чиқиб юрган Қосим бобо, одатдаги кун 
наҳорда, чой дамлаб келган кампирига бундай мурож аат 
қилганди: «Менга қара, онаси... Болалар ҳунар ўрганиб, 
авлодимизда рехтагар қоладими, десам, бўлмади. Уқиб ҳам, 
кўп нарса олганга ўхшамайди болаларинг... Локин булар 
ёмон ф арзан д эмас, мен булардан рози... К ейин, .сенга яна 
айтмоқчи эдим... Бировнинг олдида айбим йўқ, қарзим ам 
йўқ... Шу...» К ампир довдираб қолиб, сўраганди: «Нега 
унақа деяпсиз?» - «Узим. Эсимдан чиқмасин, деб айтдим. 
Энди боравер ишингга...» Кампир ўш а куни ю рагига ваҳм 
тушиб, бир айланиб, қайтиб уйга кирган, ш у қисқа ф урсат 
ичида қария тўш акка беозор чўзилганча, омонатини 
топш ирган эди...
Умар Қосимовичнинг онаси Муслима биби етим ўсган, 
у Қо.сим бободан анча ёш, бунинг устига, етмиш йил 
атрофида умр кўрган эди. Унинг шу умри ҳам бир хил, бир 
«ранг»да — бола-чақа, уй-рўзгор, деб деярли кўча кўрмай 
ўтган эди. У Қосим бобонинг гўёки гоҳ кўзга ташланиб, 
гоҳ таш ланмаган бир сояси бўлиб яшаган, ш у унинг ҳаёти 
мазмунига айланганди. А ниқ касби-кори бўлмаганидек, 
Муслима бибининг саводи ҳам чала, хат таниш дараж асида 
эди. У қаттиқ хасталаниб, ўлим билан олишган, яшайман, 
деб умидлана туриб, бехосдан узилган эди. Умуман, 
кампирнинг ўлими ҳам унинг бутун ҳаёти сингари 
қандайдир мискин ва маҳзун эди. Эҳтимол, шу боисдан, 
Умар Қосимович отасини ифтихор, онасини ачиниш билан 
хотирларди... Умар Қосимовичнинг ю рагида ота-онасига 
тегишли армон бор эди. У отаси билан видолаш олмаган, 
отанинг ф ақат жасадини кўрганди. Аммо Қосим бобони, 
ҳар қалай, қабрга ўзи қўйганди. Муслима бибини эса, 
қабрга қўйиб, гупроқ торги шга ни да у етиб келган, нам 
тупроққа чўкиб, ўкраб йиглаганди, холос...
Умар Қосимович Чашмаи у\юб пойидаги қа бри стон га 
қадам қўяётиб, шуларнинг барини эслади.
У икки ёндан дарахтлар соя таш лаган йўлка бўйлаб 
олдинга одимлади ва узун йўлканинг охи рига етмай,
244

I
тўхтади. Сўнг, худди мана шу йўлкада, кетаётган йўлининг 
қоқ ўртасида, тиз чўкди. Унинг бундай қилгани беж и з эмас 
эди. Бир томонда отасининг, бир том он да онасининг қабри
- ўнг қўлда ота, чап қўл тараф да она!
«Отажон, мени м аъзур тутинг! М ени м аъзур тугинг, 
онажон! - Тиз чўкиб турганча ўйлади Умар Косимович.
- М ен кандай одам бўлдим, ахир!... Тиригингизда, уйдан 
узок юриб, сизга яхш и хизмат қилолмадим, энди яна 
узоқда ю риб, сизни бундай йўқлаш ни ҳам эплолмаяпман. 
Бу иш ларнинг ҳеч бири ф арзан дли кка муносиб эмас. 
М ени кечириш кийин, лекин маъзур тутинг мени, болалик 
кунларимдагидек, ш аф қат қилинг менга!»
Ш у аснода у беихтиёр кеча аммабуви хайрлаш аётиб 
айтган 
сўзларни 
эслади: 
«Тириклардан 
икки 
огиз
фотиҳа...»
Умар 
Косимович 
бош ини 
кўксига 
солинтириб, 
қабристон сукунатида ю раги каъридаги яш ирин садоларни 
ан и қ эш итгиси келгандек, кўзларини чирт юмди. «Мен 
ўзимча янги одамман, эскилар тугган йўлни тутолмайман,
- хаёлидан кечирди яна у. - Л екин янги бўлиб нима 
қилиш им кераклигини ҳам билмайман... Умрим икки 
ўртада ўтяпти... С изнинг қабрингизга гул қўйиш мени 
қаноатлантирмайди... Айтинг, ним алар қилиш им керак, 
отаж он, онажон?!»
Умар Қосимович гўёки ернинг пинж ига суҳилаётгандек 
бир кўйда ўтирганча, болаликда ўзи кузатган бир воқеа 
ҳам унинг ёдига тушди.
Бухорода 
мулло 
Сабур 
деган 
одам 
бўларди. 
У, 
атрофидаги муллалар билан гапи қочганми, ҳар ҳолда, 
қўққисдан қайсидир ж урналда (наузамбиллоҳ!) 
«Мен 
Худодан қайтдим» деган мақола эълон қилди. Буниси гўрга, 
ф и кри қатьи й эканини би.лдириш учунми, мулло Сабур, 
ўша кунлар дабдурустдан соқолини қириб, кўчага салла 
5
Т>нига шапка, яктак ўрнига костю м кийиб чиқди. Ҳар 
ким нима дейиш и-ю, қандай ю риш и ўз ихтиёри, эътиқод 
маж бурий эмас. Мулло Сабурга ҳам ҳеч ким ҳеч нарса 
дегани йўқ, даҳрийларга қўш илгиси келибдими, бемалол! 
Аммо кейин... қи зи қ бўлди. Эскилар билан ҳисоб-китобни 
тўгрилаган мулло Сабур исён кўтариб, мақола ёзгани-ю 
уст-бош ини янгилагани билан, янги зам онавий (шўравий) 
одамлар даврасига ҳам қўшилолмади. У кўчадан кетаётиб 
икки томонда дарвозаларни кўриб турган-у, аммо на у
245

томондаги, на бу томондаги ҳовлига ки ра олган одам 
ҳолига тушди. Ш ундай яккаланган алфозда юриб, хор-у 
зорликда дунёдан ўтиб кетди ш ўрлик мулло Сабур... Бунинг 
ҳаммасига сабаб: ў янги (эътиқоди, тўгрироги, эътиқодсиз) 
одам булишга урингани билан унинг бу йўлда тарж им аи 
ҳоли й ўқ эди. У эски тарж им аи ҳолдан кечган, янгисини 
қўлга киритиш унга насиб этмаганди.
«Мен мулло Сабур эмасман, албатта, мен бош қа 
одамман, - ўйлади яна, бу воқеани эслаб, икки қабр 
ўртасида ти з чўкиб турган Умар Қосимович. - Локин мен 
қандай яшадим-у, умримни қандай ўтказяпман? Ҳ аётимни 
кимга, нимага бахш этдим?! Беш-ўн йил ярим -ёрти 
билим эгаллаш... яш аш учун кураш... ниҳоят, хизмат... 
шу хона меники, деб кун бўйи қогоз қоралаб ўтириш , 
қўнгироқвозлик, 
қаватдан-қаватга 
капалакдай 
учиб 
ю риш ва умуман, одамларнинг дунёда бахтли бўлишига, 
бугунгидан пок ва гўзалроқ яш аш ига бирон-бир н аф и
тегмайдиган, ҳеч кимга аслида кераги йўқ ю гур-югурлар... 
Наҳотки, ш у мен учун мухим, казта бир иш — инсон 
эриш иш га интиладиган ш араф бўлса?! У мрнинг кўпи 
кетиб, ози қолди! Бир марта берилган ҳаётни буюк бир 
мақсаддан й ироқ телба ю гуриш ларга бериб, бунчалик 
бем аъни (даҳрий бўлиб — даҳрий, мусулмон бўлиб 
мусулмон эмас) яш аш ж абр эмасми киш ининг ўзига?! 
М ен бундай яшаб, акам ҳам Рустамнинг уйидаги қоридек 
тасқар а хрлда ю рган бўлса, бизнинг мулло С абурдан 
ф арқ и м и з нима, отаж он, онаж он?! Бизни м аъзур тутинг 
бунинг учун...»
* * *
Галаосиёга Бухородан енгил машинада узоги билан 
ярим соатда бориш мумкин. '
У ҳам ана-мана дегунча, туман марказига етди.
Вақт пеш инга яқинлашган, қуёш аямай олов селини 
ёгдирарди.
Умар Қосимович ш аҳардаёқ иссиқдан лоҳасланганди. 
Бу ерда у худди тандирга бошини суққандек бўлди.
Акасининг аввалдан саёқлигини билса ҳам ки Умар 
Қосимович кечадан буён унинг уйда бўлишини умид 
қиларди. Ҳ озир ҳам: «Кечқурун ёки эрталаб маросимга 
борган тақдирда барибир, кундузи, айниқса, бу иссиқда 
уйда бўлиши керак акам!.. Бунақа ҳавода ф ақ ат одам
246

эмас, бутун ти р и к ж он ўзи ни сояга уради-ку, ахир!» деб 
ўйлаганча, катга йўлдан тупроқ кўчагй ўтди. Шу аснода, 
акамни топсам, бир оз ҳордиқ чиқарармидим, деган ran 
ҳам унинг хаёлидан кечди.
Аммо, йўқ, у бекорга умидланиб ҳовлиққан эди. Усмон 
Қ осимнинг эшигида одатдагидек отнинг калласидай қулф 
осиглиқ эди.
Қулоги остида Абдусамаднинг овози янгради: «Ака 
Усмон ю қори Кобдун ёки куй и Кобдунда бўладилар. 
Бу и кки қиш лоқдан топмасангиз, Ғурбунда бўлишлари 
аниқ....»
«Саратон офтобида, тўрвасини йўқотган дарвеш га 
ўхшаб, 
қиш лоқма-қиш лоқ 
сандироқлаш
бемаънилик, 
албатта, - деб ўйлади Умар Қосимович. - Учта қиш лоқни 
айланиб чиқиш осон ҳам эмас. Тош кентдагидек остимда 
маш инам бўлса, бош қа гап эди. И ккинчи томондан, шунча 
оворагарчиликдан кейин, уни кўрм ай кетавериш ҳам 
киш ига алам қилади... Хўш, уни қаердан, қандай топиб, у 
биу\ан қайси йўсинда гаплашиш керак?!»
Умар Қосимович боши қотиб, бир тавақали дарвоза 
қарш исидаги, букри тол остидаТи тошга келиб ўтирди. 
Ўзи ҳам, кайф ияти ҳам л ан ж бўлиб, қанча ўтирганини 
билмайди, бехосдан қўш ни дарвоза гижирлаб очилиб, 
остонада атлас кийган миқти бир ж увон кўринди.
Умар Қосимович ўзидан-ўзи ноқулайлик сезиб, ўрнидан 
турди ва ж увон билан бош иргаб саломлашгандек бўлди.
- С из ака Усмонни кутяпсизм и? - деб сўради жувон. 
У анча гапдон экан, саволига ж авоб олиб-олмай, ўзи яна 
гапира кетди: - Эрталаб уйда радио эшитиб ўтиргандилар. 
Қачон, қаёққ а кетдилар, билмай қолдим. Иссиқда ўтирманг, 
ю ринг уйга. Хабар олиб турам из, келса.хар, чиқаверасиз...
- А, йўқ, мен... - гудранди Умар Косимович, ж увоннинг 
бунчалик очиқлигини қандай туш униш ини билолмай.
- Ю ринг. Унақа уялманг. Узоқдан келганга ўхшайсиз. 
Кўча ёняпти. Бизнинг уйим из салҳинГ.. - Негадир кизариб, 
кўзлари порлаб, бунинг устига шоён илж айгандек бўлди 
жувон.
Умар 
Қосимовичга 
жувон 
ўзини 
рўйирост уйга 
қистаётгандек туюлди. Назарида, ж увоннинг ўзини тутиши, 
муомаласида аллақандай истигноли маъно бордек эди.
«Афтидан, ёлгиз турса керак, нима қилганда ҳам, у 
ҳози р уйда бир ўзи, шекилли, - ўйлади Умар Қосимович. 
— Ёш, чиройли жувон...»
247

У кириб-кирмасликка иккиланиш сеза бошлади. Шу 
пайт, ердан чиқиш дими, осмондан тушишдими, унинг 
этакларига ўралаш иб и кки та ж у ж у қ — бир бола ва бир 
қизалоқ пайдо бўлишди-қолишди.
- Вой, унақа ёпишманглар, уят, уят-ку, ж он им!..
- Болаларни Умар Қосимовичдан юлқиб, багрига босди 
жувон. - Ш аҳардан, ана, ам акибобо келибдилар, чоп, 
жоним, дадангга айт, меҳмон, де...
«Падарига лаънат! - И ш нинг бунақа туе олганиними, 
умуман ўзининг бадният феълиними, ичида беихтиёр 
сўкди Умар Қосимович. - Аёлларнинг ортиқча эркинлиги 
баъзан хаёлни қочиради. П адарига лаънат!..»
Аммо буларнинг ҳаммасидан ҳам «амакибобо» деган 
сўз унда галати таассурот уйготди. «Қарибсиз, Умарбой, 
огайни, ёш ингизга муносиб иш тутиш ингизга тўғри 
келади, - хаёлидан кечирди у. - Дунёда ҳар кимнинг ўзига 
яраш а ожизлиги, бемаънилиги бўлар экан баъзан. Акангиз 
ичиб, муллачилик қилади. С из эса аёлларга иш қибоз. Хўш, 
ўзингйз бачканаликдан бундай қутулмай туриб, сизга 
акангизни тергаш га бало борми?! Аввал ўзингга боқ, сўнг 
ногора қоқ, шундай эмасми, ам аки бобо?!»
- Мен, яхш иси, бир айланиб кела қоламан, қизим,
- деди мўминланиб Умар Косимович жувонга. - Узр, 
раҳмат...
* *
У қаерга бориш и, нима қилиш ини ўзи ҳам билмас
эди.
Терга ботганча кетаётиб, дабдурустдан мактаб биносига 
кўзи тушди. М актабда биров бўлса, акам тўгрисида, ҳар 
қалай, гаплашиш мумкин-ку, деган хаёлда шу томонга йўл 
о.лди.
- Келинг, отам, хизмат? - Умар Қосимович мактаб 
ҳовлисига кириш и билан бинодан чиқиб уни қаршилади 
қоровул чол.
- Мен Усмон Қ осимнинг укалари бўламан, - очигини 
айтди Умар Қосимович. - М еҳмонга келгандим.
- Яхши килибсиз, отам, - деди қоровул кўришгани 
қўлини чузиб. - Марҳамат...
Улар нимқоронги йўлакка кириш иб, дераза олдидаги 
стол ёнидан ж ой олишди.
2 4 8

- Акам уйда йўқ эканлар... - Яна очиқ гапирди Умар 
Қосимович, чолдан бирон нарса эш итиш га умидланиб.
- Бир ерда бекор ўтиролмайди. Ю риш га ўрганган. 
Юргандир-да! - деди қоровул.
- Қаердан топсам бўларкин?
- Мен унисини билмадим, - деди чол. - Бекорчи одам 
қаерда хоҳласа, ўш а ерда ю раберади. Бизга индамайди, 
зероки биз уни х аф а қилганмиз...
-
Биз, 
деганингиз 
ким? 
-
қи зиқсинди 
Умар 
Косимович.
- М актаб-да, отам... Ш у ерн и қуриб, очиб, ўттиз йилдан 
кўп югуриб ю рган одамни орқасига тепгандай иш қилдик.
- Ким? Нега, ахир?! - Асабийлашди Умар Қосимович. 
У, акам ўзи аҳм оқчилик қилиб, ишдан кетган, деб 
5
шлаган, 
акасига қандайдир ж абр таъсир килганини билмас эди. 
То шу дамгача кўнглида акасидан ф ақ ат норозилик ҳис 
этаётганди, энди унга нисбатан бирдан кўнгли.ачиш ди.
- Бу катта достон, оТам... М енинг айтиш га ҳаққим йўқ. 
Акангиз ўзи сизга айтар, лозим топса... Қани, чойга қаранг. 
Канд билан олинг, отам.
* * *
Умар Қосимович олдингидан баттар лоҳасланиб боши 
котган эди.
Энди нима қилиш ини билмаганидек, бирон нарса 
тўгрисида 
5
^йлагиси ҳам келмас, ш уурсиз бир ҳолат уни 
домига тортган эди.
Шу ҳолатда у мактаб ёнламасидаги кўчадан тўгрига 
караб кетди ва кенг дала-даштга, сўнг кандайдир чуқур 
зовур бўйига бориб қолди.
Зовур ёқалаб яна илдам ю ра бошлади. А троф деярли 
бўм-бўш, бу ч екси з осмон остидаги чексиз ер эди.
Сукунат. 
Ф ақат 
оф тоб 
ўз 
қўш игини 
баралла 
куйламокда.
Шу боисдан, Умар Қосимович бошига т>'р шляпа 
қўндирган новча бир одам негадир гох кадди ни ростлаб, 
гоҳ эгилиб, кўпроқ диконглаб ю рганини узоқдан кўриб, 
ажабланди. «Бу ё ж инни ва ёки шу паллада балиқ овига 
чиққан бирон овсар! Бошқа одамнинг менга >осшаб бу ерда 
саргардон ю риш и ақлга сигмайди!» - деб ўйлади у ўзича
249

ва энди ҳалиги кишига тер с томонга қараб одимлади. Аммо 
кўп ўтмай, 
5
^гирилиб ҳалиги киш и узоқлаш иш ўрнига 
қандайдир яқинида пайдо бўлганини пайқаб, ю раги ў з — 
ўзидан орқага тортди.
- Н има қилиб ю рибсиз бу ерда, биродар? -
ҳайиққаниданми, беихтиёр овоз берди Умар Косимович. 
- Балиқ тутяпсизми?
- Бу ерларга балиқ Й
5
>қ, - деб тўнгиллади ҳалиги киши. 
Кейин, Умар Қосимовичга қадалганча, унга яқин.\аша 
бошлади.
- Қўйинг, биродар, ишингизни... яхш и эмас. - Гудранди 
Умар Қосимович орқага тисари.хганича, - Ака, э...
Ҳа, бу Усмон Қосим эди.
- Умар, ўзингми, жигар?!
Умар Косимович ўзига келиб, н аф асини ростлашга 
улгурмай, акаси унинг қучогига ташланди.
У акасини ҳар қандай ш ароитда учратиш ни кутган, 
буни кутмаган эди.
- Бу ерлар нам, - дарҳол укасига туш унтириш бера 
бошлади Усмон Қосим. - Даш т тараф дан иссиқда тошбақа, 
ҳар хил ҳаш аротлар судралиб келишади. Мен уларни 
тутиш им керак. Юр, юр! Уйга борамиз... Ф ақат мана бу 
ёқда қоп билан чела к бор, таш иш га ёрдам берсанг, ёмон 
бўлмайди...
- Нима бор ўзи бунинг ичида? - Улар қопқоги 
беркитилган челак билан огзи богланган қопга якинлашгач, 
нохуш ланиб сўради Умар Қосимович қоини кўтаришга 
чогланганча.
- Қўрқма, булар о дам дан заҳарли эмас, - кулди Усмон 
Қосим. - Кўтарган пайтинг битга-яримтаси еу\кангни 
уқалаш и мумкин, холос, бош қа зиёни йўқ!
* * *
Бир тавақали дарвозадан кириладиган ҳовли ҳам тор, 
йўлакни эслатар эди. Бир-бирига туташ икки хона мана 
ш у йўлак деворига худди елимлаб қўйилгандек таассурот 
қолдирарди.
Усмон Қосимнинг сўнгги кунлардаги иши: хоналардан 
бирига китоб, бошқасига ҳар хил ҳайвон, ҳаш аротлар 
йигаётган экан.
250

- Келганинг яхш и бўлди, жигар, зери ки б юргандим 
ўзим, - деди укасига у, и кки бўлак қотган гўш т топиб, 
дарҳол ош қилиш га уринаркан. - Бир кеча меҳмон бўлмай, 
кетаман, демайсан, лекин. Ш у китобли хона сеники, мен 
нариги уйда ётавераман.
- С из ҳам шу ерда ётганингиз маъқул. Нима киласиз 
хаш аротлар ичида? - деди Умар Қосимович. - Майли, бир 
кеча қолсам, қолдим, ака. Аммо м енинг сиздан ўпкам бор, 
очиғи... Мен яна келдим, сиз Тош кентга ҳеч бормайсиз...
- Бир бордим. Идорама-идора айландим, - деди Усмон 
Қосим ўйчан. —Бир идора бор экан. К атта хона. Бу четдаги 
одам у томондаги билан телеф онда гаплашади... Сенинг 
идоранг ҳам шу, деб кайтиб келавердим...
- Мен... алоҳида хона... бизда иш тинч... Хўп, яна қачон 
борасиз? - Кайсарланди Умар Косимович.
- Билмадим, жигар... М ен ёш ликда ўкиш ни битириб, 
қиш лоққа келган одамман, биласан. Мендан бир ёдгорлик 
колиш и керак бу ерда. Шу кўри б турган ҳовлинг музей 
бўлади... Бир томон адабиёт, бир томон табиат...Ҳозир 
бориш им қийинов!.. Иш кўп...
* * *
Умар Қосимович Тош кентга қайтиш и билан эртанги иш 
кунини кутишга сабри чидамай, бунинг ноқулайлигини 
билса ҳамки, Азизовнинг уйига қўнғироқ килди.
Азизов уйда экан. Трубкани ўзи олди.
Улар ўртасида бундай суҳбат ўтди:
- С изни безовта килмадимми, Акмал Турсунович?
- Йўк,. Умар Қосимович, ўзингизми?
- Мен... Сизга бир одам тўтрисида гапирмоқчи эдим...
- Ким?.. Нима иш экан?!
- Тумандаги бир мактаб д иректори ... муаллимдан чиққан, 
охирги уч-тўрт йил директорлик қилган... Шу одам...
- Хўп, кейин?
М аориф 
соҳасидаги 
раҳбарлардан 
бирининг 
унга муносабати яхш и экан. Л екин ўша раҳбар ишдан 
бўшатилибди... Д иректорнинг муовини пайт пойлаб юрган
251

экан, бу фалончининг дум и эди, деб директорга ҳужум 
бошлабди. Уни ишдан бўшатиб, ўрнини эгаллабди.
- Умар Қосимович! Мен унга ёрдам қилиш имни 
сўраяпсизми?
- Йўқ. Гап бошқа. Баъзи бир қабиҳ киш илар бировни 
ўлдириш билан киф ояланм ай, уни иложи борича чуқурроққа 
кўмиб, устидан тупрок, тортавериш пайидан бўлишади.
Биз олиж аноблик тўгрисида кўп гапирамиз, лекин аксар 
олиж аноб одамларни қўллаш ўрнига, ҳалигидек кимсаларга 
эринмай қулоқ соламиз, ногорасига беихтиёр ўйнагандай 
иш тутамиз...
- М ен ҳеч нарсага тушунмаяпман...
- Айтаверайми?
- Албатта!...
- Ўзингиздан мисол келгирсам, хаф а бўлмайсизми, 
Акмал Турсунович? М айлими?
- Гапираверинг. Биласиз, мен очиқ гапни яхши 
кўраман...
- С изни иш ониб кагта лавозимга қўйишган. Лекин 
биров сизнинг устингиздан ёзади... Эсингиздами, шу 
< 
тўғрида гаплашгандик?
- Эсимда...
- Кўичилик сизнинг 
к и м а и г и н г и з н и
, 
нима иш лар билан 
машғуллигингизни унутиб, имзолими, имзосизми, хатни 
текш ириш га тушади. Бу билан сизни ҳам, ўзи ни ҳам 
таҳқирлайди... И гвони ёзган киши ўзи ким — буни ўйлаш 
негадир хаёлга ҳам келмайди...
- Мен барибир тушунмаяпман, Умар Қосимович... 
Бунинг директорга нима алоқаси бор?
- Д иректор қайтиб бош кўтармасин, деб душманлари, 
хат ёзиш маса ҳамки, шунга ўхшаш «эҳтиёт» чораларни 
кўришади. Ҳар хил миш-мишлар тарқатиш ади, бошқа 
бировларнинг магзавасини унинг устига агдаришдан хам 
тойишмайди... У нингўзини шахсан билмаган ҳолда — анча — 
мунча оддий одамлардан тортиб, дуппа-дуруст обрўли 
кишиларгача, мана шу уйдирмага паккос ишонишади...
- Хўп, қисқаси, директорингиз ким? Қаерда? М ақсад?
- Д иректор Бухорода, Акмал Турсунович...
- Ҳалиги... С из Бухорога бориб келдингизми, дейман?
- Худли шундай!..
252

А зизов ўйланганми, наф асини ичга ю тганми кўйда, 
бир оз ж им бўлиб қолди. К ейин, ўзи-ўзидан котиб кула 
бошлади.
- М ени бир мот қилдингиз, Умар Косимович, ичиб 
муллачилик қилган «таскара» одам! Эсладим, - деди у 
ниҳоят. - М енга қаранг, сиз-чи? Сиз иш онмаганмидингиз 
шу гапга? Тўғрисини айтинг!..
Умар Қосимович ҳам бехосдан кулди.
- М ен ҳам ишонгандим, Акмал Турсунович.,. Акамга 
эмас, эшитганимга... - у ўйланиб туриб, қўш иб қўйди: -
Лекин барибир сизга раҳмат.
- Қўйсангиз-чи... Нега?
- Буни туш унтириб бўлмайди, Акмал Турсунович...
253

М у н д ар и ж а
МЎЪЖИЗА 
I ҚИСМ 
ИЗЛАР
Н омаълум ш арпа ......................................................................3
Ўғилнинг ҳасрати .................................................... ................ 4
К ели н н и н г к узати ш лари ......................................................5
Ён қўш ни ....................................................................................... 7
Қ одир ота ҳаёти н и н г қ и сқ ач а
тар и х и ........................................................................................... 9
Қ ассоб ҳам и нсон ..................................................................... 16
Б и р он ан ин г болалари ............................................................ 19
Ж а м и л н и н г хотини .................
 
25
УЙдаги ran .....................................................................................28
А қл балоси ....................................................
30
Б и р тўш акда тўрт ки ш и ..........................................................37
И см ат Бўрон овн и н г
б аҳори ........................................................................................... 40
Ма^чика ............................................
 
•'...................51
Бегона одам .................................................................................. 55
II қ и с м
ИЛДИЗЛАР
Қ абристондаги одам .'.......................................................... 57
Р ақи б лар ........................................................................................ 58
Д ар д устига чипқон ...................................................................60
А ҳм оқ ............................................................................................. 61
И ш қ д ей си зм и ? ........................................................... 
64
Ўн гулдан бир гул .......................
 
 
 
69
Уч киш и .........................
 
 
 
73
М улланинг туш унчаси ............................................
76
Ж у м б о қ ...................................................................... 
 
»*81
Ҳ ар тўки сда бир айб .................................................................84
254

Э ти к ки й ган аёллар ............................................... ................ 89
К алаван и н г учи ........................................................................ 99
И н ти қом ....................................................................................... 102
БО Л А Л И К К А С А Ё Ҳ А Т ......................................................... 108
ОСМОН УЗОҚ, ЕР ҚАТТИҚ
Б и ри н ч и ки ш и .......................................................................... 133
Яна ўш а б ири н чи
киш и ............................................................................................. 137
Қ ўрғонов ..................................................................................... 142
Яна Қ ўрғонов ................................................................... г....... 154
Б и рин чи ки ш и .......................................................................... 156
И к ки н ч и киш и ............................................................................ 158
У чинчи ва тўрти нчи
ки ш и .......................................................................... ’........... 159
Я на б и ри н чи ки ш и ................................................................. 159
Қ ўрғонов ..................................................................................... 159
Т ўрт й и ги т ва Гулгун ............................................................. 160
Ш ЕРЛ О К Х О Л М С БУ Х О РО Д А ЁХУД
С И Р Л И ҚЎЛЁЗМ А Т А Р И Х И .............................................. 161
ҚУШ ЛАР ВА ТУШ ЛАР ................................
 
 
185
В А ЗИ Ф А ..................................................................................... 218
255

84(5Ў)6
М95
Мухтор, Омон.
Ш ерлок Х олм с Бухорода: (Қ и с с а л а р )/ О. М ухтор. 
— 
Т ош кент: «DAVR PRESS», 2008. - 256 б ет
ББК 84(5Ў)6
Омон Мухтор
ШЕРЛОК ХОЛМ С БУХОРОДА
Б ош м у ҳ ар р и р
М у ҳ ар р и р
Т ех н и к м у ҳ ар р и р
М усаҳҳиҳ 
С аҳи ф ал о в ч и -д и зай н ер
У лугбек У рунов
Д илноза З ун н ун о ва
Ж а ҳ о н ги р А бдуж алилов
А зи за Ҳайитова

Download 7,03 Mb.