Olkashunoslik

2. 0 ‘zbek urug‘ va qabilalari
to‘g‘risidagi m a’lumotlar
0 ‘zbcklammg qabila va urugiarining soni to‘g'risida tarixiy man­
balarda m a’lumotlar keltirib o'tilgan. Tadqiqotchilar o ‘z davridagi 
m a’lumotlarga tavanib qabila va u ru g iar sonini har xil tarzda ko'rsatib 
o ‘tishgan. Ko‘pgina manbalarda 92 bovli o'zbek eli haqida m a’lumotlar 
berilgan. 0 ‘zbek eli deganda nafaqat hozirgi 0 ‘zbekiston hududida­
gi, shu bilan bir qatorda Qozogiston, Turkmaniston, Qirg'iziston. 
Volgabo‘yi xalqlari, Boshqirdiston, Tatarlar, Oltoy, Tuva, Yoqutlar, 
Uyg‘urlar hamda M o‘g ‘uliston hududida yashovchi turkiy xalqlami 
e’tiborga olish lozim.
Rashididdinning «Jome’ ut-tavorix» asarida (bu asami 1301—
1311-yillarda yozgan) turkiy xalqlaming qabila, urugiari haqida ba- 
tafsil m a’lumot berilgan. X. Doniyorov Rashididdin fikrlarini davom 
ettirib, ulaming hoziigi avlodlari o ‘zlarini qadimgi vaqtlardan beri 
m o‘g ‘ullarga qo‘shilib kelgan, deb ta ’kidlaydi. N. Norboyev qadimgi 
vaqtda mo‘g ‘ullaming o ‘zlari ham choilaida yashovchi turkiy xalqlar- 
ning bir bo‘lagi b oigan degan fikmi ilgari suradi.
О ‘zbek xalqining qabila va urug‘lari haqida Mahmud Koshg ‘ariyning 
«Devoni lug‘otit turk» asarida ham m aium otlar keltirilgan, unda turk­
lar 20 ta qabiladir: bevenek, qipchoq, o ‘g ‘uz, yaman, bashgirt, basmil, 
qay, yoboku, tatar, qirgiz, chigil, tuxsi, yag‘mo, ig io q , yumup (sha- 
mul), uyg‘ur, tangut, tovg‘ochlar ko‘rsatilgan. Hozirda bu urugiam ing 
o ‘zbeklar tarkibida 10 ta u ru g i mavjud.
Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarayi turk», Bobuming «Bobumo- 
ma», Binoiyning «Shayboniynoma», Muhammad Solihning «Shaybo- 
niynoma», «Abulxaymoma» va boshqa asarlarda ham о ‘zbek urug‘ va 
qabilalari haqida m aium otlar mavjud. Abulg‘ozixon o ‘zbek qabilalarini 
ikkiga boiadi, birini turk avlodlari, ikkinchisini esa m o‘g ‘ul avlodlari 
deb koisatadi. Abulg‘ozi Bahodirxon qo‘ng‘irot qabilasidan b o iib , bir 
necha tillami bilgan, tabiat, tarix, til, siyosat sohasida ham yetuk inson 
b o iib , 1644-1664-yillarda Xiva xonligini idora qilgan. N.Xanikovning
114

---

1843-yilda yozilgan «Buxoro xonligining tavsifi» asarida o ‘zbek xalqi- 
ning urug‘ va qabilalari haqida m a’lumotlar berilgan. 1849-yilda Bu­
xoroga sayohat qilgan A. Byoms o ‘zining «Buxoroga sayohat» nomli 
asarida o ‘zbeklar qadimgi davrda 32 ta urug‘dan iborat bo‘lganligini 
ta ’kidlaydi va ular ichida eng yiriklarini keltirib o ‘tadi; Q o'ng'irot -
Boysun va Uiganchda, Qatag'on - Qunduzda, M ang‘it - Buxoroda. 
Yuz - Qo‘qon va Hisorda, Loqay - Hisorda, Qipchoq - Balxda, Yobu 
(Yaba) - Balxda, Ming - Maymanada ko‘proq yashaganlar deb xabar 
beradi. Herman Vamberi 1865-yili yozgan « 0 ‘rta Osiyo bo‘ylab sayo­
hat» nomli asarida o ‘zbeklaming 32 ta urug‘ini keltiradi: qo‘ng‘irot, 
qipchoqlar, yuz, mang‘itlar, nukis, nayman, qulam, qiyot, oz (os), toz, 
sayyod, jig ‘atoy, uyg‘ur, oybek, do‘rmon, ushin (uyshun), qanjig‘ali, 
nug‘ay, bolg‘ali. metan (mitan), jaloyir, kenagas, qangli, ichkili, bag‘urli 
(bavurli). olchin, ochmoyli (ochmayli), qorakursoq, birquloch, tirlish, 
katta kesor, ming.
H.Vamberining asarida qo‘ng‘irot, uyg‘ur, qipchoq, nukus (nukuz), 
ochmoyli (ochmayli) urag'lan Xivada, ming - Maymanada, N aym an- 
Qarshida ko‘p uchrashi ta’kidlanadi. Shuningdek, Afg‘onistonning 
Qunduz, Xulma, Okcha, Shibirg‘on, Mavmana va Antxam shaharla- 
rining aholisi, asosan, o'zbeklar toifasidan deb ko‘rsatilgan. Marka­
ziy Osiyo xalqlarining tarixini o ‘rganishda NA.Aristovning «Tur- 
kiy xalqlaming etnik tarkibi to‘g ‘risida mulohazalar va ulaming soni 
to ‘g ‘risida m a’lumotlar» asari muhim sanaladi. Unda turkiy xalqlar 
(xunnlar) ichki nizolar va urushlar natijasida Sharqiy va G ‘arbiy Xunn- 
Iarga bo‘linib ketganligi, G ‘arbiy Xunnlar davlatiga 0 ‘rta Osiyo va 
Orol bo ylari, Kaspiy va Volgabo'yi hududlari kirganligi yoritilgan.
D.N. Logofetning 191 l-yilda yozilgan «Buxoro xonligi Rus vassalli- 
gida» asarida o ‘zbeklaming 102 ta um g‘ga bo‘linishi keltirib o ‘tilgan. 
Unda mang‘it, qo‘n g ‘irot, o zbek, qizil, qozoq, qatag‘on, laqay kabi 
um g‘lami keltirilgan. Yuqorida urug‘lar to‘g ‘risida keltirib o ‘tilgan 
m a’lumotlaming barchasini ham to‘g ‘ri keltirilgan deb xulosa chiqarish 
biroz o ‘rinli emas, ularda birmuncha xato va kamchiliklar ham mav- 
judligi ko‘zga tashlanadi.
115

---