Olkashunoslik

va.
vaqf- 
lar musulmon ta’limiga bag‘ishlangan, 0 ‘rta Osiyo tarixiy yodgorlik- 
lariga oid va boshqa maqolalari o'zbek xalqi etnografiyasi va tarixini 
o‘iganish uchun muhim manba hisoblanadi. O sha yili Buxoro xonligida 
N. Mayev boshchiligida o‘tkazilgan ekspeditsiya ham ma’lum yutuqlaiga
124

---

erishdi. Uning Buxoro xonligiga qilgan sayohati natijasida yozgan asari va 
boshqa ko‘pgina maqolalarida muhim etnografik ma’lumotlar bor. N.Ma- 
yevning 1875 va 1878-yillarda o'tkazilgan Hisor ekspeditsiyasi natijasida 
yozilgan bir qancha ocherklarida Surxon vodiysi va Sherobod bekligida 
yashovchi o‘zbekiaming qo'ng‘irot, marqa, kichi, yuz. loqay, do‘rmon, qa- 
tag‘on kabi urug'-aymoq va qabilalari to‘g‘risida, mahalliy aholining geogra­
fik joy lashishi, xo jalik tunnushiga oid bir qancha maiumotlar mavjud.
Middendorf o'zming Shimoliy va Sharqiy Sibirga qilgan safari dan 
keyin 1877-yili Farg‘ona vodiysiga qishloq xo‘jaligi va iqtisodiyoti- 
ni o rganish maqsadida ilmiy safarga keladi. Uning o ‘z zamondosh- 
lari tomonidan yuksak bahoga muyassar b oigan «Farg‘ona vodiysi 
to ‘g ‘risidagi ocherklari»da bu boy o ik a faqat geografik va iqtisodiy 
tomondan ta’riflanibgina qolmay, mahalliy Farg‘ona aholisining antro­
pologiya va etnografiyasiga oid muhim m aium otlar ham keltirilgan.
1879-yili Samara ekspeditsiyasi tarkibida rassom va arxeolog sifatida 
ishtirok qilgan N.Simakov nihoyatda qiziqarli materiallar to plagan edi. 
Bu materiallar uning « 0 ‘rta Osiyoning san’ati» nomli albomida o ‘z ak- 
sini topdi. Mazkur asar, V.Stasov iborasi bilan aytganda, «Qadimgi 0 ‘rta 
Osiyo san’atining fors, arab, Vizantiya va boshqa san’atlarga qanday 
ta’sir qilganligi haqidagi» masalani hal qilishda dastlabki qadam edi.
Etnografik materiallami keng ommaga yetkazish va ulami saqlab 
qolishda ilmiy jumallar. statistik qo‘mitalaming hamda «Turkestans- 
kiye vedomosti» gazetasining xizmatlarini alohida qayd qilib o iish
lozim. Mazkur davriy nashrlarda A. Kun, A.Divayev, A.Ostroumov, 
N. Likoshin, N. Gabin, A. Kushakevich, V. Razvadovskiy, A. Semyonov, 
N. Kirpichnikov, A. Kalmikov, F. Pospelov va boshqalaming asarlari 
tez-tez bosilib turgan.
0 ‘rta Osiyo xalqlari, shu jumladan. o‘zbeklaming tarix va etnografiya- 
sini o'iganishda XIX asrda atoqli ms olimlarining tashabbusi bilan tashkil 
topgan ilmiv jamiyatlaming roli nihoyatda kattadir. Ular faqat ilmiy mu- 
ammolami hal qilibgina qolmay, balki Rossiya imperiyasining mustam- 
lakachilik siyosatini amalga oshirishga ham o‘z hissasini qo‘shganlar. 11- 
miy jamiyatlar ro‘yxatining o ‘ziyoq ms geografiyajamiyatinmg Turkiston 
boiim i, tibbiyot, antropologiya va etnografiya havaskorlari jamiyatining 
Turkiston boiim i, Turkiston arxeologiya havaskorlari to‘garagi, Turkiston 
qishloq xo‘jalik jamiyati, 0 ‘rta Osiyo olimlar jamiyati, ms texnikajami-
125

---

yatining Turkiston boiim i, Sharqshunoslik jamiyatining Toshkent boiim i, 
Turkiston tabiatshunoslari va vrachlari jamiyati. Turkiston tibbiyot jami- 
yati hamda Farg‘ona va Samarqand vrachlari jamivatlari bu muassasalar 
ko'lamining naqadar keng ekanligini koisatib turibdi.
Turkiston ziyolilarining eng yaxshi vakillarini o ‘z saflarida birlash- 
tirgan bu jamiyatlaming a’zolari (ular ichida etnograflar va sharqshu- 
noslar ko‘p edi) yaratgan asarlar ko‘pincha Rossiyaning ilg‘or olimlari 
tomonidan yuksak baho olgan. Jamiyat a’zolarining ruscha-o‘zbekcha 
lug'atlar tuzish, maktablar uchun malialliy tillarda o'quv qoilanmalari 
tayyorlash, o'zbek, tojik va qozoqlar tomonidan rus tiimi va rus 
o ‘qituvchilari tomonidan mahalliy tillami o ‘rganish uchun kechki kurs- 
lar tashkil etish, Toshkentda kutubxona va Sharq instituti ochilishiga 
erishish va boshqa masalaiardagi dastlabki urinishlari jamiyatlaming 
g'oyat ilg‘or faoliyatidan dalolat beradi.
O 'sha davrdagi vaziyat ilmiy jamiyatlar va ayrim tadqiqotchilaming 
faoliyati uchun juda ham noqulay edi. Rossiyadagi ijtimoiy-siyosiy 
tuzum o‘zbeklar va O rta Osiyodagi boshqa xalqlar tarixi va etnogra- 
fiyasini muntazam va chuqur o'rganishni to‘g ‘ri uyushtirishga imkon 
bermas edi. Ular asosan o ‘z ixtiyoridagi juda oz va tasodifiy y o i bilan 
to ‘plangan m ablagiar bilangina ish olib borar edilar. Masalan, Sharq- 
shunoslik jamiyati Toshkent bo iim i nomiga Turkiston harbiy okmgi 
qo mondoni yordatnchisining yozgan maktubida. «Jamiyat Sharqni 
Sharq uchun va fan uchun emas, balki xalqlami Rossiyaga qo‘shish, 
luslashtirish uchun o ‘rganishi kerak», deb qayd qilingan edi. 
Shurung
uchun ham ilmiy jamiyatlaming bir qanchasi Turkiston mustamlaka 
ma’muriyati tomonidan qo‘yilgan vazifalarni bajarishga majbur edi.
Sharqshunoslik jamiyati Turkiston boiim ida 0 ‘rta Osiyo xalqlari 
o‘tmishi va o‘sha davrdagi turmushini ilmiy jihatdan o‘iganish ko‘pincha 
rus buijuaziyasining mustamlakachilik manfaatiga bo‘ysundiri!gan. 
Jamiyat o ik a uchun oliy sharqshunoslik taiim i zarurligi to‘g ‘risidagi ma- 
salani ko‘tarib chiqqanda general-gubematoming o g ir q o ii lining ishini 
bo‘g ‘ib qo'ydi Shunday qilib, XIX asming ikkinchi yarmi - XX asming 
boshlarida o‘zbeklami va 0 ‘rta Osiyoning boshqa xalqlarini etnografik 
jihatdan oiganishda fanga ancha hissa qo‘shilgan edi. Mustamlakachi­
lik siyosatiga amal qilib kelgan buijua fanining tor doiradagi taiim oti 
va cheklangan imkoniyadariga qaramay, o‘sha davrdayoq Turkiston
126

---

o'lkasidagi elatlaming tarixi va etnografiyasiga oid boy m a’lumotlar va 
materiallar keyingi tadqiqotlar uchun muhim bir zamin bo‘lgan edi.
1917-yildan keyin tadqiqotchilar, shu jumladan, etnograflar orasi­
da tabaqalanish boshlandi, ya’ni ayrimlar yangi tuzum tarafdori bo‘Isa, 
boshqalar sovetlaiga qarshi tomonga o ‘tib ketdilar. Ammo ilg‘or rus 
va chet el olimlarining fanga fidoyi qismi izlanishlarini davom ettirib, 
yosh etnograflami yetishtirishga o‘z hissasini qo‘shdilar. Masalan, et- 
nograf va sharqshunoslardan N. Mallitskiy, M, Andreyev, A. Semyonov,
A.Divayev kabilar 1920-yilda Turidstonda birinchi tashkil topgan 0 ‘rta 
Osiyo Davlat universitetida qolib, o‘z ilmiy ishlarini davom ettiigan edilar.
Shuni alohida qavd qilish lozimki, etnografik tadqiqotlami o ‘tka- 
zishda yosh Turkiston Respublikasining fan va maorif tashkilotlari an­
cha jonkuyarlik ko'rsatdilar. 1921-yilda malialliy hokimiyat tomonidan 
yirik etnograf olimlardan tashkil topgan «Turkiston tub aholisining 
maishiy turmushini o ‘rganish ilmiy komissiyasi» o ‘zbek etnografiyasi 
rivojida muhim bir bosqicb bo‘ldi. 0 ‘sha vaqtda ikkita ekspeditsiya 
tashkil qilindi: A.Divayev rahbarligidagi Sirdaryo va M.Andreyev 
boshchiligidagi Samarqand ekspeditsiyalari. Ular mahalliy etnoslar va 
etnik guruhlar (o‘zbeklar, turkmanlar, arablar, lo‘lilar) to ‘g ‘risida boy 
etnografik m a’lumotlami topladilar.