Olkashunoslik

Turkiy urugiarni o‘rgangan sharqshunos N. Xanikov ulami
nechtaga ajratgan?
A. 96 ta urug'-qavmga
B. 32 ta urug'-qavmga
C. 91 ta urug‘-qavmga
D. 90 ta urug'-qavmga
3„ Q‘zbek xalq etnografiyasini ilmiy jihatdan o‘rganish va unga oid
m aium otlam i to‘plash qachondan boshlangan?
A. XIX asming 1-yarmidan
B. XX asming 2-yarmidan
C. XIX asming 2-yamridan
D. XX asming 1-yarmidan
4. Dastlabki etnografik m aium otlar qachon paydo boigan?
A. Mezolit davrida
B. Paleolit davrida
C. Neolit davrida
D. Bronza davrida
5. G. Meyendorfning 0 ‘rta Osiyo xalqlari tarixiga oid yozgan asari
qanday nomlagan?
A. «Orenburgdan Buxoroga sayohat»
B. «Orenburgdan Xorazmga sayohat»
C. «Orenburgdan Samarqandga sayohat»
D. «Orenburgdan Xivaga sayohat»
Nazorat savollari
128

---

VI BOB. TOPONIMIKA 0 ‘LKA TARIXINI 0 ‘RGANISHDA
ASOSIY M ANBALARDAN BIRI SIFATIDA
Reja:
1. Toponiinika tushunchasi va uning maqsadi.
2. Toponimik tadqiqotlar tarixi.
3. Toponimikaga oid asosiy ilmiy terminlar va ulaming maz- 
muni.
Tayanch iboralar: 
topommika, toponim, antrotoponimika, gidro- 
nimika, oykonomika, oronimika, urbanomika, etnonimlar, paronimlar, 
teonimlar, zoonimlar, religionimlar, meronimlar, xronimlar.
1. Toponimika tushunchasi va uning maqsadi
1917-yilga qadar toponunika mustaqil fan sifatida organilmay, 
uning vazifasini tarixiy geografiya fani bajanb kelardi. Toponimika 
geografiya, tarix, etnografiya, tarixiy oikasliunosiik fanlari bilan cham- 
barchas aloqada rivojlanadi. Toponimlar til tarixini tadqiq etishda, xalq- 
laming tanxiy o ‘tmish xususiyatlarini oiganishda, ulaming joylashish 
chegaralarini belgilashda, tillaming o ‘tmishdagi tarqalish hududlarini 
tadqiq qilishda, madaniy markazlar, savdo y oilari va shahar, qishloq 
geografvyasim tavsiflashda muhim hisoblanadi.
; 
Tarix, geografiya, tilshunoslik, oMkashunoslik, etnografiya kabi ko‘plab 
fanlami o‘rganishda toponimikaning o‘mi muhim. U fan sifatida birmun- 
cha kechroq shakllangan boiishiga qaramay, olkamiz tarixini o ‘rganishda 
muhim sanaladi. Toponimikani bilmay turib geografik joy nomlarini bir- 
birlaridan farqlash qiyin. Tabiiyki, har bit turkum (shahar, qishloq, tog‘, 
cho'l, va h.k.) tushunchalar biror norn ostida shakllangan. Shu boisdan in- 
sonivat shakllanibdiki, ulami biron bir nomlar bilan ataydi. Natijada jami­
yat tarixida millionlab nomlar paydo boidi va ulaming o ‘ziga xos ma’no-
129

---

mazmunlan shakllandi. Aynan o'sha ma no-mazmun bir qancha fanlami 
o'rganishda ozig a xos ahamiyal kasb etadi.
В uni chuqur anglagan tadqiqotchilar joy nomlarini tarixiy, lingvis- 
tik, ya’ni etimologik jihatdan tahlil qilar ekan. o ‘shatoponim mazrnunan 
joylashgan nuqtasining tabiiy geografik sharoitiga naqadar mos tushish 
yoki tushmasligiga e ’tibor qaratadilar. Chunki joy nomlan o'sha hudud- 
ning o‘ziga xos xususiyatlarini aniq ifodalab turadi. Masalan, Nurota 
togiari yonbag'irlarida joylashgan Temir Qobiq, Temirkon, Zarmitan. 
Zarband qishloqlari o ‘mida qadimdanoq temir yoki oltin qazib olingan. 
joyning bu xil nomlanishi zamonamizda ushbu hududlar bo'ylab yirik 
konlaming ochilishga sababchi bo'lgan bo‘lsa kerak.
Toponimika fani garchand mustaqil ravishda shakllangan bo‘lsa-da. 
u rivojlanish bosqichida qator fanlar bilan o ‘zaro aloqada bo'lgan va bu 
jarayon hamon davom etib kelmoqda. Chunki toponimlami bir qancha 
fanlar o ‘z nuqtayi nazaridan turib o'rganadilar. Filologlar toponimlar- 
ning kelib chiqishi (etimologiyasi), shuningdek, lingvistik birlik sifa­
tida shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini o'rgangan. Toponimlar 
o ‘tmishning «guvohlari» sifatida tarixchilaming diqqatlarini jalb qila­
di, etnograflar esa toponimlaming turli urf-odatlari, aholining yashash 
tarzi bilan o zaro aloqada shakllanish xususiyatlarini tadqiq etadilar. 
Geograflar toponimikani fanlaming bo'linmas tarmog'i sifatida biladi- 
lar Chunki toponimik atamalaming geografik tarqalishi, ushbu fanni 
tadqiq etishda o ‘ziga xos uslub tarzida ishtirok etadi. Zero, joy nomlari 
ko'pgma holatlarda o'rganilayotgan hududning geografik sharoitidan 
xabar berib turadi.
Toponimika geografik nomlar, kishi ismlarini o‘rganadigan fan si­
fatida maydonga keldi. Toponimika atamasi lotin tilidan olingan bo‘lib, 
«topos» - joy, «onom» - nom, umuman, joy nomini o ‘rganadigan 
fan degan ma’noni bildiradi. Geografik nomlar va zamin qa rida 
o ‘rganilayotgan nomlar, insonlarga qo'yiladigan ismlar toponimika- 
ning manbasi hisoblanadi. Toponimika ikki obyektdan: mikro va mak- 
ro toponimlardan iborat bo iib, mikrotoponimika - grammatik jihatdan 
mayda obyektlami - turdosh otlami, makrotoponimika esa atoqli otlar, 
ya’ni yirik obyektlaming nomlarini tadqiq qiladi.
Joy nomlari insonivat tarixi va hayotida alohida o ‘ringa ega. Ular- 
siz kishilar qayerga borishini ham bilmasdilar. Shuning uchun qadimgi
130

---

joy nomlariga maxsus, alohida to'xtalish hollari boim asa hamki yozil­
gan ilmiy-amaliy qiymatga ega b o ig an asarlarda u yoki bu darajada 
to‘xtalganligini tarixiy va geografik asarlardan bilishimiz mumkin. At- 
rofimizdagi turli-tuman joylami ularga berilgan nomlar asosidagina tu- 
shunamiz, anglaymiz va eslab qolamiz, chunki toponimlar (joy nomlari)
o ziga xos tarix, o ‘ziga xos xotira hamda o ‘ziga xos madaniy-ma’naviy 
yodgorliklardan biri sanaladi. Shuning uchun ham joy nomlari davlat 
ahamiyatiga molik masala ekanligi qator rasmiy hujjatlarda qayd qilin- 
gan.
0 ‘zbekiston 
toponimikasi 
fani 
asrimizning 
30-yillaridan 
boshlab 
rivojlangan. 
Uning 
rivojlanishiga toponim ist olim
H.Hasanovning xizm atlari katta. Vatanimiz joy nom lariga oid to- 
ponimik m a iu m o tlar esa tarixiy ilmiy kitoblardan qadim-qadim- 
dan beri naql qilinib kelmoqda. Shu sababli joy nomlari b o ‘yicha 
olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarida ancha qadimiy b o ig a n
q o iy o z m a manbalaridagi m ateriallar ham e ’tiborga olinmoqda. Bu 
holni hozirgi vaqtda am alga oshirilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarida 
aniq k o ‘rish mumkin.
O'zbekiston toponimikasi fani aynan Vatanimiz hududidagi joy 
nomlarini yigish, to'plash, m aiu m bir ilmiy-nazariy tizimga solish bi­
lan birga, ulami har tomonlama izohlashga ham harakat qiladi. Mamla­
katimiz hududida Toshkent shahri, Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Samar­
qand. Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Xorazm, Navoiy, Naman­
gan, Andijon, Farg‘ona viloyatlari va Qoraqalpogiston Respublikasi 
joylashgan. Yuqorida sanab oiilgan shahar va viloyatlar toponimikaga 
m aium otlam i y ig ib beradi.
Har bir hudud uchun toponimik qonunivatlar takrorlanmas 
ko‘rmishli holatga egaligini V. Juchkevich ham o‘z monografiyasida 
alohida qayd qilib oiganligini e ’tiborga oladigan boisak, har bir vilo­
yat, shahar, voha, tuman o ‘ziga xos toponimlariga ega Ulami oiganish 
va ular to ‘g ‘risida maxsus maqola, monografiyalar, ilmiy tadqiqot ish­
larini olib borish zarur. Chunki vaqt o’tishi bilan joy nomlari unutilib 
borishi vohud ba’zi sabablarga k o ia zamonaviylashtirilishi ham mum­
kin. Bunday holatlamirig oldini olish uchun esa joy nomlarini, xoh u 
makrotoponim boism , xoh mikrotoponim b oisin, tadqiq etish zarur 
hisoblanadi.
131

---

M a’lum mintaqa toponimikasini o ’rganisli ma’lumot to ‘plashdan 
boshlanadi. Bu ish, odatda, o ‘lkashunoslik bo'ytcha tadqiqot olib bori- 
layotgan mikrotuman, qishloq, ovul, mahalla hududlarida, keyinchalik 
tuman, viloyat va respublika miqyosida amalga oshiriladi. Toponimik 
m a’lumot y ig ish ishini boshlashdan avval m a’lumotlami qanday va 
qayerlardan to plash hamda kimlar bilan qanday mavzuda suhbatlar 
o ‘tkazishning, hech bo‘lmaganda taxminan ish rejasi va dasturi ishlab 
chiqilishi shart. Mana shu reja va dastur asosida puxta tayyorgarlik ish­
lari olib boriladi, so‘ngra dala tadqiqot ishlariga o ‘quvchi va talaba- 
lar jalb qilinadi. Dalada tadqiqot ishlarini amalga oshirish jarayonida 
aholidan eshitgan hikoya, afsona va o ‘tmish haqidagi suhbatlami ham­
da boshqa materiallami muntazain yozib boriladigan maxsus kundalik 
bo‘lishi shart.
Shundan so'ng surishtirish va suhbat natijasida olingan m a’­
lumotlami tadqiq qilishda toponimik toifalar bo‘yicha maxsus karto- 
tekalar tuziladi. Keyin shu asosda lug‘atlar yaratiladi. Keyinchalik 
tadqiqotchilaming fikrini hisobga olgan holda bir tipdagi ommaviy to- 
ponimlami sinchiklab o rgamsh katta ahamiyatga ega. Tadqiq qilingan 
va to'plangan toponimik m a’lumotlar o ‘lkashunoslik muzeyida, shu­
ningdek, bu m a’lumotlar maxsus kutubxonalardagi alohida bolim larda 
saqlanadi. Toponimik m a’lumotlar to ‘plash ko‘pincha shu o‘lka tarixini 
o ‘rganish ishi bilan parallel holda olib boriladi.