Olkashunoslik

N. 
Mayev
109

---

V BOB. 0 ‘LKAM IZ TARIXINI 0 ‘RGANISHDA
ETNOGRAFIK M A’LUM OTLARNING Q ‘RNI
Reja:
1. O ik a tarixini o'rganishda dastlabki etnografik maiumotlar.
2. 0 ‘zbek urug' va qabilalari to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar.
3. Rossiya tadqiqotchilari tomonidan о lkamiz etnografiyasining 
o‘rganilishi.
Tayanch iboralar: 
etnografiya, qabilalar, elat, xalqlar, maishiv tur- 
mush, xo‘jalik, urf-odat, din, til, marosim, xalq og'zaki ijodi.
1. OMka tarixini o ig a n ish d a dastlabki
etnografik m a’lumotlar
Etnografiya ko'p qirrali ijtimoiy fan b o iib , uning tadqiqot ob- 
yekti xalq va elatdir. Bu fan xalqlaming kelib chiqishi va joylashuvi 
ijtimoiy hayoti, xo jaligi va g'oyaviy qarashlari kabi muammolarni 
o ‘tganadi.
Dastlabki etnografik m aium otlar ibtidoiy jamiyat qaror topgani- 
dan keyin qabilalar o'rtasida aloqalar o ‘rnatilishi natijasida to ‘plana 
boshlangan. 0 \sh a davrdayoq ayrim qo‘shni qabila, elat va xalqlar- 
ning maishiy turmushi, etnik xususiyatlarini o'rganish taqozosi bilan 
vujudga kelgan. 0 ‘zbek xalqining eng qadimiy ajdodlari to 'g ‘risida 
m aium otlar juda к am. Qadimgi Eron, Bobil, Ossuriya hukmdorlari 
o'zlarini ulug iash maqsadida toshga bitilgan zafamomalarida bo- 
sib olingan va bo'ysundinlgan elat va xalqlami tilga olganlar. Shu- 
lar ichida o ‘rta osiyoliklaming qadimiy ajdodlari to'g'risida ham 
m aium otlar mavjud.
110

---

Ilk yozuv manbalaridan qadimgi eron, yunon va rim mualliflari- 
ning asarlarida Vatanimiz hududida yashagan qadimgi qabila va elat- 
lar tilga olinadi. Masalan, antik davr mualliflaridan miletlik Gektay, 
Strabon, Gerodot, Arrian, Ptolemey va Ktesiy, sitsiliyalik Diodor, 
Pompey Trog, Tatsitlar o ‘z asarlarida sak va massaget qabilalari, xo- 
razmiylar, baqtriyaliklar, parfiyaliklar va so 'g ‘diylar to ‘g ‘risida ay­
rim m a’lumotlar keltirganlar. O rta Osiyo xalqlarining eng qadimgi 
ajdodlari va ulaming turar joy lari, urf-odat va marosimlari to ‘g ‘risida 
noyob m a’lumotlami bizgacha yetib kelgan zardushtiylik dinining 
muqaddas kitobi «Avesto»dan olish mumkin. «Avesto»da keltirilgan 
ayrim m a’lumotlami arxeologik m a’lumotlar toidiradi. Miloddan 
avvalgi II—
I asrlardan boshlab arablar istilosigacha b o ig a n davrdagi 
O rta Osiyo xalqlariga tegishli ba’zi axborotlami Eron solnomalarida, 
xitoylik sayyohlaming esdaliklarida, Vizantiya va arman manbalarida 
uchratishimiz mumkin.
Arablar hukmronligi davrida ilk o ‘rta asr mualliflaridan geograf va 
sayyohlar Ibn Hurdodbeh, Balxiy, Istaxriy, Ibn Havqal, Ma’sudiylar 
o‘z sayohatnomalarida zamondosh elatlar to'g'n sid a nisbatan boy 
m aium otlar yozib qoldiiganlar. Masalan, Xurosonda yashagan geograf 
olim Abu Zayd Balxiy 60 ga yaqin asar yozgan. U dunyo xaritasini 
tuzadi, uning asarlaridagi xaritalardan biri Buxorodagi somoniylar ku- 
tubxonasida saqlangan.
0 ‘rta asming eng yirik olimlaridan iste’dodli tilshunos Mah­
mud Koshg‘ariy o ‘zining «Devoni lug‘otit turk» nomli noyob asarida 
o ‘zbek xalqining eng qadimgi turkiy tilda gaplashuvehi ajdodlaridan 
biri b o igan chigil qabilalari Iskandar Zulqamayn yurish qilgan davr- 
davoq yirik etnik guruhlardan hisoblangani haqida m a’lumot beradi. 
Mahmud Koshg‘ariy o‘z asarida ilk o ‘rta asrlarda aholi ham turkcha, 
ham so‘g ‘diycha so‘zlashganligini, ya’ni ikki til ham muomalada 
boiganligini qayd qilgan Demak, o ‘zbek xalqining ajdodlari qadimdan 
muayyan bir hududda o ‘ziga xos bir moddiy va m a’naviy birlik yara- 
tib, asta-sekin til jihatidan umumiylikka erisha boshlagan. XI asming 
yetuk shoiri va olimi Yusuf Xos Hojib tomonidan yaratilgan «Qutadg‘u 
bilig» asarining bizgacha yetib kelganligini alohida aytib o ‘tish kerak. 
Unda ham juda ko‘p xalqimiz etnik tarixiga oid qimmatli m aium otlar 
uchraydi.
I l l

---

Amir Temur va uning taxt vorislari hukmronlik qilgan davrda 0 ‘rta 
Osiyo, jumladan, 0 ‘zbekiston hududiy yirik madaniyat markaziga ay- 
landi va uning boshqa mamlakatlar bilan aloqalan kuchaydi. Bu davr­
ga oid qiziqarli etnografik m a’lumotlami ispan elchisi Rui Gonsalcs 
de Klavixoning asarida, rus solnomalarida, mahalliy mualliflar Nizo- 
middin Shomiy, Abdurazzoq Samarqandiy va boshqalaming asarlari- 
da uchratish mumkin. XVII asr boshlarida 0 ‘rta Osiyoni bosib olgan 
ko‘chmanchi o ‘zbeklaming etnik tarkibi, hududiy joylashuvi, turmush 
tarzi va urf-odatlari to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar M as’ud Ibn Usmon 
Ko‘histoniyning «Tarixi Abulxayrxon», Kamoliddin Binoiyning «Shay- 
boniynoma», Abulxayr Fazlulloh Ro‘zbexonning «Mehmonnomayi Bu­
xoro» nomli asarlarida o ‘z aksini topgan.
0 ‘zbek xalqi etnografiyasiga oid m a’lumotlami to ‘plash XIX asr- 
ning birinchi yarmidan boshlanib, N.N. Muravyov, A.F. Negri, N.V. Xa- 
nikov, G.I. Danilevskiylar olib borgan kuzatishlar 0 ‘rta Osiyo xalqla­
ri, shu jumladan, o ‘zbeklaming etnografiyasini o ‘rganishdagi dastlab- 
ki ilmiy qadamlar bo‘ldi. 1870-yili Buxoroga j o ‘natilgan A F. Negri 
boshchiligidagi diplomatik missiya qatnashchilaridan E.A.Evers- 
mann, X.Pandar, P. Yakovlev, polkovnik Meyendorflarning esdalik 
va xotiralari nihoyatda boy tarixiy-etnografik m a’lumotlarga ega.
G.Meyendorfning turli tillarga nashr qilingan «Orenburgdan Bu­
xoroga sayohat» kitobida Buxoro xonligining geografik o ‘mi, ijti- 
moiy-iqtisodiy ahvoli, davlat tuzilishi, aholisi, ulaming mashg‘uloti, 
qishloq xo'jaligi. sug‘orish tizimi, hunarmandchiligi, ichki va tashqi 
savdo aloqalari, oila va xotin-qizlarning turmushi haqida qimmatli 
m a’lumotlar mavjud.
Chet el mualliflaridan biri, fors tilini yaxshi biladigan ingliz sayo- 
hatchisi Aleksandr Byoms 1831-1832-yillaida Buxoroda turib muliim 
siyosiy, iqtisodiy, harbiy va etnografiyaga oid materiallar to‘playdi. 
Byoms yozib qoldirgan sayohatnomalaiida o‘zbek xalqi haqida niho­
yatda ko‘p qiziqarli m a’lumotlami olish mumkin. 1840-1850-yillar da- 
vomida Qozog‘iston va 0 ‘rta Osiyo xalqlarining etnografiyasini ilmiy 
jihatdan o'rgangan aka-uka Nikolay va Yakov Xanikovlaming xizmat- 
lari katta. Yakov Xanikovning 185 l-yilda nashr etilgan «Orol dengizi 
va Xiva xonligi xaritasiga izohnoma» asarida etnik masalalarga alohida 
e ’tibor berilgan.
112

---

Turk tillanni yaxshi bilgan mashhur venger olimi H. Vambe- 
ri 1863-yilda Xiva, Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlarga sa- 
yohat qiladi. Uning O 'rta Osiyo haqida yozgan asarlarida mahal­
liy aholi, shu jumladan, o'zbck xalqi etnografiyasiga oid qiziqarli 
m aium o tlar mavjud. U o zbek u ru g iari haqida gapirib, birinchilar- 
dan b o iib «o‘zbek» so ‘zining kelib chiqishi haqida so‘z yuritadi.
H. V am beri32tao‘zbek qabilalariningro‘yxatim ham dabadiiy san’ati, 
urf-odatlari va diniy marosimlari haqida qimmatli m aium otlam i 
keltiradi. Shuningdek, o'zbek u ru g ia ri to'g'risidagi m aium otlam i 
N .X anikov ham keltirib o'tadi, u o ‘zbek u ru g iari sonini 96 ta 
b o ig a n deb e ’tiro f etadi.
O'tgan asming dastlabki yillaridan boshlab fan va m a’rifat fidoyilari 
Turkiston Respublikasi hududida etnografiya tadqiqotlarini o ‘tkazishga 
katta e ’tibor bera boshladilar. 1918-yilda ochilgan Turkiston xalq do- 
rilfununida o ‘zbek etnografiyasidan maxsus kurslar o ‘qitila boshlan- 
di. 0 ‘rta Osiyoda 1920-1924-yillarda o ‘tkazilgan aliolini ro‘yxatga 
olish tashkilotchilaridan biri M.P. Magidovich o ‘zining aholi o'rtasida 
to‘plagan tarixiy etnografiyaga oid m aiumotlariga asoslanib, o ‘zbek 
xalqi qabilalarining ro‘yxati hamda ulaming qisqacha etnografik tav- 
sifini berdi.
Butun umrini 0 ‘rta Osiyoda o ‘tkazgan, mahalliy tilni yaxshi 
bilgan M.S. And va A.A. Semyonovlar ham o zbek etnografiyasi- 
ni o ‘rganishga katta hissa qo‘shdilar. 1920-1921-yillarda M.And 
boshchiligida Shimoliy Farg‘ona va Samarqand viloyatlariga il­
miy safarlar uyushtirilib, nihoyatda boy etnografik m aiu m o tlar 
to ‘playdi. 1819-1820-yillarda Xiva xonligiga sayohat qilgan kapitan 
N N. Muravyov o 'z taassurotlari asosida muhim ilmiy asar yarata- 
di. Muravyov asarining b a ’zi boblarida bevosita o ‘zbeklaming ta- 
biati, diniy e ’tiqodlari, urf-odatlari, m a’rifat, kiyim-kechagi, urug‘- 
aymoqchilik munosabatlari to ‘g ‘risida qimmatli m aiu m o tlar kelti- 
rilgan. Uning ta’kidlashicha, Buxoro tomondan kelgan o ‘zbeklar, 
asosan, to ‘rt toifadan. qiyot-qo‘n g iro t, uyg‘ur-nayman, q a n g ii- 
qipchoq, p o ‘kis-mang‘itdan iborat. Har bir toifa mustaqil h o k im - 
inoqqa ega, ulardan q iy o t-q o 'n g iro t hokimligi eng kattasi hisob­
lanadi. Xiva xonligidagi qabilaviy o ‘zbeklar k o ‘chmanchi b o ig a n , 
ulaming k o ‘pchiligi qora uylarda yashashini, ammo boy u ru g ia r
113

---

o ‘troq sart singari katta paxsa devor bilan o ‘ralgan uylarda yasha- 
ganligini ta ’kidlaydi.