6-mavzu XII-XV asrlarda Rus knyazliklarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti Reja

---

6-mavzu XII-XV asrlarda Rus knyazliklarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyoti 
Reja:
1.
Rusda feodal tarqoqlik. 
2.
Mo’gul-tatar istilosi hamda nemis va shved bosqinchilariga 
qarshi kurash 
3.
Rus yerlarining Moskva tevaragida birlashuvi 
Tayanch so‘z va iboralar: 
Feodal tarqoqlik, Kiev Rusi, knyazliklar, Buyuk Novgorod, 
Vladimir-Suzdal knyazligi, Mo’g’ul-tatarlar,nemis va shved ritsarlari, dvoryan va cherkov yer 
egaligi, Moskva yuksalishi, Kulikova jangi, markazlashgan davlat, Rus madaniyati. 
Asosiy matn: 
IX asrning o’rtalarida vujudga kelgan qadimgi Rus davlati poytaxti Kiev shahri bo’lgan . 
Slavyan qabilalari feodal jamiyatiga urugchilik jamoasining yemirilishi natijasida o’tdilar. Kiev 
Rusining iqtisodiy va madaniy taraqqietida Vizantiyaning roli nixoyatda katta bo’lgan . 
Rus yerlarida X1 asr oxiri-XII asr boshlarida feodalizm uzil-kesil urnatildi. Mamlakatda 
bolangan iqtisodiy taraqqiet, uning turli qismlarida yirik yer egalari, knyazь va boyarlarning 
kuchayishiga olib keldi. Kievdan o’z oqdagi va endilikda yetarlicha rivojlangan Novgorod, 
Poloqk, Smolensk, rostov, So’z dalь, Ryazanь kabi yirik shaharlar o’z viloyatlarining mustaqil 
markazlari bulishga intilishar edi. 
Vladimir Monomax va uning o’g’li Mstislavning qipchoqlarga qarshi xarbiy yurishlari, 
ularning xavfini vaqtinchalik bo’lsada bartaraf etdi va markaziy xarbiy birlikka birmuncha 
zaruriyat bulmay qoldi. Yirik shaharlarning boyarlari bundan foydalanib, Kievga qaram 
bulmagan mustaqil knyazliklar barpo qilish ga kumaklashib, ayrim knyazlarni o’z lariga 
xukmdorlikka taklif qila boshladilar. Knyazlarning 1097 yili Lyubechda bo’lgan s’ezdi: «xar kim 
o’z Yurtiga ega bulsin» deb qaror chiqardi. Bu esa feodal tarqoqligi boshlanishini tantanali 
ravishda e’lon qilinishi edi. Solnomachi 1132 yili «butun Rus yeri bulinib ketdi» deb yezgan edi. 
Rusda feodal tarqoqlik davri boshlandi.
Kiev Rusi Buyuk knyazlari xokimiyatining zaiflashuviga janubiy viloyatlardagi 
tushkunlik ham sabab bo’ldi. Kiev va uning atrofidagi yerlarga turli knyazliklarning taxdtdi, 
shuningdek kuchmanchi poloveqlar xujumlari tuxtovsiz davom etardi. Natijada XP asrdan 
boshlab ko’plab Dehqonlar va shahar aholisi tinchroq joylarni axtarib, janubi-g’arbiy va ayniqsa 
shimoli-sharqiy, Volga-Oka darelari xavzasiga kucha boshladi. Yangi yerlarda tez orada shahar 
va qishloqlar barpo etilib, ulardagi aholi soni ko’payib bordi. 
Kiev Rusidan mustaqil knyazliklar: CHernigov, Polotsk, Pereyaslav, Galitsk, Volinsk, 
Smolensk, Ryazanь, Rostov-Suzdal, Novgorod yeri, Kiev knyazligi va bir qator mayda 
knyazliklar tashkil topdi. Xar bir knyazlik butunlay mustaqil bo’lib, o’z ining ichki 
tartiblarinigina emas, balki tashqi siesat olib borishi, urush va tinchlik muammolarini xal etish 
xuquqlariga ham ega edi. 
Rusdagi feodal tarqoqlikning to’rtta salbiy xususiyatini aloxida kursatish lozim: 1) o’z 
aro feodal urushlarining tuxtovsiz bulishi; 2) mamlakat mudofaa qobiliyatini zaiflashuvi; 3) 
knyazliklarning vorislar orasida taqsimlanib yanada maydalasha borishi; 4) knyazlar va maxalliy 
boyarlar orasida nizolarning kuchayishi xollari ruy berdi. 
Novgorod yeri Kiev bilan ochiqdan-ochiq aloqasini o’z gan birinchi mustaqil knyazlik 
bo’ldi. Kichkina qal’a sifatida paydo bo’lgan Novgorod X1 asrga kelib faqat Rus yerlarining 
emas, balki Yevropaning xunarmandchiligi va savdosi Yuksak rivojlangan shaharlaridan biriga 
aylandi. Shahar muynalarga boy shimoliy-sharqiy rayonlarga xukmronlik qilardi. Novgorod bir 
necha savdo Yullarining kesishgan yerlarida joylashgani, uning Boltiq dengizi orqali Yevropa, 
Volga daresi va Kaspiy dengizi orqali esa Osie mamlakatlari bilan xalqaro savdo aloqalarini olib 
borishi imkoniyatini yaratdi. SHu sababdan novgorodda yaratilgan xalq ogzaki ijodi asarlari 
qaxramonlari kemasoz-dengiz sayexlari Sadko va Vasiliy Buslaevlar bo’lgan . 
X1 asrda Novgorodda an’anaga kura knyazь-noib Kiev Buyuk knyazining katta o’g’li 
bo’lgan. Lekin bora-bora boyarlarning mavqei oshib, ular knyazь xokimiyatini cheklab 

---

quyganlar va Novgorod boyarlar respublikasiga aylangan. Novgorodliklar vechesi 1136 yili 
Monomaxning nevarasi –Vsevolod Mstislavichni knyazlikdan chetlatib qamoqqa olishga qaror 
qilgan . SHu vaqtdan boshlab shahar butunlay feodal respublikasiga aylanadi. Novgorodning 
siesiy xaetida , xalq vechesida zodagon boyarlar ichidan saylanadigan shahar xokimi va «shahar 
kengashi» va saylab quyiladigan yepiskop bosh rolni uynardi. 
Moskva, Rus yerlaridagi Kiev, Galich-Volinь, Vladimir –Suzdal knyazliklarida ham XII 
–XIII asrlar boyarlarning knyazlarga qarshi kurashi ostida o’tdi. Jumladan, Vladimir 
Monomaxning o’g’li Yuriy Dolgorukiy XII asrda Rusning shimoliy-sharqida Volga va Oka 
darelari orasiga kuchib kelib joylashgan hamda maxalliy tub fin-ugor qabilalari bilan 
yaqinlashaetgan aholiga knyazlik qilardi. Vladimir-Suzdalyerlarida XI-XII asrlar davomida: 
Rostov, So’z dalь, Yaroslavlь, Vladimir, Yurьev, Dmitrov kabi shaharlarga asos solindi. 
Knyazlik yerlaridagi Kuchkov qishlogida 1147 yilning baxorida Yuriy Dolgorukiy Kiev ustidan 
erishilgan galabalardan birini nishonlagan. Moskva deb atala boshlagan bu joyda 1156 yili 
yegochdan birinchi qal’a qurildi. 
Yuriy Dolgorukiyning avlodlari Vladimir yerlarida va Moskvada Ivan 1U Grozniyga 
(1584 y) qadar xukmronlik qildilar. Vladimir –Suzdalknyazligi kelajakda rus yerlarining 
birlashishiga asos bo’ldi. Moskva XIV asrda ana shu birlashish jaraenining markaziga aylandi. 
O’rta Osie va Kavkaz orti yerlarini bosib olgan CHingizxon Rus yerlariga 1223 yili 
bostirib keldi. Qipchoq xonlarining yerdam surab qilgan murojaatlariga javoban janubiy rus 
knyazlarining drujinalari Kalka daresi buyida dushmanka rupara bo’ldi. 
Mo’g’ul-tatarlar gue chekingan bo’lib, rus drujinachilarini chalgitib, o’z otliq askarlari 
uchun qulay maydonga chiqib olib, ularni tula maglubiyatga uchratdilar. Asir olingan knyazь va 
drujinachilar ustiga taxta bostirgan goliblar, uning ustida utirib bazm qurdilar. SHunday keyin 
Mo’g’ullar Volga orti dashtlariga yo’l olib u yerda bir necha yil davomida Sharqiy yevropaga 
yangi Yurishlarga tayergarlik kurdilar. 
Mo’g’ul-tatarlarning Rusga qarshi keng kulamdagi xujumlari 1237 yilning oxirida 
boshlandi. Ularning 140 ming qushiniga CHingizxonning nevarasi Botu boshchilik qildi. Rusь 
yerlarida davom etaetgan feodal tarqoqlik Mo’g’ul-tatarlarga qul keldi. Dastlab qamal qilingan 
Ryazanь shaxri aholisining mardonavor qarshiligi kuchlar teng emasligidan natija bermadi. 
Vladimir knyazi o’z iga raqib xisoblangan Ryazanga yerdamga kelmadi. Mudofaachilarning 
qat’iyatidan gazablangan Botu shaharni butunlay vayron qilish ni buYurdi.
SHimoliy-sharqiy Rusning ichkarisiga siljiy boshlagan dushman lashkarlari Kolomna 
ostonalaridagi jangda rus drujinachilarini yengib, Moskvani egalladilar. Botu qushini 1238 
yilining fevralь oyi davomida Volga va Oka darelari xavzasidagi 14ta rus shaxrini, jumladan 
Vladimirni vayronaga aylantirdi. Vladimir knyazi Yuriy Vsevolodovich qushini mart oyida Siti 
daresi yaqinidagi jangda tor-mor qilindi, knyazning o’zi xalok bo’ldi. Butunlay vayron qilingan 
Vladimir-Suzdal knyazligi shahar va qishloqlarida ming-minglab aholi halok bo’ldi, ko’plab 
qo’lyozmalar, moddiy madaniyat durdonalari yondirib yuborildi. 
Yangi yurishlar 1239 yilda boshlanib, Botuxonning asosiy qushinlari Rusь yerlarining 
janubiy qismiga zarba berdi. 1240 yili kiev qamal va shiddatli janglardan keyin taslim bo’ldi. 
Janubiy Rus knyazliklari yerlari ham xarobazorga aylanti rildi. 
Bosib olingan yerlarda CHingizxon to’z gan saltanatning bulinib ketgan qismlaridan biri, 
yangi davlat – Oltin O’rta qaror topdi. Xozirgi Astraxanь shaxri yaqinidagi Saroy shaxri uning 
poytaxti edi. XIII asrning o’rtalaridan Rus knyazliklari Oltin Urda xonligiga qaram yerlar 
sifatida, ularga katta ulpon tulay boshladi. Endi knyazlar mugul xonlaridan olingan yerlikka 
binoan o’z yerlarini boshqarar, xalqqa zulm o’tkazib, ulardan og’ir soliqlar yigib olardilar. 
Knyazlarning o’z aro urushlarida Oltin O’rda xonlari o’z manfaatlarini ko’z lab gox birlariga, 
gox boshqaldariga xomiylik qilar, natijada yana oddiy xalqning qoni tukilar, shahar va qishloqlar 
yenardi. 
Mo’g’ullar istilosi rus yerlaridagi iqtisoldiy taraqqietga katta salbiy ta’sir kursatdi. 
Mamlakatda iqtisodiy rivojlanish sekinlashdi. 

---

XIII asrning boshlarida Boltiq dengizi qirgoqlarida yashaydigan est, liv qabilalariga 
qarshi nemis feodallarining urushlarini Rim papalari Salib Yurishlari deb e’lon qildi. Bu urushlar 
maxalliy aholini xristian katolik diniga utkazish bayrogi ostida olib borildi. Urushlar natijasida 
nemislarning Livoniya ordeni ritsarlari estlar yerlarini bosib olib Novgorod-Pskov knyazligi 
chegaralariga yaqinlashib qoldilar. Boltiqbo’yi nemis ritsarlari bilan hamkorlikda xaroakat 
qilgan shved feodallarining katta qushini 1240 yilning yezida Neva daresi buylab Novgorod 
yerlariga bostirib kirdi. 
Novgorod knyazi 18 yeshli Aleksandr Yaroslavich 1240 yil 15 Yulda o’z ining unchaolik 
katta bulmagan drujinasi bilan shvedlar qarorgoxiga quqqisdan xujum qildi. Yesh knyazь va 
uning dovYurak drujinachilari kursatgan jasorat tufыayli Aleksandrga Nevskiy degan faxrli nom 
berildi. Bu nom tarixda asrlar buyi saqlanib kelmokda. 
Mo’g’ul-tatar bosqinidan chetda bo’lgan novgorod-Pskovning boy yerlari nemis 
ritsarlarini o’z iga tortardi. Bu blrada ularni xatto shvedlarning muvaffaqiyaqizliklari ham tuxtata 
olmadi. Pskov yaqinidagi Izborsk qal’asini 1240 yili olgan ritsarlar, Pskov noibi Tverdila va 
boyarlar xoinligidan foydalanib shaharni egallashdi. Nemis feodallari usha yili qishdaeq 
novgorodning chegara rayonlariga ham bostirib kirishdi. Novgorodning dushmanga qarshi 
kurashini yana 
Knyaz Aleksandr Nevskiy boshqardi. Knyazь Suzdal qo’shini yerdamida Pskov va unga 
qarashli yerlarni ozod qildi. 
Aleksandr Nevskiyning nemis ritsarlariga qarshi xal qiluvchi jangi 1242 yili 5 aprelda 
CHud qo’li ustida bo’lib o’tdi. Uning og’ir qurollangan otliq nemis ritsarlari bilan mo’z ustida 
jang qilish i oson bulishi xaqidagi muljali to’g’ri chiqdi. Jang boshlanishi bilan ritsarlarning pona 
shaklidagi asosiy kuchlari rus qushinining markaziga xujum qilib, uni yerib utmoqchi bo’ldi. 
Buni oldindan sezgan Nevskiy asosiy kuchlarni qanotda tupladi. 
Markazni osonlikcha yerib utgan nemislar uchun kutilmagan voqea – yen tomondan 
kuchli xujum boshlanib, jang taqdirini xal qildi. Bu jangda nemis ritsarlaridan 500 kishi xalok 
bo’ldi. Ko’p utmay Livoniya ordenining Novgorodga kelgan elchisi rus yerlariga da’vo qilish 
dan voz kechganliklarini ma’lum qildi. 
Oltin Urda xavfi sharoitida Oka va Volga darelari xavzasidagi urmonzor viloyatlarga 
aholining kuchib kelishi kuchaydi. Bu viloyatlardagi mavjud bush unumli maydonlardan 
tashqari, ko’plab urmonlar ham daraxtlari kesilib, ekinzorlarga aylantirildi. Mazkur rayonlarda 
Dehqonchilik va chorvachilik bilan bir qatorda xunarmandchilik ham rivojlangan. Bush 
yerlarning yetishmasligi yangi qochoqlarni Volga orti rayonlariga utishga undadi. Aholi kelib 
joylashgan yerlar feodallarning e’tiborini tortib, ular knyazlardan olingan yerliklarga binoan 
ushbu yerlarning ham xujayiniga aylandilar. 
Yangi yerlarda ayniqsa cherkov yer egaligi tez rivojlangan. Xuddi shu joylarda XIV-XV 
asrlar davomida xozirgi kunga qadar mashxur Troiqe-Sergiev, Kirilo-Belozerskiy, Soloveqkiy 
monastirlari tashkil topgan edi. 
Rusda ham yirik yer egalari o’z ining xarbiy xizmatkorlariga yerlarning bir qismini 
vaqtinchalik foydalanishga bo’lib bera boshladilar. Natijada feodal ye
r 
egaligining yangi shakli 
– yerni shartli ravishda saqlash tartibi va feodallarning yangi toifasi – dvoryanlar paydo bo’ldi. 
Yer egalari dehqonlarni krepostnoy qaramlikka tushirishga intildilar. Knyazlar farmoniga binoan 
XV asrning o’rtalaridan, dehqonlarni feodallardan ketish vaqtini yiliga bir muddat –Yuriy kuni 
(26 noyabrь) bilan belgilab quyildi. 
Mo’g’ul-tatarlar istilosi natijasida rus shaharlari og’ir tatafotlar kurgan bo’lsada, ularning 
taraqqieti butunlay tuxtab qolmadi. Jumladan XV asrning ikkinchi yarmidan boshlab 
xunarmandchilikning turli soxalarida Yuksalish boshlandi. Harbiy extiejlarning usishi, ayniqsa 
qurilish va metallsozlik soxalarining taraqqietini tezlashtirdi. Asr oxiriga kelib uq otadigan 
qurollar yasash markazlari paydo bo’ldi. SHu paytdan Moskva shaxri xunarmandchilik 
markaziga aylandi. Novgorod, Pskov, Kolomna, Kostroma, Nijniy novgorod kabi shaharlar 
iqtisodiy taraqqietida sezilarli siljishlar bo’ldi. Rus shaharlarining Sharq va G’arb mamlakatlari 
bilan savdo-sotiq aloqalari jonlandi. 

---

Mamlakatda iqtisodiy yuksalishning boshlanishi, qishloq xujaligining taraqqieti, 
shaharlarda xunarmandchilik va savdo-sotiqning jonlanishi turli viloyatlar orasidagi aloqalarning 
kuchayishi –