Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qo’qon pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 1-kurs talabasi Qo’chqarova Gavharoy Rustam qizining ilmiy referati

 
3. Majburiyat subektlari 
Majburiyatda qatnashuvchi taraflar, ulushli va sherik majburiyatlar 
Yuqorida aytilganidek, majburiyatda qatnashuvchi taraflarning biri – kreditor, ikkinchisi – 
qarzdor deb ataladi. Majburiyatda qarzdor va kreditor bo’lib ishtirok etuvchilar, fuqarolik huquqlari va 
majburiyatlariga ega bo’la oladigan shaxslar bo’lishlari kerak. Majburiyatga oid munosabatlarda 
kreditor va qarzdor sifatida fuqarolar, yuridik shaxslar shuningdek, bazi hollarda O’zbekiston 
Respublikasi ham subekt bo’lib ishtirok etishi mumkin. 
Fuqarolik huquqida aksariyat majburiyatlarda (shartnomalarda) qatnashuvchi shaxslar bir 
vaqtning o’zida ham kreditor, ham qarzdor bo’lib hisoblanadi. Masalan, oldi-sotdi shartnomasida 
sotuvchi sotilgan narsani topshirish yuzasidan qarzdor, uning summasini talab qilib olish yuzasidan 
kreditor hisoblanadi va aksincha, sotib oluvchi narsani talab qilib olish yuzasidan – kreditor, uning 
summasini to’lash yuzasidan qarzdor hisoblanadi. Binobarin, majburiyatda ishtirok etayotgan 
taraflarda, yani kreditor va qarzdorda ham talab qilish huquqi, ham majburiyat bo’lsa, bunday 
majburiyatlar (ikki tomonlama shartnomalar) murakkab majburiyatlar deb ham yuritiladi. 
Majburiyatda qatnashuvchi taraflarning ko’pchilik bo’lishi 
Odatda, har bir majburiyatda ikki taraf – kreditor va qarzdor qatnashadi. Ammo bazi hollarda 
majburiyatda kreditor yoki qarzdor tarafida yoxud har ikki tarafda ham bir necha shaxslar ishtirok 
etishlari mumkin. Bunday majburiyatlar ko’p shaxsli majburiyatlar hisoblanadi. Masalan, bir mulk ikki 
shaxs tomonidan sotib olinganida – sotuvchi huzurida uning summasini to’lash yuzasidan qarzdor 
tomonidan ikki shaxs qatnashadi. 

113
Majburiyatda ko’pchilik bo’lib qatnashuvchi shaxslar aktiv va passiv ishtirokchilarga ajratilishi 

mumkin. Majburiyatda ko’pchilik bo’lib kreditor tarafida qatnashuvchi shaxslar – aktiv ishtirokchilar 
deb, qarzdor tarafida qatnashuvchi shaxslar esa – passiv ishtirokchilar deb ataladi. Agar majburiyatda 
qatnashuvchi shaxslar har ikki tarafda ham ko’pchilik bo’lib ishtirok etsa – aralash ishtirokchilar deb 
ataladi. 
Ko’p shaxslar ishtirok etgan majburiyatlar ulushli va sherik majburiyatlarga bo’linadi. 
Ulushli majburiyatlarda 
qatnashuvchi kreditorlarning har biri qarzdordan tegishli 
ulushining bajarilishini talab qilish huquqiga ega bo’lsa, ulushli qarzdorlardan har biri o’ziga tegishli 
ulushni bajarishga majbur bo’ladi. 
FKning 251-moddasida ko’rsatilganidek, agar ulushli majburiyatda bir necha kreditor yoki bir 
necha qarzdor ishtirok etsa, basharti qonundan yoki shartnomadan boshqacha tartib anglashilmasa, u 
holda har bir kreditor majburiyatni boshqalar bilan teng ulushlarda talab qilishga haqli, har bir qarzdor 
esa – bu talabni bajarishi shart. 
Ulushli majburiyatga misol qilib ikki fuqaro tomonidan ulushlarga bo’linib qurilgan uy-joyning 
sotilishida sotuvchilardan har biri o’z ulushiga nisbatan tegishli haqni talab qilish yuzasidan kreditor 
bo’lishini ko’rsatish mumkin. 
Yuridik shaxslar o’rtasida ham ulushli majburiyatlar vujudga kelishi mumkin. Chunonchi, bir 
necha tashkilot birgalashib uy-joy qurganida tashkilotlarning har biri o’z ulushiga yarasha uy-joyni 
boshqarish va undan foydalanish huquqiga ega bo’ladi. 
Ulushli majburiyatlarda faol ishtirokchi bo’lgan kreditorlardan har bir qarzdordan faqat o’ziga 
tegishli ulushnigina talab qilish huquqiga ega bo’lsa, qarzdorlardan har biri o’ziga tegishli ulushda 
majburiyatni bajarishga majbur bo’ladi. 
Kreditorlardan biriga majburiyatning qarzdorlardan biri tomonidan o’z ulushiga yarasha 
bajarishi ulushli majburiyatni butunlay bekor qilmaydi. Bunday majburiyat to boshqa kreditorlarning 
talablari qondirilguncha yoki boshqa qarzdorlar o’z ulushlariga yarasha majburiyatlarini bajarguncha 
saqlanib qoladi. 
Kreditorlar va qarzdorlar ko’pchilik bo’lgan taqdirda kreditorlardan har biri qarzdordan qarzni 
boshqalar bilan teng ulushda talab qilishga haqli va qarzdorlarning har biri esa – boshqalar bilan teng 
ulushda majburiyatini bajarishga majbur bo’ladi. 
Sheriklik majburiyatlarga asosan kreditor majburiyatning to’la hajmda bajarilishini sherik 
qarzdorlarning har qaysisidan majburiyatning butunlay bajarilishini talab qilishga haqli. 
Yuqorida berilgan tarifga ko’ra, sheriklik majburiyatlarida qatnashuvchilar sifatida qarzdor bitta-
yu, kreditorlar bir necha bo’lishi yoki bir necha kreditor va bir necha qarzdor bo’lishi mumkin. 
Sheriklik asosida majburiyat olganlar-sherik qarzdorlar bo’lsa, sheriklik asosida talab qilish 
huquqiga ega bo’lganlar – sherik kreditorlar deb ataladi. 
Sheriklik majburiyatining mazmunini sheriklik majburiyati va sheriklikka oid talab qilish 
huquqlari tashkil etadi. Masalan, bir necha shaxs bir kishiga yoki tashkilotga ziyon etkazilganida 
qonun bo’yicha sheriklik majburiyati belgilanadi. Bir necha vorislarga qarashli, ulushli va bo’linmagan 
uy-joy bir fuqaro tomonidan sotib olinganda sheriklikka asoslangan talab qilish huquqi vujudga keladi. 
Sheriklik majburiyatida kreditorlarning talablari yoki qarzdorlarning majburiyatlari ulushlariga 
bo’linmaydi. Ammo kreditorlardan biri yoki bir nechtasi qarzning qisman bajarilishini talab qilish 
huquqiga ega bo’ladi. 
Sheriklik (solidaritet) asosida belgilanadigan majburiyatga ko’ra, qarzdorlardan biri tomonidan 
majburiyat bajarilmaganida, uning uchun boshqa sherik qarzdorlar javobgar bo’lishadi va aksincha 
sherik qarzdorlar bajarmagan majburiyatning bajarilishini bunday qarzdorlarning biridangina talab 
qilish ham mumkin. 
FKning 252-moddasida ko’rsatilganidek, qarzdorlarning sheriklik majburiyati belgilanganida 
kreditor majburiyatning qarzdorlarning barchasidan birgalikda, shuningdek har qaysisidan ayrim-
ayrim holda to’la yoki qisman bajarilishini talab qilishga haqlidir. 
Sherik qarzdorlarning biridan to’la qanoat hosil qilmagan kreditor ololmagan narsasini boshqa 
sherik qarzdorlardan talab qilishga haqli. Sherik qarzdorlar to majburiyat to’la bajarilgunga qadar 
qarzdor bo’lib qolaveradi. 
Sherik qarzdorlarning har biri kreditorning talablariga qarshi etirozlarini bildira oladi. 
Chunonchi, qarzning ilgari to’liq yoki qisman to’langanligini ko’rsatishlari mumkin. Ammo sheriklik 

114
majburiyat bo’lgani holda, qarzdor kreditorning talablariga qarshi boshqa qarzdorlarning kreditorga 

nisbatan bo’lgan, mazkur qarzdor ishtirok etmagan, munosabatlarga asoslangan etirozlarini qo’ya 
olmaydi (FKning 253-moddasi). 
Masalan, sheriklik majburiyatda kreditor G.ning sherik qarzdorlari A. va V.lardan biri aytaylik, 
V. boshqa bir oddiy majburiyatda qarz shartnomasi bo’yicha G.ning kreditori bo’lsa, bunday holda 
o’zaro hisoblashishni faqat V.gina talab qila oladi. Binobarin, unga nisbatan sheriklik majburiyati 
yuzasidan talablar qo’yilganida faqat uning o’zigina etirozlar bildira oladi. Boshqalar bunday huquqqa 
ega bo’la olmaydi. 
Sheriklik majburiyatining qarzdorlardan biri tomonidan to’la bajarilishi boshqa qarzdorlarni 
kreditorga nisbatan majburiyatni bajarishdan ozod qiladi. 
Sheriklik majburiyatini bajargan qarzdor, qonun yoki shartnomalarda boshqacha tartib belgilab 
qo’yilmagan bo’lsa, majburiyatni bajargan qarzdor o’z ulushini chegirib tashlab boshqa qarzdorlarga 
teng ulushlarda regress talab qo’yish huquqiga ega bo’ladi. Majburiyatini bajargan qarzdorga 
to’lanmagan haq bu va boshqa qarzdorlar zimmasiga teng ulushlarda tushadi (FKning 254-moddasi). 
Agar sheriklik majburiyatda kreditorlar bir necha bo’lsa, u holda sherik talablar vujudga keladi 
va sherik kreditorlarning har qaysisi qarzdorga nisbatan to’la hajmda talab qo’yishga haqli bo’ladi. 
Bunday sheriklik talablarga faol sheriklik deyiladi. Sheriklik talablariga binoan, qonun yoki 
shartnomada boshqacha hol ko’rsatilmagan bo’lsa, qarzdor kreditorlarning biriga majburiyatni to’la 
hajmda bajarishi mumkin, kreditor esa qabul qilib olishga majbur. Sherik kreditorlardan har biri ham 
qarzdordan majburiyatning to’la hajmda bajarilishini talab qilishga haqli. Bunday talab qo’yilganda 
qarzdor ana shu kreditorlardan biriga nisbatan bajarishdan ozod qiladi (FKning 255-moddasi, 3-bandi). 
Sheriklik talablar ko’pincha birgalikdagi faoliyatdan, sherik mualliflikdan va boshqa bazi 
huquqiy munosabatlardan kelib chiqishi mumkin. Sherik kreditorlardan har biri harakati bilan boshqa 
kreditorning manfaatiga ziyon etkazmasligi kerak. Chunonchi, sherik kreditorlardan birining qilgan 
harakati qarzdorlardan birini majburiyatning muayyan qismini bajarishdan ozod qilishga qaratilgan 
bo’lsa ham, bu qarzdor sherik kreditorlar huzurida majburiyatni to’la bajarishdan ozod bo’lmaydi. 
Qarzdor sherik kreditorlarning biri tomonidan qo’yilgan talabga qarshi o’zining boshqa sherik 
kreditorlar bilan bo’lgan, mazkur kreditor ishtirok etmagan munosabatlarga asoslangan etirozini qo’ya 
olmaydi. Masalan, pudrat shartnomasi bo’yicha pudratchi bir necha jamoa xo’jaligining buyurtmasiga 
binoan stadion qurishi krak bo’lib, keyinchalik shu jamoa xo’jaliklarining biridan buyurtmani 
kechiktirib bajarishga muhlat olgan bo’lsa, qolgan jamoa xo’jaliklarining buyurtmasini o’z vaqtidan 
bajarishi uchun qo’ygan talabiga kechiktirib bajarish uchun olgan muhlatini qarshi qo’ya olmaydi. 
Majburiyatning qarzdor tomon sherik kreditorlaridan birining to’la hajmda bajarilishi, uni 
boshqa kreditorlarga nisbatan bajarishdan ozod qiladi. 
Qarzdordan majburiyatning ijrosini qabul qilib olgan sherik kreditor, basharti ular o’rtasidagi 
munosabatlardan boshqacha tartib anglashilmasa, boshqa kreditorlarga tegishli bo’lgan ulushlarni 
to’lashi shart (255-modda). 
Aralash sheriklik majburiyatlarda bir vaqtning o’zida bir necha kreditor va qarzdor shaxs 
ishtirok etadi. Bunday majburiyatlarni bajarish tartibiga faol va sust sheriklik majburiyatlarini bajarish 
deyiladi. Masalan, shaxsiy mulk huquqi asosida uy-joyga ega bo’lgan bir necha fuqaro tamirlovchi 
brigada bilan pudrat shartnomasi tuzgan bo’lsa, ulardan har biri majburiyatning to’la hajmda 
bajarilishini birgadaga har qaysi azosidan talab qilishga haqli. 
Tashkilotlar yuridik shaxs sifatida mustaqil mulkiy javobgarlikka ega bo’lib, xo’jalik hisobi 
asosida ish olib borganliklari sababli har qaysi tashkilot majburiyatini bajarmaganligi uchun o’zicha 
alohida javobgar bo’ladi. Lekin ayrim hollarda aralash sheriklik majburiyati asosida ham javobgarlik 
belgilanishi mumkin. Masalan, turli tashkilotlarga qarashli avtomashinadan bir necha fuqaroga ziyon 
etkazilsa, birgalikdagi aralash sherik javobgarlik belgilanishi mumkin. 
Qo’shimcha (subsidiar) majburiyatlar faqat qarzdorlar tarafida vujudga keladi. Majburiyat asosiy 
qarzdor tomonidan bajarilmaganida kreditor uning bajarilishini qo’shimcha qarzdordan talab qilishga 
haqli. Subsidiar javobgarlik asoslari FKning 329-moddasida nazarda tutilgan. Bunga asosan qonun 
hujjatlari yoki majburiyat shartlariga muvofiq asosiy qarzdor bo’lgan boshqa shaxsning javobgarligiga 
qo’shimcha ravishda bo’lgan (subsidiar javobgarlik) shaxsga talablar qo’yishdan oldin kreditor asosiy 
qarzdorga talab qo’yishi kerak. Agar asosiy qarzdor kreditorning talabini qondirishdan bosh tortsa yoki 
kreditor undan qo’yilgan talabga oqilona muddatda javob olmagan bo’lsa, bu talab subsidiar javobgar 

115
bo’lgan shaxsga qo’yilishi mumkin. Kreditor asosiy qarzdorga bo’lgan o’z talabini qondirilishni 

subsidiar javobgar shaxsdan talab qilishga haqli emas, basharti bu talab asosiy qarzdorga muqobil 
talabni hisobga o’tkazish yoki mablag’larni asosiy qarzdordan nizosiz undirib olish yo’li bilan 
qondirilishi mumkin bo’lsa, subsidiar javobgar shaxs o’ziga kreditor tomonidan qo’yilgan talabni 
qondirilishdan oldin bu haqda asosiy qarzdorni ogohlantirish, bordi-yu bunday shaxsga nisbatan davo 
qo’zg’atilgan bo’lsa – asosiy qarzdorni ishda qatnashishga jalb qilish kerak. Aks holda asosiy qarzdor 
o’zining kreditorga qarshi etirozlarini subsidiar javobgar shaxsning regress talabiga qarshi qo’yish 
huquqiga ega. 
Sheriklik majburiyati bo’yicha boshqalar uchun majburiyatni bajargan qarzdor regress 
(qaytarma) davo huquqiga ega bo’lsa, qo’shimcha majburiyatni uchinchi shaxsga nisbatan bajargan 
qarzdor, agar qonun yoki shartnomalarda boshqacha hol belgilanmagan bo’lsa, shu bajarilgan narsani 
qaytarib olish huquqiga ega bo’lmaydi. Masalan, ota-onalar farzandlikka olganlar, vasiylar, homiylar, 
voyaga etmagan bolalarning harakati natijasida etkazilgan zararni uchinchi shaxsga to’laganlarida 
mazkur haqni qaytarib olish huquqiga ega emaslar. 
Qo’shimcha majburiyat qonun yoki shartnomalarda ko’rsatilgan taqdirdagina vujudga keladi. 
Chunonchi, qonunda aytilishicha, o’n to’rt yoshdan o’n sakkiz yoshgacha bo’lgan voyaga etmagan 
o’smir tomonidan etkazilgan ziyon uchun ularning ota-onalari, vasiy va homiylari qo’shimcha 
javobgardirlar. Qo’shimcha majburiyatga yana bir misol qilib, to’g’ridan-to’g’ri shartnomada 
ko’rsatilgan bo’lsa, boshqa shaxs majburiyatining butunlay yoki qisman bajarilishi uchun uning 
kreditori oldida javobgarlikni o’z zimmasiga olgan kafilning qo’shimcha javobgarligini ko’rsatish 
mumkin. Ammo bu holda majburiyatni bajargan kafil regress (qaytarma) davo qilish huquqiga ega 
bo’ladi.