|
2. Majburiyatlarning vujudga kelish asoslari
Fuqarolik huquqlari va burchlarini keltirib chiqaradigan holatlar majburiyatga oid huquqiy
munosabatlarni ham vujudga keltiradigan asoslar bo’lib, ular FKning 8-moddasida ko’rsatilgan.
FKning 234-moddasida normalanganidek, majburiyatlar shartnomadan, ziyon etkazish natijasida
hamda fuqarolik qonunlarida nazarda tutilgan boshqa asoslardan kelib chiqadi.
Malumki, FKning deyarli barcha meyorlari shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarni
tartibga solishga qaratilgan. Bu huquqiy normalar vositasida tartibga solinadigan majburiyatlar
jumlasiga mulkni boshqa shaxsning egaligiga topshirish (oldi-sotdi, ayirboshlash, hadya
shartnomalari)dan, mulkni operativ boshqarish huquqini o’tkazish (mahsulot etkazib berish
shartnomasi)dan, foydalanish huquqini o’tkazish (mulk ijarasi va uy-joy ijarasi, tekin foydalanish
to’g’risidagi shartnomalar)dan, biror ishni bajarish yoki xizmat ko’rsatish (pudrat, yuk tashish,
topshiriq, vositachilik, sug’urta, transport ekspeditsiyasi shartnomalari)dan va boshqa shartnomalardan
kelib chiqadigan majburiyatlar kiradi. Hozirgi bozor munosabatlari sharoitida turi tadbirkorlik
subektlari o’rtasida tuziladigan shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlar alohida ahamiyatga
egadir.
Davlat organlarining qonunda fuqarolik huquq va majburiyatlari vujudga kelishining asosi
sifatida nazarda tutilgan hujjatlari ham majburiyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bunday hujjatlar
turli ko’rinishlarda – davlat buyurtmasi yoki mamuriy hujjatlar shaklida bo’lishi mumkin.
Masalan, “Qishloq xo’jaligi ekinlarini bahorgi ekishni uyushqoqlik bilan o’tkazish hamda 2000
yilda davlat ehtiyojlari uchun harid qilinadigan qishloq xo’jaligi mahsulotlari uchun hisob-kitoblarni
o’z vaqtida taminlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2000 yil 4 martdagi qarori
1
ga ko’ra, 2000 yil uchun paxta tolasining davlat haridlari
hajmi uni etishtirish hajmining 30 foizi darajasida saqlab qolingan. Davlat haridlari asosan FKning
457-464-moddalarida belgilangan davlat ehtiyojlari uchun tovarlar etkazib bo’yicha davlat kontrakti
(shartnomalari) asosida amalga oshiriladi. Ushbu davlat buyurtmasi uning taraflari mahsulot etkazib
beruvchi (ijrochi) va davlat tayyorlov tashkiloti o’rtasida tegishli majburiyatlarni yuzaga keltiradi.
Fuqarolarga uy-joylardan foydalanish huquqini beradigan order ham mamuriy dalolatnoma
sifatida uy boshqarmasi bilan order olgan fuqaro o’rtasida uy-joy ijarasi shartnomasini tuzishga va shu
bilan muayyan majburiyatlarni vujudga keltirishga asos bo’ladi.
Fuqarolik huquqiy majburiyat sudlar tomonidan chiqarilgan hujjatlar (hal qiluv qarorlari,
ajrimlar, hukmlar) asosida ham vujudga kelishi mumkin. Qonun yo’l qo’ygan asoslarda mol-mulkning
mulk sifatida olinishi natijasida ham (masalan, egalik huquqini vujudga keltiruvchi muddat hosil
1
/Халқ сўзи, 2000 йил 7 март сони.
112
bo’lganligi sababli) majburiyat kelib chiqishi mumkin. Bir tomonlama bitimlar ham fuqarolik huquqiy
majburiyatlarni keltirib chiqaruvchi yuridik faktlar jumlasiga kiradi. Bunday bitimga muvofiq
shaxsning erki ikkinchi bir shaxsga huquq va majburiyat keltirib chiqaradi. Bir tomonlama bitimlarga
misol qilib vasiyatnomani ko’rsatish mumkin. Vasiyat bo’yicha, masalan, mulk olish huquqi va
marhumning qarzlarini to’lash majburiyati vujudga kelishi mumkin.
Yaratilgan ixtiro va foydali model, buyumlarning sanoat namunalari, fan, adabiyot hamda sanat
asarlari qonun talablariga javob berishi kerak. Tegishli qonunlardagi normalarga muvofiq bu yaratilgan
narsalar uni yaratgan shaxs bilan o’zga shaxslar, shuningdek tegishli davlat tashkilotlari o’rtasida
majburiyatlarning kelib chiqishiga asos bo’ladi.
FKning 234-moddasida ko’rsatilganidek, fuqaroga yoki tashkilotga ziyon etkazish ham muayyan
majburiyatlar tug’diradi. Bunday majburiyatlar, odatda, shartlashilmagan majburiyatlar deb ataladi.
Majburiyatlar qonunlarda belgilanganidek, hech bir asoslarsiz boshqa shaxsning mol-mulkini
egallab olishi yoki tejab qolishidan kelib chiqadi. Asossiz olingan yoki tejab qolingan mol-mulk
jabrlanuvchiga asl holida qaytarilishi lozim, agar buning imkoniyati bo’lmasa, mol-mulk qo’lga
kiritilishi paytidagi haqiqiy qiymatini to’lash, agar qo’lga kirituvchi orttirilgan boylikning asossizligini
bilganidan keyin darhol uning qiymatini to’lamagan bo’lsa, mol-mulk qiymatining keyingi o’zgarishi
tufayli ko’rilgan zararni to’lash majburiyati vujudga keladi.
Boshqa shaxslarning ishlarini topshiriqsiz bajarganlik sababli kelib chiqadigan majburiyatlar
to’g’risidagi qoidalar ham qonunlarda mavjud.
Qonunlarda ko’rsatilishicha, boshqa shaxs manfaatlarini ko’zlab topshiriq olmay harakat qilgan
shaxs, shu munosabat bilan qilgan zarur xarajatlarning, shuningdek boshqa haqiqiy zararni to’lanishini
talab qilishga haqli. Agar manfaatdor shaxs topshiriq olmay harakat qilgan shaxsning ishini maqullasa,
bunday hollarda FKning topshiriq shartnoma to’g’risidagi qoidalari qo’llaniladi va majburiyatlarning
kelib chiqishiga asos bo’ladi.
Fuqarolik huquqiy majburiyatlari tanlov elon qilishdan ham kelib chiqishi mumkin. Mukofot
to’lashni oshkora vada qilish ommaviy tanlov elon qilishdan kelib chiqadigan majburiyatlarda
muayyan ishni eng yaxshi bajarganlik yoki boshqa natijalarga erishganlik pul mukofoti to’lash yoki
boshqa mukofot berish to’g’risida ommaviyy tanlov elon qilgan shaxs tanlovni o’tkazish shartlariga
muvofiq uning g’olibi deb topilgan shaxsga shartlashilgan mukofotni to’lashi lozim.
Majburiyatga oid huquqiy munosabatlar hodisalardan ham kelib chiqadi. Bunga misol qilib
tabiiy hodisalar, masalan, yong’in yoki zilzila natijasi ijaraga topshirilgan mulkning zararlanishi tufayli
sug’urta organiga nisbatan kelib chiqadigan majburiyatlarni ko’rsatish mumkin.
Majburiyatlar qonunda ko’rsatilgan hollarda boshqa asoslardan ham kelib chiqishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
