Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

yalavoch
yoki 
yalafar
deb atalgan.
Hoqonlik hududlari el, viloyatlarga bo‘lingan. Ijtimoiy tuzumda 
mavqei ancha baland hisoblangan yirik zamindorlar-dehqonlar qatlami 
qoraxoniylar davrida o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. O‘rta Osiyo ko‘hna 
zodagon toifasining bunday ahvolga tushishiga asosiy sabab siyosat 
maydonida yuz bergan sulolalar o‘rtasidagi taxt almashuvi, eng ta’sirli 
jihati esa ko‘chmanchilik sharoitiga moslashgan el-uluslarining o‘troq 
aholi hududlarining ishg‘ol etishidir. 

---

148 
Somoniylar zamonida mazkur sulola uchun xos markazlashgan 
davlat tuzumidan qoniqmagan aslzoda dehqonlar qoraxoniylarni qo‘llab-
quvvatlagan edilar. Yirik xonadon sohiblari-qoraxoniylar hokimiyatda 
uzoq davr tura olmadilar va vaqti kelib biz hududimizning asosiy 
hukmdorlari bo‘lib qolamiz deb o‘ylashgan edi. Ularning bunday 
rejalarini tushungan yag‘mo va jikillarning boshliqlari zodagonlarni 
quvg‘in qila boshladilar. Buning oqibatida keksa boy qatlam vakillari o‘z 
ekinzorlari, uy-joylari, mulklari va boyliklaridan mahrum bo‘ldilar. 
Dehqon degan nom endilikda faqat oddiy jamoatchiga nisbatan 
aytiladigan bo‘lib qoldi. Aslzodalar o‘zlarining daromad manbayi-yer-
mulkdan mahrum bo‘la boshlagan sari oddiy jamoatchi ziroatkorlar 
ijarachilarga aylana bordilar. Bu paytda yerlar egasiz va qadrsiz bo‘lib 
qoldi. Unumdor joylar yaylovlarga aylandi. Biroq keyingi voqealar 
jarayonida Movaraunnahr ijtimoiy hayotida jonlanish yuz berganligi 
haqida ma’lumotlar bor. 
Qoraxoniylarda oddiy xalq 
budun
deyilgan. Soliq to‘lovchi fuqaro 
rayiyat
deb atalgan. Qabila boshliqlari 
bek 
deyilgan, savdogarlar 
sart
deb 
atalgan. 
Qoraxoniylar 
davlatida 
hunarmandchilik 
(kulolchilik, 
to‘quvchilik, shishasozlik, temirchilik, zargarlik), shuningdek ziroat va 
chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlovchi sohalar taraqqiy etgan. 
Shuningdek, qimmatbaho toshlar, oltin, mis, temir qazib olingan. 
Shaharsozlik inshootlari pishiq g‘ishtdan bunyod etilgan. Xonlikda yer 
egaligining 
iqto
shakli keng tarqalgan. Manbada shunday deyiladi: 
“Iqtoga sohib bo‘lganlar (muqtalar) shuni bilishlari lozimki, ular faqatgina 
rayiyyatdan haq molini yaxshilik bilan olishga haqlidirlar va odamlar o‘z 
tanuv mollari, bola-chaqalari, asbob-uskunalari bilan xavfsiz bo‘lishlari 
shart. Agar odamlar saroyga kelib, o‘z hollarini ma’lum qilmoqchi 
bo‘lsalar, ular qarshilik qilmasinlar va qaysi bir muqta shunday qilsa 
qo‘lini qisqartirib, iqtosini tortib olish, o‘ziga jazo berib, boshqalarga ibrat 
etib ko‘rsatish kerak. Ularga shuni bildirib qo‘yish lozimki, mulk ham, 
rayiyat ham xonnikidir. Muqtalar va valiylar ularni boshlarida shahnadek 
turib, 
podshoni 
rayiyat 
bilan 
birga 
xavfsizlikdan 
saqlaydilar 
(“Siyosatnoma”). Hoqon, vaqf, jamoa mulklari qoraxoniylar tasarrufidagi 
asosiy yer-mulklar hisoblanadi. 
Qoraxoniylar davlatida saljuqiylarda bo‘lgan kabi iqto egasi o‘z 
mulkida ishlayotgan ziroatkorlardan belgilangan miqdorda qonun bilan 
qayd etilgan soliqdan boshqa ortiqcha mahsulot yoki haq olishga huquqi 
bo‘lmagan. Majburiy ravishda biror-bir mahsulot tortib olinsa, bunday 

---

149 
vaziyatda iqtoning ma’lum miqdori qirqib olingan yoki umuman tortib 
olingan.