Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

бъргəт 
// ад. орф. бригадир; 
трəктър
// ад. орф. трактор; 
кəммəйън// 
ад. орф. комбайн; 
дəмбə 
// ад. орф. 
тўғон.
Савдо-сотиқ ҳамда тижоратга оид сўз ва терминлар: 
лəрък 
// ал. орф. 
ларёк; 
бупът
// ад. орф. буфет; 
йəрмəркə // йɔрмəркə // 
ад. орф. ярмарка; 
тɔ: 
əр
// ад. орф. товар.
Адабиёт, санъат, маданият ва маорифга оид сўз ва терминлар: пуйзəш // 
ад. орф. пейзаж; 
мəнəлɔй 
// ад. орф. монолог; 
тъйəтр
// ад. орф. театр; 
клуп
// ад. орф. клуб; 
гəзет // гɔзетə
// ад. орф. газета.
Озиқ-овқат, кийим-кечак ва уй-рўзғор буюмларини англатувчи сўз ва 
терминлар: 
пъчънə
// ад. орф. печенье; 
кəстум 
// ад. орф. костюм; 
пəтънкə
// ад. орф. ботинка; 
стɔл 
// ад. орф стол каби.
Бу сўз ва терминларни қайси тилга мансублиги жиҳатидан лисоний 
таҳлил қилиш уларнинг этимологиясини аниқлашга ёрдам беради. Масалан: 
вəлəсəпът // вəлсəпед 
// ад. орф. велосипед < фр. Verocipede < лат. Veloқ - 
тез + peқ - «оёқ»; 
курɔт
// ад. орф. курорт < нем. кurort < киr - «Даволаниш» 
+ ort - «жой»; 
əгрəнəм // əгрəнɔм 
// ад. орф. агроном < грек adroқ «дала»; 
тълпɔн
// ад. орф. телефон < грек tele - «узоқ» + phone - товуш; 
əптъкə 
// ад. 
орф. аптека < поляк aрteka < юнон ароtheke - омбор; 
букс
// ад. орф. бокс < 
ингл. box зарба; 
пръгəт
// ад. орф. бригада < фр. briga-de, бупът // ад. орф. 
буфет < фр. beffet - буфет, шкаф; 
кəлуш 
// ад. орф. калиш рус. галоша; 
галоша < нем. kaloқehe< лат. ñalopedeia - ёғоч бошмоқ, кавуш; 
кирагас
// ад. 
орф. керогаз < ингл. кeroқenе < юнон kiroқ - қум + газ; 
пəмъдур
// ад. орф. 
помидор < итл. рomidoro - олтин олма.
Сўнгги йилларда жамиятдаги инқилобий ўзгаришлар ҳам тилнинг 
луғат таркибини бойитишга олиб келди. Фан ва техника соҳасидаги 
кашфиётлар янги-янги сўзларнинг тилимизга кириб келишига сабаб бўлди.
Ўзбекистон Республикаси ўз мустақиллигига эришиб, жаҳоннинг энг 
тараққий этган давлатлари Америка, Англия, Франция, Германия билан 
дипломатик муносабатлар ўрнатиб, улар билан ҳамкорлик ишларини йўлга 

---

93 
қўйди, улар билан ҳамкорликда заводлар, қўшма корхоналар барпо этди. Бу 
муносабатлар, албатта, тилда ҳам ўз аксини топмоқда. Бундан бир неча 
йиллар олдин бошқа тиллардан кириб келаётган сўзлар рус тили орқали 
ўтган бўлса, бугунги кунда мустақиллик шарофати, дўстона муносабатлар 
боис ўзбек тили ва унинг шеваларига тўғридан-тўғри кириб келмоқда
 
 
Ўзбек шевалари лексикасининг луғавий-маъновий хусусиятлари
 
Тарихий ёзма манбаларга бир назар ташласак, ўзбек халқи ҳам қадимий 
халқлардан бири эканлигини гувоҳи бўламиз. Ўзбек халқи кўп асрлик 
тарихий ҳаёти давомида ўз маданиятининг, ўз тилининг ижодкори бўлди. 
Шу боис ҳам ўзбек тили лексикаси ўзининг қадимий ва бой тарихига 
эгадир. У асрлар оша ривожланиб, бойиб келган. Тилимиздаги жуда кўп 
сўзлар қадимги даврлардан буён қўлланилиб келган бўлса, айримлари 
нисбатан кейинроқ пайдо бўлган. Даврлар ўтиши билан мавжуд сўзларнинг 
маъноларида ҳам ўзгаришлар юз бериб турган. Айниқса, улар шеваларда 
ўзгача бўлиб, кўп маъноли, синоним, омоним, антоним сўзларнинг 
қўлланилишида кўринади.
 
Сўзларнинг кўп маънолилиги ва сўзларда маъно ўзгариши.
Ўзаро 
фикр алмашув жараёнида бир сўзнинг бир неча маънода ишлатилиши ёхуд 
сўз бирор маъносининг кенгайиши натижасида кўп маъноли сўзлар пайдо 
бўлади. Маълумки, сўзнинг англатган маънолари қанчалик кўп бўлса, тил 
лексикасининг маъновий майдонлари шу қадар кўп бўлади. Ўзбек тили ва 
ўзбек шеваларининг луғат таркибини ташкил этган сўзларнинг кўпчилиги 
кўп маънолидир. Кўп маънога эга бўлган сўзларнинг маънолари ички 
томондан боғланган бўлади. Бу хусусият кўп маъноли сўзнинг 
омонимлардан фарқловчи белгисидир. Кўп маънолилик кўпинча гап ичида 
намоён бўлади. Аслида ҳар бир сўз маълум бир нарса, белгининг атамаси 
сифатида пайдо бўлади. Кейин у бошқа турдаги нарса, белгиларга берилади. 

---

94 
Кўп маъноли сўзлар қайси йўл билан юзага келишидан қатъи назар, 
уларнинг ҳар бирида асосий бошланғич маъноси бўлади. 
 
Кишилар ҳаёт ва табиатдаги нарса ҳодисаларга ном қўйганда, ўша 
предмет ёки ҳодисадаги белгилардан бирига асосланади, бир номни бир 
предметдан иккинчи предметга кўчирганда ҳам, предмет ва ҳодисалардаги 
ўхшашликка суянади. Шу асосда маънолари кўп шакли бир хил сўзлар 
(полисемия) юзага келади. Кўп маъноли сўзлар ўзбек шеваларида ҳам ўзбек 
адабий тилидагидек маъноларга эга бўлиб, улар яна ўзига хос сўз 
бойликларига ҳам эга. Шунинг учун ҳам кўп маъноли сўзлар шевалараро 
ҳам ҳар хил бўлиши мумкин. Ўзбек адабий тилидаги кўп маъноли сўзлар 
билан шевалардаги кўп маъноли сўзларни қиёс қилганимизда маънолар 
миқдори нуқтаи назардан қуйидаги кўринишларни кузатдик.
1. Адабий тил ва шеваларимизда мавжуд бўлган муайян бир сўзнинг 
бирдан ортиқ маънолари бир-бирини қоплайди. Бундан ташқари диалектал 
кўп маъноли сўз адабий тилда учрамайдиган баъзи маъноларни ҳам 
ифодалайди. Адабий тилдаги ўша маънони ифодалаш учун шеванинг ўзига 
хос луғавий бойлиги бўлган сўзлардан фойдаланилади. Уларни қуйидаги 
гуруҳларга бўлиб кўрсатиш мумкин:
а) тана аъзоларига нисбат бериш орқали юзага келган кўп маъноли 
сўзлар;
б) белги ва рангларга нисбат бериш орқали юзага келган кўп 
маънолилик.