Odam anatomiyasi

SHillik osti kavat siyrak tolali biriktiruvchi tukimalan iborat. Bu yerda kon tomirlari, nerv oxirlari, limfa tugunlari va Brunner bezlari joylashgan.
Muskul pardasi sillik muskul xujayralaridan iborat bulib, tashki va ichki kavatga bulinadi. Tashki kavatda sillik muskul xujayralari uzunasiga karab, ichki kavatda esa aylanasiga karab joylashgan.
Seroz parda ichak devorining tashki tomondan urab oladi va korin pardaning vistseral varagidan xosil buladi.
Och ichak - un ikki barmokli - och ichak burmasidan boshlanib, uning kovuzloklari korin bo’shlig’ining yukorigi chap kismida yetadi. Och va yenbosh ichaklar korin parda bilan xamma tomondan uralgan. SHuning uchun ikkala ichak joylashuvi jixatdan intraperitoneal a’zolarga kiradi. Och ichakning xazm yuzasi yenbosh ichakka nisbatan ancha katta. Bu xususiyat bir kancha sabablarga boglik: a) och ichak diametrini katta bulishi. b) aylanma burmalari yirik va bir-biriga zich joylashganligi. v) och ichakda vorsinkalar va kriptalar soni va uzunligi ancha yukori bulishi. Masalan, och ichakning 1 mm² satxida 22-40 gacha vorsinkalar uchraydi. Yenbosh ichakda esa 1mm² satxida 18- 31 vorsinkalar uchraydi. Och ichakning devori ovkat xazm nayi uchun xos tuzilishga ega. Uning devorida shillik parda, shillik osti kavati, muskul parda va seroz parda fark kilinadi. SHillik parda epiteliy, xususiy plastinka va muskul plastinkadan iborat. SHillik pardada juda kup mikdorda vorsinkalar va kriptalar buladi. Vorsinkalar shillik pardaning xususiy plastinkasidan xosil bulgan burtmalaridir. Ularning shakli va uzunligi ingichka ichakning kaysi bulimida uchrashishiga boglik. Un ikki barmok ichakda vorsinkalar kalta va keng, och ichakda uzun, ingichka va juda zich joylashgan, yenbosh ichakda ularni soni va uzunligi kamayadi. Xar bitta vorsinka yuzasi bir kavatli tsilindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Epiteliy tarkibida 3 xil xujayralar: jiyakli, kadaxsimon va enteroendokrin xujayralar fark kilinadi. Jiyakli xujayralar mikdori kup bulib, ularning apikal yuzasida 1500-300 mikrovorsinkalar xosil buladi. Bunday tuzilishga ega bulgan xujayralar ichakda juda katta surish yuzasini xosil kiladi. Mikrovorsinkalar nafakat surish jaraenida ishtirok etadi, bular satxida kup mikdorda parchalanishda ishtirok etuvchi aktiv fermentlar, ayniksa fosfataza va lipaza aniklanadi. Vorsinka markazidan keng limfatik kapillyar utadi. Uning uchi berk bulib, vorsinka uchidan boshlanadi. Parchalangan yeg maxsulotlari limfatik kapillyarga utadi va limfa tarkibida shillik pardada joylashgan limfatik turga karab okadi. Xar bir vorsinkaga shillik osti pardadan 1-2 arteriola kiradi va vorsinka stromasida limfa kapillyari atrofida kon kapillyarlarga tarmoklanib ketadi. Konga oddiy kandlar va parchalangan oksillar utadi. Kapillyarlardan kon vorsinka uki buylab joylashgan venulalarga yigiladi. Vorsinkalar oraligiga ichak kriptalarining Og’izchalari ochiladi.
Ichak kriptalari shillik pardaning xususiy kavatida joylashgan epiteliyning naysimon chukurchalaridir. Ichakning 1mm² satxida 80-100 gacha kriptalar uchraydi. Kriptalar devori 5 xil epitelial xujayralardan tashkil topgan. Undan birinchi 3 xili xuddi vorsinkalarda uchraydigan xujayralardir. Kolgan ikki xili esa kriptalarni tubida uchraydi. Bu Panet xujayralari va jiyaksiz enterotsitlardir. Panet xujayralari lizotsim moddasini va dipeptidlarni parchalaydigan erepsin fermentini ishlab chikadi. Enterotsitlar - mayda, tsilindrsimon shaklga ega, Panet xujayralari orasida joylashgan, aktiv ravishda mitotik bulinadi, vorsinka va kriptalar epiteliysini tiklanishini ta’minlaydi.
SHillik pardaning xususiy plastinkasida biriktiruvchi tukima orasida kup mikdorda yakka-yakka yetgan limfoid tugunchalarni uchratish mumkin.
Muskul pardasining asosiy vazifasi ichak ichidagi ximusni aralashtirish va yugon ichak tomon surishdan iborat. Muskulaturani kiskarishi natijasida ikki xil xarakat vujudga keladi: mayatniksimon va peristalьtik kiskarish. Mayatniksimon kiskarish buylama va tsirkulyar (aylanma) kavatlarni ritmik ravishda kiskarishi natijasida vujudga keladi. Peristalьtik kiskarish muskul pardaning ikkala kavatining xarakati natijasida sodir buladi. Peristalьtik kiskarish ketma-ket ichakning boshidan oxirigacha tarkaladi.
3. Yonbosh ichak och ichakning davomi bulib, korin bo’shlig’ining kindik soxasida joylashadi va un yonbosh chukurchasida yugon ichakka davom etadi. Tuzilishi ingichka ichakning yukorida kursatilgan bulimlariga uxshash.
Yugon ichak ingichka ichakning davomi bulib, kuyidagi bulimlardan iborat:
1. Kur ichak - (chuvalchangsimon usimta bilan)
2 Yukoriga kutariluvchi chambar ichak
3. Kundalang chambar ichak
4. Pastga tushuvchi chambar ichak
5. Sigmasimon ichak.
6. Tugri ichak.
Yugon ichak ingichka ichakdan bir kancha belgilari jixatdan farklanadi:
a) yugon ichakning diametri ingichka ichak diametriga nisbatan ancha katta buladi.
b) buylama joylashgan muskul tolalari uchta lentasimon tasmalarni xosil kilib, bu tasmalarning uzungligi yugon ichak uzunligiga nisbatan kaltarok buladi. SHu sababli, yugon ichak devorida burmalar , gaustralar xosil buladi.
v) yugon ichakda korin pardadan xosil bulgan yog usimtalari kup mikdorda uchraydi.
g) yugon ichakning shillik pardasida svorsinkalar bulmaydi, fakat kriptalar va burmalar xosil buladi. Burmalar yarim oysimon shaklda bulib, gaustralar orasida joylashgan. Kriptalarni soni va xajmi ingichka ichakka nisbatan ancha yukori buladi. Rasm№
SHillik parda bir kavatli tsilindrsimon epiteliy bilan qoplangan. Uni tarkibida jiyakli enterotsitlar, jiyaksiz enterotsitlar va kadaxsimon xujayralar uchraydi. SHillik osti katlamida limfatik follikular joylashgan. Limfoid follikulalar immun tizimining periferik a’zolariga kiradi, uni tarkibini asosan V-limfotsitlar tashkil kiladi. Bu strukturalar organizmda ximoya vazifasini bajaradi. Muskul parda ikkita katlam bulib joylashgan sillik muskul tukimasidan iborat. Yugon ichakning devorini tashkaridan urovchi seroz kavat xamma kismini bir xilda uramaydi.Kur ichak, chuvalchangsimon usimta, kundalang chambar ichak, sigmasimon ichak intraperitoneal joylashgan bulib, korin pardasi bilan xar tomonidan uralgan. Kutariluvchi chambar ichak, tushuvchi chambar ichak korin pardasi bilan old va yenlardan qoplangan va korin pardasiga nisbatan o’rta xolatni egalaydilar. SHu sababli mezoperitoneal a’zolarga kiradi. Tugri ichakni yukori kismi intraperitoneal, o’rta kismi - mezoperitoneal, pastki kismi korin pardasi bilan umuman qoplanmagan, korin pardasidan tashkarida joylashgan., demak ekstraperitoneal a’zo xisoblanadi.
Yugon ichak bir kancha funktsiyalarni bajaradi. Yugon ichakda asosan suv suriladi va axlat massasi shakllanadi. Yugon ichakda kadaxsimon xujayralar tomonidan kup mikdorda shillik ishlanadi. SHillik modda xazm bulmagan moddalarni bir-biriga yepishtiradi va xazm massasini surishga yerdam beradi. Yugon ichak devorida ma’lum xildagi bakteriyalar yashab, ularning faoliyati natijasida vitamin K va vitamin V kompleksi sintezlanadi, xazm bulmagan kletchatkani xazm bulish jaraeni davom etadi.

Nazorat savollari

1. 
   Ovqat hazm qilish kanalini qaysi organlar tashkil qiladi?
   
2. 
   Og’iz bo’shlig’iga nechta so’lak bezining yo’li ochiladi?
   
3. 
   Qizilo’ngach va me’daning tuzilishini tushuntiring.
   
4. 
   Me’daning sekretorlik faoliyatini tushuntiring.
   
5. 
   Yo’g’on ichakning tuzilishi va funksiyasini tushuntiring.
   
6. 
   Jigarning organizmdagi funksiyalarini sanab bering.
   
7. 
   O’t pufagi tuzilish, joylashishi va funksiyalarini tushuntiring.
   
8. 
   Ingichka ichak uzunligi va tuzilishini ayting.
   
9. 
   Ichaklarning seroz va shilliq qavatlarini tushuntiring.
   
10. 
    Ichaklar sathida ovqatning hazm bo’lishi jarayonlari mexanizmlarini ayting.
    

MAVZU: 9. NAFAS OLISH A’ZOLAR TIZIMI.

Maruza rejasi: