Odam anatomiyasi

hazmlanish, kimyoviy hazmlanish, so’rilish jarayoni, vorsinkalar, ekskret, jigar, o’t pufagi, o’t suyuqligi, oshqozon, ingichka ichak, yo’g’on ichak, to’g’ri ichak

Ovqat xazm qilinishining mohiyati.

Ovkat xazm tizimiga mansub a’zolar zimmasiga bir necha muxim funktsiyalarni bajarish yuklatilgan. Ularning asosiysi - ovkat xazm kilishdir. Ovkat xazm kilishning moxiyatini tashki muxitdan kabul kilinadigan ozuka moddalarning mexanik va kimyoviy yo’l bilan parchalanishi va ichki muxitga surilishi tashkil kiladi. Xazm kilish jarayonida ozuka moddalarning ichak shillik kavati orkali ichki muxitga surilishining eng asosiy sharti - yukori molekulali oksillar aminokislotalargacha, yoglarning glitserin va yog kislotalarigacha, uglevodlarning monosaxaridlargacha parchalanishidir. SHu darajagacha parchalanmay kolgan oksil koldiklari, yeglar yoki uglevodlar ichki muxitga surilmaydi va tashkariga chikarib yuboriladi.
Xazm a’zolari tizimining yana bir muxim funktsiyasini ularning endokrin xujayralari faoliyati tashkil etadi. Xazm a’zolari tarkibida joylashgan kup turdagi xujayralar tomonidan ishlab chikaradigan gormonlar organizmda umumiy ta’sirotga ega bulmay, balki aynan shu a’zolardagi maxalliy jarayonlarni, ya’ni mikrotsirkulyator tizim ishini, xujayralarning kupayishi, voyaga yetishishi va faoliyat kursatishi jarayonlarini organizm talablariga mos ravishda boshkarish ta’sirotiga egadir.
Xazm a’zolari tizimining uchinchi muxim funktsiyasini esa ularning ichki muxitga tashki muxitdan yet moddalar va antigenlar kirishidan ximoya kilish va maxalliy immun javobni amalga oshirishdan iboratdir. Xazm a’zolarining shillik kavati immun xujayralarga boy bulib, antigenlarga karshi immun javobni tulik amalga oshirishga kodirdir. SHillik kavatlarning immunologik faoliyati organizm umumiy immun tizimi faoliyatining muxim tarkibiy kismi xisoblanadi.
Xazm a’zolari ajratuv funktsiyasini xam bajaradilar. Ichki muxitdagi moddalar almashinuvining chikindi xosilalari yeki organizm uchun zararli moddalarni buyraklar va ter bezlari konikarli ravishda tashki muxitga chikara olmagan takdirda, ular kisman xazm organlari shillik kavatlari orkali chikarilash imkoniyati bor. Ammo, moddalar almashinuvining ba’zi xosilalari ichki muxitdan fakat xazm a’zolari orkali chikariladi. Masalan, talokda nobud bulgan eritrotsitlardagi gemoglobinning parchalanishi tufayli paydo buladigan xosilalari (bilirubin) asosan jigar orkali ut suyukligi tarkibida tashki muxitga ajratiladi. SHu sababli jigar shikastlanganda ichki muxitda bilirubin mikdori keskin ortib ketib, organizmning zaxarlanishiga va «sariklik kasalligi» kelib chikishiga sababchi buladi.
Ovkatni xazm kilish jaraenini amalga oshirish uchun zarur fermentlar kuplab maxsus bezlar tomonidan ishlab chikariladi. Fermentlar oksil tabiatiga ega bulgan kimyoviy jixatdan faol moddalar bulib, ularning xar biri ovkat tarkibidagi yukori molekulali oksil, yog yoki uglevod molekulalarini parchalash xususiyatiga egadirlar.
Turli xususiyatli xazm fermentlari turli bezlarning, ya’ni sulak bezlari, me’da devori bezlchalari, me’da osti bezining ekzokrin kismi va ichak devoridagi mayda bezchalar faoliyatining xosilalaridir. Xar bir ferment muayyan funktsiya bajaradi va fakat uziga xos modda yoki moddalar guruxiga ta’sir kursatadi. Masalan, fakat oksillarga ta’sir etuvchi fermentlarni proteazalar deyiladi. Bu guruxga pepsin, jelatinaza, ximozin, tripsin, enterokinaza kabi fermentlarni misol kilib kursatish mumkin. Yeglarni parchalaydigan fermentlar lipazalar deb nomlanadi. Ammo, yeglar lipazalar tomonidan tulik parchalanishi uchun ularga ut suyukligi ta’sir etib, yeglarni emulьsiyaga, ya’ni bir-biriga kayta kushilib katta tomchi xosil kila olmaydigan nixoyatda mayda yeg tomchilariga aylantirib berishi zarur. Me’da osti bezining shira tarkibidagi lipazalar ta’siri jixatdan ayniksa aktiv xisoblanadi. Uchinchi gurux fermentlarga karbogidrazalar misol bula oladi. Karbogidrazalar uglevodlarni parchalaydi. Ularni soni juda kup bulib, ularning xar biri aynan uglevodlarga ta’sir etishi bilan, yeki parchalanish jarayoniga ketma-ket va ma’lum yunalishda ta’sir etishi bilan ta’riflanadi. Masalan, uglevodlarni boshlangich parchalanish jaraeni Og’iz bo’shlig’ida sulak tarkibidagi amilaza va malьtaza ta’sirida boshlanadi. Uglevodlarning tulik parchalanishi esa ichaklarda me’da osti bezining shirasi tarkibidagi amilaza malьtoza, laktaza fermentlari ta’sirida amalga oshiriladi.
Ovkat xazm tizimi xazm nayi va parenximotoz a’zolardan tarkib topgan. Xazm nayini Og’iz bo’shlig’i, xalkum, kizilungach, me’da, ingichka va yugon ichaklar tashkil kiladi. Parenximatoz a’zolarga sulak bezlari, me’da osti bezi va jigar kiradi.
Xazm naychasining uzunligi 7-8m.ga teng bulib, 3 bulimdan tashkil topgan. Oldingi bulim Og’iz bo’shlig’i, xalkum va kizilungachdan iborat. Bu a’zolar bosh, buyin va kukrak kafasida joylashgan bulib, tugri yunalishga ega. Oldingi bulim a’zolari ovkatni chaynash, sulak bilan namlash va ovkat lukmasini shakllantirish, yutish va kizilungach orkali me’daga yetkazish vazifasini bajaradi. Sulak tarkibidagi amilaza ta’sirida uglevodlar kisman parchalanadi, lizotsim esa bakteritsid ta’sir kuchiga ega. Til tarkibidagi ta’m bilish piezchalari ta’m bilish a’zosini tashkil kilib, ovkatning nordon, achchik, shirin va shur ta’mlarini sezish imkoniyatiga ega. SHillik pardaning Og’iz bo’shlig’i bilan xalkum chegarasida limfoid xujayralarning yirik tudalari joylashib, ular mo’rtaklarni xosil kiladi. Ular orasida til, xalkum, tanglay va xikildok mo’rtaklari tafovut kilinadi. Bu mo’rtaklarning ja’mi Pirogov limfoepitelial xalkasi deyiladi. Xalka tarkibidagi limfoid tukima xujayralari ovkat bilan Og’izga tushgan mikroorganizmlar va antigenlarni fagotsitoz kilish xususiyatiga ega bulib, organizmga kirib kelaetgan antigenlar xakidagi axborotni immun tizimga yetkazadigan birinchi boskichni tashkil etadilar. Og’iz bo’shlig’idan ovkat xalkumga utadi. Xalkum nafas va ovkat yo’llari uzaro kesishadigan a’zodir. Xalkumning davomi kizilungach bulib, kukrak kafasida kuks oraligining orkasidan utadi, diafragma uzra utib me’daga ulanadi. Korin bo’shlig’ida xazm naychasi kengayadi va me’dani xosil kiladi. Me’dadan sung ingichka ichakning bulimlari - un ikki barmokli ichak, och va yenbosh ichak ketma-ket davom etadi.
Me’da, ingichka ichak, jigar va me’da osti bezlari xazm tizimining o’rta bulimini tashkil kiladi. Xazm tizimining o’rta bulimida ovkat xazm kilish va ichki muxitga surilish jarayoni tulik amalga oshiriladi. Parchalangan oksillar aminokislotalar xolida, uglevodlar - oddiy kandlar asosan glyukoza xolida kon tomir kapillyarlariga, parchalangan yeglar - glitserin va yeg kislotalar xolida limfa tomirlariga utadi va sung butun organizmga tarkaladi.
Xazm yo’lining orka bulimi yugon ichakdan tashkil topgan. Yugon ichak ikki asosiy bulimdan, chambar va tugri ichakdan iborat. Yugon ichakda surilish jaraeni asosan tugallanadi va bu yerda suv suriladi va najas massasi shakllanadi. Xazm bulmagan moddalar tugri ichak orkali tashkariga ajratiladi.
Og’iz bo’shligi ovkat xazm kilish kanalining boshlangich kismidir. Og’iz bo’shlig’i daxlizga va xakikiy bo’shlig’iga ajraladi. Og’iz daxlizi tashki tomondan lunj va lablar bilan, ichki tomondan milk va tishlar bilan chegaralanib turadigan tor yorik shaklida buladi.
Xakikiy og’iz bo’shlig’i yukoridan kattik va yumshok tanglay bilan, pastdan og’iz diafragmasi va yon tomonlaridan lunjlar bilan chegaralanib turadi.
Og’iz bo’shlig’idan xalkumga utish tegishli, ya’ni bugiz yukori tomondan tanglay chodiri, yon tomonlardan tanglay ravoklari, pastki tomndan tilning orka yuzasi va til ildizi bilan chegaralangan.
Tilda ustki yuza va pastki yuza farklanadi. Til devori asosan uch kobikdan iborat: shillik kobik, muskul kobik, va adventitsiya kobigi. Fakat til ildizi soxasida shillik kobik ostida shillik osti katlami joylashadi, sung muskul va adventitsiya kobiklari tafovut kilinadi. SHu tufayli til xarakatchang buladi. Tilning shillik kobigi kup kavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliydan iborat. SHillik kobik yuzasida surgichlar joylashgan. SHakli jixatdan ipsimon, konussimon va tarnovsimon surgichlar epiteliysida ta’m bilish organlari - ta’m bilish piyozchalari joylashgan.
Til muskullari xususiy va skelet muskullariga bulinadi. Skelet mkskullari skelet suyaklaridan boshlanib, tilga tutashadi. Ular kuyidagilardir: 1. Engak til osti muskuli- tolalari kiskarganda pastga va orkaga tortadi.
2. Bigiztil muskuli - tolalarning bir tomonlama kiskargan tilni yonga tortadi, ikki tomonlama kiskarishi tilni orkaga va yukoriga tortadi.
3. Til osti muskuli- tilni pastga va orkaga tortadi. Tilning xususiy muskullari uch xil-buylama, kundalang va tik yunalishda muskul tolalari joylashadi.
Tishlar ovkatni chaynashda, suzlarni tugri talaffuz etishda ishtirok etadi.
Tishlar jagdagi kattakchalar - alьveolalar ichida komfizis yo’li bilan birikadi. Sut tishlar va doimiy tishlar farklanadi. Sut tishlar 20 ta, doimiy tishlar 32 ta bulib, yukori va pastki jaglarda 16 tadan joylashadi. Tishlar katorining xar kaysi yarimida 8 ta: 2 kurak, 1 kozik, 2 kichik ozik tish bor.
Tishda uchta kism: korronkasi, buyinchasi va ildizi tafovut etiladi. Koronka tishning milkidan chikib turadigan kismidir. Tishning toraygan kismi - buyinchasi, milk bilan qoplangan. Katakka kirib turgan joyi tish ildizi deyiladi. Tish koronkasi emalь bilan qoplangan. Emalь ostida suyak tukimaga uxshash dentin joylashgan.
Tishning markazida pulьpa joylashgan. Pulьpa siyrak tolali biriktiruvchi tukimadan iborat bulib, pulьpada kon tomirlar va nervlar joylashgan. Tish buyinchasi va ildizi tsement moddasidan iborat.
Og’iz bo’shlig’ida kichik sulak bezlari va 3 katta sulak bezlari tafovut kilinadi. Katta sulak bezlarga quloq osti bezi, til osti bezi va jag osti bezlari kiradi. Sulak bezlari tuzilish jixatdan murakkab alьveolalar - naysimon bezlar guruxiga kiradi. Alьveolalar - bu sekret moddalar ishlab chikaruvchi oxirgi bulimlar. Naychalar bu chikaruv naylar bulib, bular orkali ishlab chikarilgan maxsulot-sekret xarakatlanib, Og’iz bo’shlig’iga chikariladi. Uchta bezning sekreti kushilib sulakni xosil kiladi. Bezlar ishlab chikargan sekret tarkibiga kura seroz, shillik moddalar ishlab chikaruvchi bezlar va aralash bezlarga bulinadi.
QULOQ OSTI BEZI - ogirligi 25-30 gr, pastki chegarasi pastki jagning burchagidan boshlanib, tashki quloqning oldigacha yetib boradi. Bezning markazi nayi lunj muskulini teshib utib, Og’iz bo’shlig’ida yukori jagdagi ikkinchi katta ozik tilar karshisida ochiladi. Quloq osti bezi oksili tarkibiga ega bulgan sekret ishlab chikaradi.
TIL OSTI BEZI - ogirligi 5 gr, uglevodli tarkibiga ega bulgan shillik moddalar ishlab chikaradi. Til osti bezi Og’iz diafragmasi soxasida, uni qoplovchi shillik parda ostida joylashadi. Bu bez xam alьveolyar naysimon tuzilishga ega. Umumiy chikaruv nayi til ostidagi bursmaga ochiladi.
JAG OSTI BEZI - ogirligi 15 gr. bulib, jag osti chukurchasida joylashgan. Oxirgi sekretor bulimlarida aralash - oksil uglevodli sekret ishlab chikaradi. Umumiy chikaruv nayi xai til ostiga ochiladi.
Kuyidagi sxemada ovkat - xazm kilishi sistemasini umumiy tuzilish printsipi tavsiya etiladi.
Og’iz daxlizi quloq osti bezi
1. Og’iz bo’shlig’i
Xususiy og’iz bo’shlig’i jag osti bezi
til osti bezi
til, tishlar
2. Bosh va buyin soxasi Xalkum
3. Buyin, kukrak va korin bo’shlig’i - kizilungach