Odam anatomiyasi

Kengaytiruvchi muskullarga orka uzuk-chumichsimon muskul kiradi va bu muskul tovush yerigini kengaytiradi.
Ovoz boylamlari tarangligini uzgartiruvchi muskullarga uzuksimon-kalkonsimon muskul, tovush muskuli kiradi. Ovoz boylamlarining taranglashishi va kalkonsimon togayni chumichsimon togaydan uzoklashishi va oldga karab siljishi uzuksimon-kalkonsimon muskulining faoliyati tufayli yetiladi. Tovush muskuli ayniksa odamda takomil topib, tovush burmasining orasida joylashadi va ovoz boylamlariga tutashib ketadi.
Xiqildoq bo’shlig’ining shakli kum soatni eslatadi, o’rta bulimi toraygan, yukorigi bulimi esa kengaygan buladi. Yukorigi bulimi Xiqildoq oldi deb nomlanadi, Xiqildoqga kirish kismidan boshlanib Xiqildoq oldi burmalari bilan chegaralangan. O’rta bulimi tovush apparatidan tashkil etgan. Xiqildoqni eng toraygan bulimini tovush yerigidir. Tovush yerigi un va chap tovush burmalar orasida joylashgan. Tovush yerigini teshigi nafas olishda, tovush chikarishda Xiqildoq muskullarining kiskarishi tufayli uzgarib turadi. Xiqildoq o’rta bulimining shillik pardasida sof va yelgon tovush burmalari (Xiqildoq oldi) orasida chukurchalar - Xiqildoq korinchalari joylashgan. Korinchalar rezonatorlik vazifasini bajaradi. Sof tovush boylamlari kup kavatli yassi epiteliy bilan qoplangan va ovoz boylami bilan tovush muskulidan iborat. Tovush yerigining ostida Xiqildoqni pastki bulimi - tovush osti bo’shlig’i joylashgan. Tovush osti bo’shlig’i traxeya bo’shlig’i bilan tutashib ketadi. SHuni eslatib utish kerakki, Xiqildoqda fakat tovush xosil buladi. Anik nutk xosil bulishida esa lablar, til, yumshok tanglay, burun oldi kavaklari ishtirok etadi.
Kekirdak Xiqildoqni davomi bulib 9-13 smga teng bulgan nayidan iborat. Yukori kismida uzuksimon togay bilan xiyla xarakatchang birikadi va YI-YII buyin umurtkalari ruparasida joylashgan. Pastki chegarasi Y kukrak umurtkasini yukori kirrasiga tugri keladi, shu soxada kekirdak chap va ung bosh bronxlarga ajralib ketadi. Pastki ayri kismi kimirlamay turadi. Kekirdak tananing o’rta chizigi buylab joylashgan. CHap va ung yonlaridan buyinning kon tomirlari va nervlari utadi, kukrak bo’shlig’ida esa kekirdak ikki upkani uragan plevra qopchalari o’rtasidan utadi. Rasm №
Kekirdak devori shillik parda,shillik osti katlam, fibroz-togayli va adventitsial pardadan iborat.
SHillik parda bir kavatli kup katorli kiprikli epiteliy bilan qoplangan. SHillik osti katlamida esa kon tomirlari, nervlar, limfa tugunlari, shillik ishlab chikaruvchi bezlar kup mikdorda uchraydi. Fibroz - togayli pardasi 16-20 gialinli togay yarim xalkalardan iborat. Yarim xalkalarni uchlari biriktiruvchi tukimali tutamlar bilan va miotsitlar yerdamida birikkan. Kekirdak orka tomonidan togayni yuk bulishi katta axamiyatga ega, chunki uning orkasidan kizilungach utadi va ovkat lukmalarini bemalol utishi ta’minlanadi. SHu bilan birgalikda kekirdak devori pishik va elastik buladi, teshigi doimo ochik va tashkaridan ta’sir etuvchi bosimlarga bardosh bera oladigan buladi. Kekirdak siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi tukimadan tuzilgan adventitsiya pardasi bilan qoplangan.
Kekirdak 4-5 kukrak umurtkalari soxasida chap, ung bosh bronxlarga bulinadi. Ung bronx chap bronxga karaganda kaltarok va keng, chap bronx ingichkarok va uzun. CHap bronx ustidan aorta yoyi utadi, ung bronxdan esa - tok vena. Bronx devorlari tuzilishi jixatdan kekirdakni eslatadi. Lekin kekirdakdan farkli bronxlarda togayli yarim xalkalar emas tulik xalkalar xosil buladi. SHu sababli bronxlar teshigi doim ochik turadi va xavo bemalol utaveradi. Bosh bronx upka darvozasida un upkada 3 va chap upkada 2 palla bronxlarga ajraladi. Uz navbatda upka tukimasida palla bronxlar segmentar bronxlarga, sung shoxlanib o’rta, kichik bronxchalarga va eng oxirida upka atsinusida uchraydigan eng mayda terminal va respirator bronxiolalarga bulinib ketadi. Bronxlarni kalibri kichraygan sari devori yupkalashib boradi va asta-sekin uzgaradi: togayli xalkalar orolchalar xolda joylashgan togay plastinkalarga aylanib ketadi. Kichik kalibrli bronxlarda togay plastinkalari yukolib ketadi, shillik pardadagi muskul kavat esa kalinlasha boradi. Ana shu muskullar patologik xolatlarda, masalan bronxial astmada uzok vakt kiskarishi natijasida mayda bronx teshigi torayib koladi va nafas olish kiyinlashadi. Upka atsinusini oxirgi tarmoklaridan terminal bronxiolalar xisoblanadi. Ikkala upkada 20000 terminal bronxiolalar buladi. Oxirgi bronxiolalar alьveolyar bronxiolalarga tarmoklanadi. Alьveolyar bronxiola devorida uning teshigiga ochiladigan ayrim alьveolalar joylashadi. Terminal va alьveolyar bronxiolarni devorlari bazal membrana ustida joylashgan bir kavatli xilpilovchi epiteliydan tuzilgan. Bronxiolalarni yumshok devor tarkibida sillik muskul tolalarni soni ortadi.
Nafas olish tizimining bosh a’zosi upkalar. Upkalar juft a’zolar bulib, butun kukrak bo’shlig’ini egallab, shakli va xajmini doim nafas fazasiga karab uzgarib turadi. CHap va ung upkalar kukrak kafasining oldingi kismida joylashgan bulib, konussimon shaklga ega. Konusning asosi past tomondan diafragmaga tegib tursa, uchi esa birinchi kovurgadan 3-4 sm yukorirokda turadi. Rasm №
Ung upka 3 bulakdan, chap upka 2 bulakdan iborat. Upkada uchta yuza farklanadi. Upkalarning diafragmaga tegib turgan yuzasi medial yuza va kovurgalarga tegib turgan yuzasi kovurga tomon yuzasi deyiladi. Upkalarning medial yuzasi kuks oraliga karagan yuza bulib, yuzasida yurak va yirik kon tomirlarining uymalari kurinadi. Medial yuzasining markaziy kismida upka darvozasi joylashgan. Upka darvozasiga bronx, upka arteriyasi, nervlar kiradi. Xar bitta upka darvozasidan ikkita upka venasi, limfa yo’llari, bronxlarning venalari chikadi. Upka darvozasiga kiruvchi va u yerdan chikuvchi kon va limfa tomirlari, xamda nervlar birgalikda upka ildizini xosil kiladi. CHap upkada darvoza tarkibida eng yukorida upka venasi yetadi, pastrok va old tomonda bronx va upka venalari joylashgan. Un upkaning darvozasida eng yukorida bronx, undan keyin upka arteriyasi va vena joylashgan.
Upkada uchta kirra oldingi, pastki va orka kirralar tafovut etiladi. Oldingi kirra utkir bulib, medial va kovurga tomon yuzalarni bir - biridan ajratadi. CHap upkaning pastki yarimining oldingi kirrasida yaxshi ifodalangan yurak uymasi joylashgan. Pastki kirrasi xam utkir bulib, pastki yuzani kovurga tomon yuzadan ajratadi. Orka kirra upkaning tumtok yumaloklangan cheti bulib,chukur yeriklarga aylanib upkani pallalarga ajratadi. Kiya yerigi ikkala upkani medial yuzasidan, yukorigi uchidan 6-7sm pastrok, III kukrak umurtkasining ruparasidan boshlanib, upka asosigacha yetadi va chap upkani ikkita pallaga ajratadi. Ung upkada kiya yerikdan uncha chukur bulmagan, kalta gorizontal yerik ajraladi, IY kovurga ruparasidan gorizontal yunalishda old tomonga utib, upkani oldingi kirrasigacha yetadi va upka ildizining old soxasida tugallanadi. Bu yerik ung upkani yukori pallasini o’rta pallasidan ajratadi.