Ocr document

VI ВОВ. SALJUQIYLAR YА USMONLI TURKLAR
34-§. SALJUQIYLAR VА USMONLI TURKLAR DAVLATLARI
Saljuqiylar davlati. O`rta Osiyoda Saljuqbek asos solgan sulola boshchiligidagi o`g`uz qabilalarining Old Osiyoga yirik harbiy yurishlari ХI asrdan kuchayadi. Kо`р o`tmay Vizantiya va unga qo`shni Eron, Iroq, Ozarbayjon, Sharqiy Armaniston hududlarida Saljuqiylar davlati shakllanadi. Ichki ziddiyatlardan zaiflashgan Sharqiy Rim imperiyasi ko`chmanchi turk qabilalari hujumlariga qarshilik ko`rsata olmaydi. Vizan­tiyaning yоllanma qo`shini esa 1071-yili Saljuqiylar sultoni Alр Arslon lashkari tomonidan Mansikert jangida tor-mor etiladi. Imperator Roman IV Diogen jangda halok bo`ladi. Вu mag`lubiyatdan so`ng vizantiyaliklar deyarli qarshilik ko`rsata olmaganidan ko`p sonli turkiy qabilalar Kichik Osiyoga yо`l oladi. Saljuqiylar davlati - Yaqin va O`rta Sharq, qisman Мо­varounnahrda saljuqiylar sulolasi boshqargan davlat (1038-1308). Saljuqiylar davlatiga Saljuqning nevarasi Sulton To`g`rulbek asos solgan. Ijtimoiy tuzum. O`g`uzlar bu paytda urug`-jamoachilikning in­qirozi va yangi ijtimoiy munosabatlarning paydo bo`lishi bosqichida yashaganlar. Chorvaning asosiy qismi va yaylovlarga egalik qilish huquqlari yangi shakllanayotgan boylar tabaqasi qo`lida to`plallib boradi. ХI asr oxirida Kichik Osiyoni deyarli to`liq bosib olgan o`g`uzlar o`zlarining qator amirliklarini tuzadilar. Amirliklar rasman Saljuqiylar sulolasi hukmini tan olsalar-da, amalda o`z mulklarini mustaqil bоshqarganlar. Ko`chmanchi turkiy qabilalarning o`troq hayotga o`tishi ayni shu paytdan boshlanadi. O`troqlashayotgan turklar o`lkaning tub aholisi yunonlar va armanlar kabi dehqonchilik va hunarmandchilik bilan shug`ullana boshlashi kuzatiladi. Вu jarayonlar XII - ХIII asrlarda Sal­juqiylarda ham feodal davlatini uzil-kesil shakllanshiga olib keladi. Mamlakatda shakllangan yirik yer egaligi va soliqlar tizimi Sharq­dagi islom davlatlarinikidan deyarli farq qilmagan. Ahamiyatli jihati saljuqiylarda davlat yerlarining xususiy yerlarga nisbatan ko`p bo`lishida edi. Davlat yerlarining katta qismi iqto` tarzida harbiylar va amaldor­larga, xizmatlari evaziga in`om etilgan. Iqto` dastlab merosiy mulk bo`lmasdan, faqat xizmat muddati davomida foydalanish sharti bilan berilgan. Shaharlar taraqqiyoti. Saljuqiylar davrida Kichik Osiyodagi Kо`nyо, Suvas, Qaysariyalar eng yirik shaharlar qatorida bo`lib, ularda о`n minglab aholi yashagan. Turklar istilosidan so`ng shaharlar qiyofasi ham o`zgarib, sharqona tus ola boshlaydi. Sulton devoni hujjatlari va yozishmalar fors tilida olib borilgan. Sharqning buyuk mutafakkiri Jaloliddin Rumiy (1207-1273) o`z ijodi­ning asosiy qismini Ko`nyoda o`tkazgan. Asta-sekin turkiy qabilalarning mahalliy aholi bilan aralashishi yangi etnos- turk xalqining shakllanishiga asos bo`ladi. Вu jarayon ХIII asrning 20-30-yillarida kuchayadi. Lekin 1243-yilgi mo`g`ullar bosqini davlatning keyingi taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. XIV asr boshlariga kelib Kichik Osiyodagi Saljuqiylar davlati butunlay parchalanib ketadi. Usmoniylar davlatining tashkil topishi. Saljuqiylar davlatining o`rnida ko`plab beyliklar tashkil topadi. Ulardan biri - Usmon beyligi Kichik Osiyoning shimoliy-g`arbiy hududida, Eskishaharga yaqin joyda edi. Uning keyingi taraqqiyotiga, beylikning Vizantiya bilan qo`shni bo`lgani qo`i keladi. Tоbоra zaiflashib borayotgan imperiyaga qarshi harbiy harakatlar beylik yerlarining kengayib borishini ta`minlaydi. Keng istilolar Usmoniylar qo`shiniga boshqa qabilalardan ham jangchilarning kelib qo`shilishini ta`minlaydi. Sulola asoschisi Usmon (1299­-1326) davrida qator yurishlar uyush­tirilib, Bursa shahri va uning atroflari bosib olinadi. Uning o`g`li О`rхоn Vizantiya shaharlari Nikeya va Niko­mediyalarni olib, Qora dengiz sohiliga chiqadi. Dastlab beylikning boshqaruv tuzumi juda sodda bo`lgan. Xususan bеy unvoni, Usmon va O`rxonga qa­bila boshliqlari yig`inida berilgan. Beylarning asosiy vazifasi esa turkiy qabilalar harbiy kuchlarini, qo`shni hududlarni istilo qilishini ta`minlash bo`lgan. Beylikning kuchayib borishi, uning boshqaruvida ham o`zgarishlarga olib keladi. Natijada, O`rxonning boshqaruvi paytida ilk bоr vazir lavozimi ta`sis etiladi. Tanga рul zarb qilinib, davlat yerlari ma`muriy birliklarga bo`linadi. О`rхоn harbiy islohot o`tkazib qo`shinni piyoda va otliq qismlarga ("musallam"), alohida harbiy birliklarga aylantiradi. Usmonlilar davlati - Kichik Osiyo, Sharqiy Yеvroрa, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika, qisman Kavkaz va Qrimda usmоnlilar sulolasi boshqargan davlat (1299-1922). Asoschisi - Usmon I Bolqon yarim orolidagi istilolar. Usmoniylar istilosiga qadar Bolqon yarim orolida: Vizantiya, Serbiya, Bolgariya, Bosniya kabi yirik davlatlar mavjud edi. Аmmо, siyosiy tarqoqlik va ichki ziddiyatlar bu davlatlarni turklar istilosiga qarshi birlashuviga imkon bermaydi. Bolqondagi dastlabki bosqinlar 1353-1357-yillari bo`lgan. Uning asosiy qismini turklar keyingi o`ttiz yil davomida egallaydilar. Usmoniy­lar poytaxti Bolqondagi Edirne (Adrianopol)ga ko`chiriladi. XIV asrning 80-yillaridan Serbiyaga hujum boshlanadi. 1389-yilda Kosovo maydonida­gi jangda turk qo`shinlarining g`alabasi serblarning o`z mustaqilligini yo`qotishiga olib keladi. Usmoniylar 1393-yili Bolgariya poytaxti Tirnovo shahrini, 1396-yili Nikopol yonidagi jangda venger, valax, bolgarlardan tuzilgan 60 minglik ritsarlar qo`shinini yengadi. Turk sultoni Boyazid (1389-1402) bu janglarda o`zining tezkor g`alabalari bilan shuhrat qozonib - Yildirim (Shiddatli) nomini oladi. Sultonning Konstantinopolni qamal qilishi Yevropani sarosimaga solgan. Ayni paytda, Amir Temurning Boyazid­ga qarshi Kichik Osiyo yurishi boshlanadi. 1402-yilning yozida Anqara yaqinidagi jang­da sohibqiron qo`shinlari Boyazid lashkarini yengadi. Bu voqea turklar tomonidan Kоns­tantinopolning olinishiga yо`l qo`ymay, Vizantiyaning yana 50 yil yashashiga irn­kon yaratadi. Konstantinopolning qulashi. Usmoniylar sultoni Мехmеt II (1451­-1481) yuz minglik qo`shini bilan Konstantinopolni qamal qiladi. 1453-yilning 29-mayida Konstantinopol turklar tornonidan olinadi. Vizantiyaning so`nggi irnperatori jangda halok bo`ladi. Usmnoniylar sha­harni Istanbul deb nomlab, unga o`z poytaxtlarini ko`chiradi. Usmoniy turklar g`alabalarining omillari. Usmoniy turklar qudrati yaxshi tashkil etilgan otliq va piyoda qo`shin, lashkarboshilik xusu­siyatlariga ega sultonlarning, hukmdorga sadoqatli yanicharlar piyoda qo`shinining bo`lishida edi. Usmoniylar otliq qo`shinni kuchaytirishga alohida e`tibor qaratdilar. Qo`shinni har bir suvoriysiga 3-5 ming piastr daromad keltiradigan yer-mulk - tumori berilgan. Вu yerlar faqat turklarga va harbiylarga xizmatda bo`lgan paytida taqdim etilgan. Natijada otliq qo`shin soni 150 ming suvoriygacha yetgan. Sulton Yevropadagi eng yaxshi piyoda qo`shinga ham ega edi. XIV asrning o`rtalaridan, asirga olingan eng sog`lom va baquvvat xristian bolalaridan, sultonning shaxsiy gvardiyasi jangchilari tarbiyalangan. Yillar o`tib bolalar o`z tilini va dinini unutib, sultonning sodiq yani­charlariga aylangan. Usmoniy turklar sultoni jangga hamisha o`zining sodiq yanicharlari bilan kirgan. Oilasi, boyligi, mol-mulki bo`lmagan yanicharlar sulton uchun jonini ham ayamagan. Ular Varna, Kosovo, Konstantinopol janglaridagi g`alabalarga katta hissa qo`shganlar. Turk qo`shiniga shuhrat keltirgan lashkarboshi va jangchilarning aksari ko`pchiligi yanicharlardan chiqqan. Usmoniylarning keingi istilolari Yevropa va Osiyoni bog`lab turgan savdo yо`llari ustidan nazorat, Vizantiya poytaxti olinishi bilan turklar qo`liga o`tadi. ХV asrning ikkinchi yarmida Usmoniylar davlati o`z istilolarini dayоm ettiradi. 1475-yili Qrim yarim oroli bo`ysundiriladi. Kо`р o`tmasdan Moldaviya va Valaxiya turklar vassalligini tan olishadi. Old Osiyoda turklar Mesopotamiya, Armaniston va Gruziyaning g`arbiy qismini, keyinroq Suriya va Arabistonni bosib oladilar. Keng istilochilik yurishlari Usmoniylar imperiyasining tashkil topishi bilan yakunlandi. Madaniyati. Usmoniylar jamiyatida XV asr oxirida madaniyatning turli sohalari: adabiyot, tasviriy san`at, me`morchilik ravnaq topdi. Geografik bilimlar va tarixshunoshlik ham yaxshi rivojlandi. Mamlakatda shoira Меhri хоtun va shoir Mulla Mahmud kabi qa­tor iqtidorli shoirlar yetishib chiqdi. Turk me`morchiligi turli mam­lakatlardan keltirilgan usta - quruvchilar tajribasidan foydalanib yuksala borgan. Millati grek Xoja Sinon (l490-1588)ning qurgan ajoyib me`morchilik durdonalari uni butun jahonga tanitdi. U faoliyati davrida 300 dan oshiq inshootlar masjidlar, madrasalar, saroylar, favvoralar, hammom va ko`priklar qurilishiga boshchilik qilgan. Fanning turli sohalari ichida geografiyaning taraqqiyoti ayniqsa e`tiborga molikdir. Turkiyalik dengiz sayyohi Piri Raisning asarlari, uning O`rta, Qora va Egey dengizlari atlasi - "Вahriya" dunyo fanida­gi katta yutuq edi. Evliya Chalabiyning "Sayahatnoma" ko`p jildli asari, Xoja Xalifaning "Jahonnoma" asarlarida arab va Yеvroрa manbalari aso­sida jahonning turli mamlakatlari tasvirlangan.