Очиқ кўмир конларидаги электр қурилмалар учун хавфсизлик нормалари ва уларни хавфсиз эксплуатация қилиш бўйича талаблар. «Очиқ кўмир конларидаги электр қурилмалар учун хавфсизлик нормалари ва уларни хавфсиз эксплуатация қилиш бўйича

очиқ кўмир конининг электр тармоғи – подстанциялар, тақсимловчи қурилмалар, электр узатишнинг ҳаво ва кабелли линияларидан иборат электр энергиясини узатиш ва тақсимлашга мўлжалланган электр қурилмалар мажмуи;
кўчма электр қурилмалар – салазка, аравача, судратма (волокуша) ва ҳоказоларда жойлаштириладиган ва транспорт воситалари – трактор, автомобиль, ўзиюрар электр қурилмалар ва ҳк. - ёрдамида ҳаракатлантириладиган (шатакка олинадиган) электр қурилмалар;
ўзиюрар электр қурилмалар – ўзиюрар кон-транспорт ва бошқа машиналар (экскаватор, бурғилаш дастгоҳлари, ўзиюрар кабель барабанлари ва ҳк)да жойлаштирилган электр қурилмалар;
кўчма электр узатиш ҳаво линиялари – ер усти асосли таянчларда (турумостликларда) бажариладиган ва даврий равишда транспорт воситалари ёрдамида очиқ кўмир кони ҳудуди бўйлаб қўчириладиган электр узатиш ҳаво линиялари;
муваққат электр узатиш ҳаво линиялари – эксплуатация қилиш муддати чекланган (одатда - 5-7 йил) стационар электр узатиш ҳаво линиялари;
кўчма улаш пунктлари – электр энергиясининг ўзиюрар ва бошқа истеъмолчилари ҳаво ёки кабелли электр узатиш линияларига уланиш учун мўлжалланган 6-35 kV кучланишли комплектли кўчма якка тақсимлаш қурилмалари;
секцияли кўчма КТҚ (комплектли тақсимлаш қурилмалари) – электр узатиш линияларини алоҳида участкаларга ажратиш учун мўлжалланган 6-35 kV кучланишли комплектли якка кўчма тақсимлаш қурилмалари.
“Лозим”, “зарур”, “керак” атамалари баён этилган талаблар бажарилиши шарт эканлигини англатади.
“Одатда” атамаси ушбу ечим энг мақбул эканлигини англатади ва аксарият ҳолларда айнан у қўлланилиши лозимлигини билдиради.
“Тавсия қилинади” атамаси ушбу ечим энг мақбул ечимлардан бири бўлиб, лекин уни қўллаш мажбурий эмаслигини англатади
“Йўл қўйилади” атамаси ушбу ечим қониқарли ҳисобланишини, бир қатор ҳолатларда эса ноилож, мажбурий эканлигини англатади.
1-боб. Очиқ кўмир конларидаги
электр қурилмалар учун хавфсизлик нормалари.
1-§. Умумий қоидалар.
2. Қуйида баён этилган талаблар илмий-текшириш институтлари ва ишлаб чиқарувчи заводлар томонидан очиқ кўмир конлари учун янги электр қурилмаларни ишлаб чиқишда ва ишлаб чиқарилаётганларини модернизация қилишда, янги ва реконструкция қилинаётган очиқ конларнинг электр таъминоти схемаларини лойиҳалашда, шунингдек электр хавфсизлик бўйича экспертиза ва синовлар ўтказилаётганида ҳисобга олиниши лозим.
2-§. Очиқ кўмир конларининг электр тармоқлари.
3. Кўчма ва ўзиюрар электр қурилмаларни электр токи билан таъминлаш учун нейтрали изоляцияланган трансформаторлар ёки юқори омли (катта қаршиликка эга) резисторлар орқали ерга уланган кучланиши 35 kV дан юқори бўлмаган тармоқлар қўлланилиши лозим.
4. 6-10 kV кучланишли тақсимлаш тармоқларининг нейтрал режимини (тўлиқ изоляцияланган нейтраль, нейтралнинг юқори омли қаршиликлар билан ерга уланиши ёки тармоқ стабилизацияси трансформаторларини) танлашда қуйидаги омилларни ҳисобга олиш зарур:
· улаш пунктлари ва подстанцияларда ўрнатиладиган бир фазали ерга туташишлардан ҳимоя турларини;
· бир тармоқнинг ўзида металл бир фазали ерга туташишдаги сиғим токининг I_мmax дан 0,35 I_мmax гача ўзгаришини;
· ўзининг уланиш (фидерлари) сиғим токларининг фарқланишини;
· нейтралнинг турли режимлари бўлган тармоқларда бир фазали қисқа туташувларда нолли кетма-кетлик контурида рўй берадиган электр жараёнларининг хусусиятларини.
5. 6-10 kV кучланишга эга металл уланишли тармоқларнинг умумий узунлиги шундай бўлиши керакки, бир фазали ерга туташувининг сиғим токи 15 А дан ошмаслиги лозим.
6. 110 (35)/6 (10) kV подстанцияларнинг РУ-6 (10) kV қурилмаларида бир фазали ерга туташувлар минимал токини кўпайтириб берувчи конденсаторли ячейкалар кўзда тутилиши керак, ушбу ток бир фазали ерга туташувлардан ҳимояларнинг ишончли ишга туширилишини, шунингдек бир линия ёқилган вақтда кўрсатилган ҳимояларнинг ишга яроқлилиги сақланишини таъминлаши керак. Конденсаторларнинг сиғими ҳимояни ҳисоблашда тармоқнинг реал параметрлари ва ҳимоя қурилмалари характеристикаларидан келиб чиққан ҳолда белгиланиши лозим.
7. Очиқ конда эксплуатация қилинувчи электр қурилмаларини ток билан таъминлаш алоҳида, бошқа истеъмолчилардан (шаҳар тармоқлари, шахта ва ҳк.) ажратилган ҳолда амалга оширилиши керак.
Истеъмолчилар ток билан шиналарнинг бир секциясидан биргаликда таъминланишига барча фидерлар, шу жумладан ташқи истеъмолчиларни таъминловчи фидерларнинг бир фазали ерга туташувлардан тармоқни ўчириб қўйишга мўлжалланган селектив ҳимоялар билан жиҳозланганида йўл қўйилади.
8. Очиқ кўмир конларининг тоғ-геологик ва технологик хусусиятларига боғлиқ равишда кон ичидаги электр узатиш линиялари ҳаво, кабелли ва ҳаво-кабелли қилиб бажарилади. Кўчма ҳаво-кабелли линияларда кабелли киргизмалар сифатида ҳаво линияларининг бевосита таянчларига улаш аппаратларисиз уланувчи эгилувчан экскаватор кабеллари қўлланилишига рухсат берилади. Бунда кабель киргизмалари учларидаги изоляция атмосфера ёғинлари ва қуёш радиацияси таъсирига чидамли бўлиши зарур.
9. Кабелли кўчма тақсимлаш тармоқларини қуриш ва очиқ конларнинг ўзиюрар ҳамда кўчма электр истеъмолчиларини (экскаватор, конвейер-ағдарма комплекслари, бурғилаш дастгоҳлари ва ҳк.) ток билан таъминлаш учун камида бешта - учта кучланишли, ерга уловчи ва ёрдамчи (назорат) симларга - эга бўлган эгилувчан шлангли кабеллар қўлланилиши лозим.
10. Эгилувчан кабелларни улаш учун бириктирувчи қутилар ва штепселли муфталардан фойдаланиш керак. Қути ва муфталарга бўлган талаблар Нормаларнинг биринчи қисм, 4-параграфида баён этилган.
11. Ерга уловчи сим узилганида ҳимояни таъминлаш учун эгилувчан кабелларда кабелнинг ток келувчи томонидан коммутация аппарати ўчирилишига таъсир қилувчи ҳимоя кўзда тутилиши лозим. Бу каби ҳимояларга қўйиладиган техник талаблар мазкур Нормаларнинг 1-Иловасида келтирилган.
12. Очиқ кўмир конларининг электр тармоқлари электр тармоқ қурилмалари, тармоқ элементлари ва ҳоказолари бошқарув ҳамда назоратнинг имкон қадар юқори даражада автоматлаштирилишига мўлжалланган бўлиши керак.
6-10 kV кучланишли тармоқлардаги бошқарув ва назорат автоматлаштирилишининг мақсадга мувофиқ босқичлари мазкур Нормаларнинг 2-Иловасида кўрсатилган.
13. Тармоқлар, электр тармоқ қурилмалари ва электр қурилмаларнинг яшиндан ҳимояси амалдаги Нормаларга мувофиқ амалга оширилиши зарур.
3-§. Комплектли подстанциялар.
14. Ўзиюрар ва кўчма электр қурилмаларни ток билан таъминловчи 6(10) kV кучланишли подстанциялар.
Чиқувчи РУ-6(10) kV ларнинг барча ячейкалари ерга туташувга ўта сезгир селектив ҳимоялар билан жиҳозланиши керак. Ерга туташувлардан ҳимояларга бўлган техник талаблар Нормаларнинг биринчи қисми, 12-параграфида баён этилган.
15. 220; 380; 660; 1140 Vкучланишли кўчма очиқ кон подстанциялари.
Юқори кучланиш томонида ерга уловчи пичоқлар ва эрувчан киргизмалари бўлган сақлагичлар билан биргаликда ажратгичлар ўрнатилиши лозим. Бунда сақлагичлар ўрнатилиш жойларидан подстанцияларнинг паст кучланишли томонларидаги автомат ўчиргичлар кириш контактларигача бўлган зонада қисқа туташув токидан сақланишни таъминлашлари лозим.
Юқори кучланишли тақсимлаш қурилмасининг эшиклари ерга уловчи пичоқлар узилганида очилиб кетиш эҳтимолини истисно қилувчи, шунингдек эшиклар очиқ бўлганида ерга уловчи пичоқлар узилишини таъминловчи механик блокировкага эга бўлиши керак.
16. 220; 380; 660; 1140 V кучланишли тақсимловчи қурилмаларда автоматик узгичлар, шунингдек автоматик узгичларни ўчирувчи ҳимоялар қуйидаги ҳолатлар учун коммутация аппаратлари сифатида қўлланилиши лозим:
а) максимал ток учун;
б) подстанциядан чиқувчи кабелларнинг симлари узилганида;
в) ток ерга сизиб кетганида.
4-§. Улаш пунктлари.
17. 6(10) kV кучланишга мўлжалланган улаш пунктлари.
Аниқ белгиланган вазифасига боғлиқ равишда улаш пунктларини коммутация ва кучланиш аппаратурасининг қуйидаги тўплами билан тайёрлаш керак:
а) фақат ажратгич билан;
б) ажратгич ва контактор (ёки юкланишни узгич ) билан;
в) ажратгич ва қувватни узгич билан.
18. 16 а) ва 16 б) бандларга мувофиқ тайёрланадиган улаш пунктлари ерга туташиш ва фазалараро туташишлардан сақлайдиган ва ишлаб кетганлиги тўғрисидаги маълумот сақланиб қоладиган “сигналга” ишга тушиб кетувчи ҳимоянинг селектив қурилмалари билан жиҳозланиши лозим.
19. 16 в) бандга мувофиқ тайёрланадиган улаш пунктлари “узишга” ишга тушиб кетувчи ҳимояларнинг қуйидаги турлари билан жиҳозланиши керак: ерга туташишдан селектив ҳимоя; максимал ток ҳимояси ва кабелнинг ерга уловчи сими узилганидаги ҳимоя.
20. Улаш пунктларида қўлланилувчи ерга туташишдан ҳимоялар 61-бандда баён этилган талабларга мувофиқ бўлиши керак.
Максимал токдан ҳимоялар қисқа туташув токлари ўзгарганида улаш пунктларининг тармоқ нуқтасидаги жойи ўзгартирилганида ўрнатма қийматларни асбобий созлаш усулларини талаб қилмайдиган конструкцияга эга бўлиши лозим.
21. Улаш пунктларидаги ажратгичлар ерга уловчи пичоқлар билан бирга қўлланилиши керак. Бунда ажратгич ва ерга уловчи пичоқларнинг юритмалари шундай блокировка қилиниши керакки, ажратгич биринчи бўлиб узиб қўйилиши, ундан кейин эса ерга уловчи пичоқлар уланиши лозим. Ажратгич уланишидан аввал ерга уловчи пичоқлар узиб қўйилиши керак. Ундан ташқари, 16 б) ва 16 в) бандларга мувофиқ тайёрланадиган улаш пунктларида ажратгич ва узгич (контактор) ўртасида хато операциялар содир бўлишига йўл қўймайдиган блокировка бажарилиши керак.
22. Улаш пунктларининг юқори вольтли бўлинмаларидаги барча эшиклар ишончли қулфловчи мосламаларга ва ерга уловчи пичоқлар узиб қўйилганида эшиклар очилишига, шунингдек эшиклар очиқлигида пичоқлар узиб қўйилишига йўл қўймайдиган механик блокировкага эга бўлиши лозим.
23. Электр хавфсизлигини ошириш ва хизмат кўрсатиш қулай бўлишини таъминлаш мақсадида шахсий эҳтиёжлар трансформаторларига (ШЭТ) эга улаш пунктларини ШЭТ ни ток билан таъминлаш учун ерга уловчи пичоқлари бўлган қўшимча ажратгичлар билан жиҳозлаш керак. Бунда ШЭТ бўлинмасининг эшиги, мазкур Нормаларнинг 22-бандига мувофиқ, ушбу ажратгичнинг ерга уловчи пичоқлари билан блокировкага эга бўлиши керак.
24. Улаш пункти корпусининг ташқарисида камида иккита (қарама-қарши томонларда) ерга уловчи болт кўзда тутилган бўлиши лозим.
25. Коммутация аппарати бошқарувини автоматлаштиришни вва электр хавфсизликни таъминлаш мақсадида улаш пунктларини аппаратура тўплами билан жиҳозлаш тавсия этилади, ушбу аппаратуранинг таркибига тўлиқ ёки қисман қуйидагилар кириши мумкин:
а) минимал кучланиш ҳимояси, фаза узилишидан ҳимоя; коммутация аппарати ҳар гал ёқилишидан аввал ишга тушадиган ва изоляцияси носоз бўлганида уни ёқилишини блокировка қиладиган чиқувчи кабель изоляцияси ҳолатини назорат қилувчи қурилма. Асосий талаблар мазкур Нормаларнинг 4-Иловасида баён этилган.
б) кабеллар изоляциясининг ҳолатини назорат қилувчи қурилма билан бирга автоматик тарзда (ерга туташишдан ҳимоя ишлаб кетганида) бир марта ишга тушириб берадиган қурилма. Асосий талаблар мазкур Нормаларнинг 5-Иловасида баён этилган.
5-§. Кабель қутилари ва муфталари.
26. Эгилувчан кабелларни бирлаштирадиган қутилар қопқоқни очувчи механизм билан ерга уловчи пичоқлар ёқилганидагина очиладиган тарзда блокировка қилинган ерга уловчи пичоқларга эга бўлиши керак.
Пичоқларнинг ҳолати (“уланган”, “узилган”) пичоқлар юритмаси дастасининг ҳолати орқали ёки бошқа механик кўрсатгичлар билан кўрсатилиши лозим.
Ерга уловчи пичоқлар юритмасининг дасталари ва қопқоқни очиш механизми махсус калити бўлган ҳимоя қопламаси билан ёпилиши зарур. Ҳимоя қопламаси ерга уловчи пичоқлар тўлиқ узилганида ёпилиши керак.
27. Эгилувчан кабеллар учун штепселли турдаги бирлаштирувчи ва чекка муфталар 5 тадан кам бўлмаган контактларга эга бўлиши керак: учта кучланишли, битта ерга уловчи сим учун ва битта ёрдамчи (назорат) сим учун. Муфталар ажратилганида аввал ёрдамчи сим учун контакт ажралиши, кейин кучланиш симларининг контактлари ва охирги навбатда - ерга уловчи сим контактлари ажралиши керак.
28. Мазкур Нормаларнинг 26- ва 27-бандлари талабларига жавоб берувчи бирлаштирувчи қутилар ва муфталар, шунингдек чекка муфталар қутининг ҳимоя қопламаси очилганида ва штепселли муфта очилиши бошланганида кабелнинг ток келадиган томонидан кучланишни ўчирувчи коммутация аппаратини автоматик тарзда ўчирилишини таъминловчи қурилма билан бирга қўлланилиши керак.
6-§. Экскаваторлар ва роторли комплекслар.
29. Экскаватор бортига, одатда, 6 kV кучланиш ва, айрим ҳолларда, 10 kV кучланиш берилади. Катта қувватли экскаваторлар бортига 35 kV кучланиш берилишига йўл қўйилади.
Экскаватор ичидаги электр тармоқларида функционал вазифаларига боғлиқ равишда қуйидаги кучланишлар қўлланилиши мумкин:
ўзгартирувчи аппаратларнинг тармоқ двигателлари ва шахсий эҳтиёжлар трансформаторлари учун – 6-10 kV кучланишли ўзгарувчан ток;
асосий юритмалар учун – кучланиши 1 140 V гача бўлган уч фазали ўзгарувчан ёки тўғриланган ток ҳамда кучланиши 1 500 V гача бўлган ўзгармас ток;
ўзгарувчан токли ёрдамчи юритмалар учун – 220, 380 V;
умумий ёритиш учун – 127-220 V;
махсус ёритиш қурилмалари учун – 380 V гача;
бошқарув занжирлари, автоматика, сигнализация ва ҳоказолар учун – 380 V дан юқори бўлмаган кучланиш.
30. Экскаваторларнинг ўзгарувчан токли ички тизимларининг трансформаторлари, шунингдек ўзгармас ток генераторлари ва бошқа ўзгартирувчиларнинг нейтрал нуқталари, одатда, корпусдан изоляцияланган бўлиши керак (истисно ҳолати 35-бандда келтирилган). Сизувчи токдан ҳимоялаш учун ва изоляцияни автоматик тарзда назорат қилувчи воситалар осонроқ уланиши мақсадида нейтрал нуқталари ташқарига чиқарилган трансформаторлардан фойдаланиш тавсия этилади.
31. Тармоқ двигатели ва шахсий эҳтиёжлар трансформаторига кучланиш бериладиган экскаваторларнинг ички тизимидаги КРУ-6 kV ларда иккита ажратгичдан фойдаланиш керак: биттаси – трансформаторни ток билан таъминлаш учун, иккинчиси – “узгич-тармоқ двигатели” занжири учун. Ажратгичлар ерга уловчи пичоқлар билан биргаликда қўлланилиши лозим. Ажратгичлар ва ерга уловчи пичоқларнинг юритмалари пичоқлар уланганида ажратгич ишга тушишига йўл қўймайдиган ўзаро блокировкага эга бўлиши керак.
32. КРУ-6 kV ларда вакуумли ёки ярим ўтказгичли узгичлар қўлланилганида фазаларнинг ўчирилган ҳолатларини тўғридан-тўғри ёки билвосита назорат қилувчи қурилма кўзда тутилиши зарур.
33. Экскаватор ичидаги тизимларнинг электр хавфсизлик жиҳатларини ошириш учун уларни лойиҳалаштиришда трансформатор орқали ажратиш ҳисобига тармоқланишни ва ўтказгичларнинг умумий узунлигини қисқартириш лозим.
Узунликнинг мезони бўлиб корпусдаги битта фаза ўтказгичларининг электр сиғими хизмат қилади, ушбу сиғим катталиги:
а) 220-1 140 V кучланишли ўзгарувчан ток тармоқларида ва ўзгармас токнинг Г-Д тизимларида ҳамда бош юритмаларнинг ТП-Д тизимларида – 1 та фаза учун 1 μF дан;
б) автоматика, бошқарув ва назорат занжирларини ток билан таъминловчи ўзгарувчан, ўзгармас ва аралаш тизимларда – фаза ёки қутб учун 0,1 μF дан ортмаслиги керак.
34. Кучланиши 42 V дан юқори бўлган ўзгарувчан ток тармоқлари ва 110 V дан юқори бўлган ўзгармас ток тармоқларида хизмат кўрсатувчи ходимларнинг электр токидан шикастланишидан ҳимоя қилиш учун, одатда, изоляцияни назорат қилувчи қурилмалар ва изоляция қаршилиги ерга нисбатан камайганида, шунингдек одам бир фазали (бир қутбли) тарзда тегиб кетганида назорат қилинаётган тармоқ ўчирилишини таъминловчи реле қўлланилади. Техник талаблар мазкур Нормаларнинг 3-Иловасида келтирилган.
35. 220-380 V кучланишли тармоқланган ўзгарувчан ток тизимларидаги изоляцияси шикастланган жойларни топишни тезлатиш учун токнинг корпусга бир фазали сизиб кетиши (туташиши)да, шу жумладан одам тегиб кетганида тармоқ участкасининг ўчирилишини таъминловчи ҳимоявий ўчиришнинг икки босқичли селектив қурилмалари қўлланилишига рухсат берилади. Техник талаблар мазкур Нормаларнинг 3-Иловасида келтирилган.
36. Бирламчи чулғамлари сизиш токи релеси билан ҳимояланган электр тизимларга уланган автоматика, бошқарув ва ҳоказоларнинг занжирларини трансформаторлар воситасида ток билан таъминлашда бирламчи ва иккиламчи чулғамларни токни чекловчи резисторлар орқали бирлаштиришга рухсат этилади. Ушбу занжирларни ток сизиб чиқишидаги ҳимоясини бирламчи чулғам тармоғида ўрнатилган сизиш токи релеси бажаради (мазкур Нормаларнинг 6-Иловаси)
37. Ток ерга сизиб кетганида шикастланган электр тизимларининг ўчирилиш вақтларини қуйидагилардан келиб чиққан ҳолда белгилаш лозим:
Циклик тарзда ишловчи экскаваторларнинг режимли хусусиятлари экскавация циклида, айниқса, платформа бурилганида ва чўмич бўшатилаётганида бош юритмаларнинг бошқарув узелларини ток билан таъминловчи борт тармоқларида тўсатдан электр энергияси ўчирилишига йўл қўйилмаслигини олдиндан шартлаб беради.
Экскаваторлар эксплуатациясининг ўзига хос хусусияти, бу экскаватор бошқарилишини амалга оширувчи ишчилар сонининг (1-3 киши) чекланганлигидир. Бунда экскаваторлар ишлаётганида бирон-бир ток ўтказувчи қисмларга одамлар тегиб кетиш эҳтимоли кам бўлади.
Таъмирлаш ва созлаш вақтида экскаваторларнинг электр қисмига хизмат кўрсатиш, ишлар бевосита аппаратура жойлаштирилган шкафларда бажарилиб, шунинг учун ҳам ток ўтказувчи қисмларга тегиб кетиш эҳтимоли мавжуд бўлган ҳолларда, асосан, мутахассис электриклар томонидан амалга оширилади. Бунда бош юритмалар электр тармоқдан узилган бўлиб, экскавация цикли бажарилмайди.
Санаб ўтилган ўзига хос хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда, экскаватор ичидаги турли функционал вазифали электр тизимларнинг ўчирилиш вақтлари мазкур Нормаларнинг 7-Иловасида келтирилган.
Юритмаларни бошқариш шкафларининг электр тузилиши (компоновкаси) “функционал тугалланганлик” принципи бўйича бажарилиши, яъни барча назорат, бошқарув, ҳимоя ва автоматика аппаратураси алоҳида шкафда (ёки бир нечта шкафларда) жойлаштирилиши лозим.
Ушбу шкафлар ичига жойлаштирилишига рухсат бериладиган “бегона” электр занжирлар сирасига шкафлар ичини ёритиш, шунингдек бошқа юритмалар билан боғланувчи автоматика ва алоқа занжирларини киритиш мумкин.
Бунда, “бегона” занжирлар аниқ тарзда ажратилиб, ходимлар томонидан шкафнинг асосий функционал занжирларида ишлар бажарилаётганида тасодифий тегиб кетишлардан ишончли тарзда ҳимоя қилинган бўлиши керак.
38. 37-банднинг бажарилиши техник жиҳатдан мураккаб бўлганида битта шкаф ичида бир нечта юритмалар учун электр ускуналар ўрнатилишига йўл қўйилади. Бунда алоҳида юритмалар учун аппаратларнинг гуруҳи аниқ ажратилиши (белгили ёзувлари, ранглар ва ҳоказолар ёрдамида) ва имкон қадар, муайян юритмада иш олиб борилаётганида бошқа юритмаларнинг электр ускуналарига тасодифан тегиб кетишини истисно қилувчи ички тўсиқлар билан ёпилиши керак.
39. Бошқарув шкафларининг эшиклари очилганида шкаф электраппаратурасидаги кучланиш узилишини (бегона занжирлардаги кучланиш бундан мустасно) таъминловчи электр блокировкалар билан жиҳозланган бўлиши лозим.
40. Электр машиналари ва аппаратларни бир-бирларига уловчи кабель магистраллари ва симлар металл пластиналар билан ёпилувчи каналлар бўйлаб ётқизилиши керак:
а) маҳкамлагичларнинг конструкцияси металл пластиналарнинг ўз-ўзидан силжишига йўл қўймайди;
б) битта каналда кучланиши 1 000 V гача ва 1 000 V дан кўп бўлган кабеллар (симлар) жойлаштирилганида уларнинг ўртасида металл тўсиқлар бўлиши керак.
41. Қуввати бўйича нисбатан катта бўлмаган истеъмолчиларни қисқа вақтга улаш учун бурилиш платформасининг ташқи томонида ва экскаватор базасида паст 220; 380 V кучланишли шахсий эҳтиёжлар учун мўлжалланган трансформаторлардан кучланиш олувчи штепселли розеткалар ўрнатилиши тавсия қилинади.
42. Электр жиҳатдан ажратилган турли функционал вазифали занжирлари кўп бўлган йирик параметрларга эга экскаватор ва роторли комплексларда эксплуатацияни қулайроқ қилиш ва носозликлар (ток сизиб кетиши, корпусга туташишлар)ни топишни тезлаштириш мақсадида ҳимоялар ишлаши ҳақидаги барча маълумотларни машинист кабинасидаги марказий пультга чиқариш тавсия қилинади. Бунда носелектив товушли сигнализация (кўрсатилган ҳимояларнинг ишлаб кетиши ҳақида хабар берувчи) ва корпусига ток сизиб чиққан тармоқни аниқ кўрсатиб берувчи селектив ёруғлик сигнализацияси ўрнатилган бўлиши лозим.
43. Экскаватор ичидаги 6(10) kV кучланишли алоҳида тизимлар, экскаватор бортига 35 kV ли кучланиш берилиши мумкин бўлганида, электр ҳимояларнинг қуйидаги турлари билан жиҳозланиши керак:
а) пасайтирувчи 35/6(10) kV трансформаторлар ва РУ-6(10) kV тақсимловчи қурилмалар – ЭҚТҚнинг ушбу қурилмаларга тааллуқли талабларига мувофиқ ҳимоя комплектлари;
б) РУ-6(10) kV тақсимловчи қурилмаларда корпусга туташишдан икки босқичли ҳимоя кўзда тутилиши керак. Дарҳол ишга тушувчи ҳимоянинг биринчи селектив босқичи чиқувчи линияларнинг РУ-6(10) kV ячейкаларида ўрнатилади ва ячейкадан чиқувчи линияда туташув юзага келганида ячейкани узиб қўяди. Ҳимоянинг иккинчи носелектив босқичи ҳимоянинг биринчи босқичи ишламай қолганида ёки ҳимоянинг биринчи босқичи таъсиридан ташқаридаги зонада туташувлар содир бўлганида кириш ячейкасини 0,7 s вақтгача кечиктириб узиб қўяди.
7-§. Бурғилаш дастгоҳлари.
44. Бурғилаш дастгоҳларини электр энергия билан таъминлаш учун 10 kV гача бўлган кучланишни бортга киритишга йўл қўйилади.
45. Бурғилаш дастгоҳининг бортига 10 kV гача бўлган кучланишни киритишда кабелнинг ҳаво линиясига уланиши улаш пункти воситасида амалга оширилиши керак.
46. Бурғилаш дастгоҳи бортига 380; 660; 1140 V ли кучланиш киритилаётганида уни ток билан таъминлаш 14- ва 15-бандлардаги талабларга мувофиқ бўлган ҳимоя-коммутация аппаратурасининг тўпламига эга кўчма трансформатор подстанцияси орқали амалга оширилиши лозим.
47. Бурғилаш дастгоҳлари ичидаги 1140 V гача кучланишли алоҳида электр тизимлар изоляцияларнинг актив қаршилигини ва тармоқнинг ишчи кучланиши остидаги ток сизишларини узлуксиз назорат қилувчи ва кўрсатилган қаршиликлар меъёрланган катталиклардан пастга тушиб кетганида уни коммутация аппарати билан узилишини таъминлаб берувчи ҳимоялар билан жиҳозланиши лозим.
48. Автоматика, бошқарув ва ҳоказоларнинг занжирлари бирламчи чулғамлари ток сизиши релеси билан ҳимояланган трансформаторлар орқали электр энергия билан таъминланганида, ушбу занжирларни ток сизишларидан ҳимоя қилинишини мазкур Нормаларнинг 35-бандига мувофиқ амалга оширишга йўл қўйилади.
49. Бошқарув шкафларини тузилиши (компоновкаси), кабель ва симли коммуникацияларни ётқизишга бўлган талаблар 5-параграфда баён этилган талаблар каби бўлади.
8-§. 6-35 kV ли экскаватор ва кабель барабанларининг
ҳалқали ток қабул қилгичлари.
50. Экскаватор ва кабель барабанларининг ҳалқали ток қабул қилгичлари ҳимоя қопламаси (кожух) ёки ток ўтказувчилардаги кучланиш узиб қўйилгунга қадар уларнинг қисмларига яқинлашишга йўл қўймайдиган электр блокировка билан жиҳозланиши лозим.
51. Экскаватор ва кабель барабанларининг ҳалқали ток қабул қилгичлари камида бешта ҳалқали қилиб бажарилиши лозим, яъни: учтаси кучли ток сими учун ва кабелнинг ерга уловчи ҳамда қўшимча (ёрдамчи) симлари учун биттада ҳалқа бўлиши керак.
9-§. Махсус ёритиш қурилмалари.
52. Махсус ёритиш қурилмаларини, масалан, кучланишнинг икки – 220 V ва 380 V ли тури керак бўлган ксенон лампали қурилмаларни кучланиш билан таъминлаш учун ноль нуқтаси чиқарилган индивидуал трансформаторлар қўлланилиши керак. Электр ускунасининг корпуси нейтралдан чиқувчи симга уланмаслиги шартида қурилмаларни ток сизишидан ҳимоя қилмасдан туриб эксплуатация қилинишига йўл қўйилади.
10-§. Кўчма электр узатиш ҳаво линияларининг таянчлари.
53. 10 kV гача кучланишли кўчма ЭУЛ таянчлари махсус лойиҳаларга асосан тайёрланиши керак.
54. Танячларнинг конструкциялари ташиш, ўрнатиш ва симларни тортиш ишларини механизациялашган тарзда бажаришга мўлжалланган бўлиши лозим.
55. Таянчлар учун устунлар сифатида ёғоч, темирбетон, металл конструкциялар ёки металл қувурлар қўлланилиши мумкин.
56. Темирбетон, металл ёки таянч мустаҳкамлигини таъминловчи бошқа элементлар таянчлар учун турумостлик сифатида қўлланилиши мумкин.
11-§. Каръер автосамосваллари ҳайдовчиларини электр
шикастланишдан ҳимоялаш.
57. Кучланиши 1 000 V дан юқори бўлган ЭУЛ остида автосамосвалларнинг кузовлари кўтарилганида ҳайдовчилар электр токи билан шикастланишларига йўл қўймаслик учун автомобилларда кучланиш остида бўлган электр узатиш ҳаво линиялари яқинида кузовни кўтаришга уринишлар вақтида ҳайдовчиларни огоҳлантирадиган ва кузов кўтарилишини блокировка қиладиган қурилмалар ўрнатилган бўлиши лозим.
58. Огоҳлантириш ва блокировка қилиш қурилмаларининг сезгирлиги, кабинанинг томидан энг яқиндаги фазали симгача 82 m масофа бўлганида, уларнинг ишга туширилишини таъминлаши керак.
12-§. Ерга туташишлардан ҳимоялаш.
59. 6-10 kV кучланишли электр тармоқлар учун ерга туташишдан ҳимоялар кўндаланг селективлик, юқори сезгирлик ва ишончли ишлашини таъминловчи техник ечимлардан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқилиши зарур.
60. Ерга туташишлардан ҳимоялар турли нуқталарда бир фазали ва икки фазали ерга туташишларга жавобан ишга тушишлари керак.
61. Ерга туташишлардан ҳимоя қилувчи қурилмалар қуйидаги техник шартларга жавоб беришлари лозим:
ишга туширилишига
олиб келадиган нолли
кетма-кетликдаги бирламчи ток, А ............................ 0,5 ва ундан юқори
Ишга тушиш вақти, s ................................................. 0,06-0,08
Кўндаланг селективликни
таъминлаш принципи ................................................ таъсирнинг йўналтирилганлиги
Кўндаланг селективлик
Коэффициенти, % .......................................................... 99 дан кам эмас
Ҳимоя қурилмасининг ишга тушиб кетиши:
а) металли бир фазали ҳимоявий ерга уланиш;
б) ёйли бир фазали ҳимоявий ерга уланиш;
в) 1 000 Ω гача қаршилик орқали бир фазали ҳимоявий ерга уланиш бўлганида ишлаши таъминланиши керак.
Тармоқнинг ҳимоя қилинаётган ............................... - ҳимоя ўрнатилган жойдан
участкасидаги барча турдаги .................................... - энг узоқдаги нуқтагача
туташишларда ҳимоянинг ишлаб
кетиши зонаси
Ўз-ўзидан бартараф қилинадиган
бир фазали ҳимоявий ерга уланишлар
давомийлиги, s..............................................................0,05 кўп бўлса
ҳимоя ишга тушмаслиги керак
Ҳимоя ишга яроқли эканлигини ўзи назорат қилиши ёки хизмат кўрсатувчи ходимлар томонидан ишга яроқлилиги даврий назорат қилиниши учун ўрнатилган бўлмага эга бўлиши керак.