Очиқ кўмир конларидаги электр қурилмалар учун хавфсизлик нормалари ва уларни хавфсиз эксплуатация қилиш бўйича талаблар. «Очиқ кўмир конларидаги электр қурилмалар учун хавфсизлик нормалари ва уларни хавфсиз эксплуатация қилиш бўйича

2-боб. Очиқ кўмир конларида электр қурилмаларни
эксплуатация қилиш бўйича хавфсизлик талаблари.
1-§. Умумий талаблар.
76. Нормаларнинг ушбу қисмидаги талаблар очиқ кўмир конларида электр қурилмаларни эксплуатация қилиш ва уларга хизмат кўрсатиш бўйича идоравий ва маҳаллий Йўриқномалар ва бошқа раҳбар материалларни ишлаб чиқишда ҳисобга олиниши лозим.
2-§. Ходимларнинг вазифалари.
77. Ҳар бир корхонада мазкур Меъёрларнинг талаблари бажарилишини таъминлаш учун раҳбар ёки корхона эгаси томонидан энергетика хизматининг муҳандис-техник ходимлари орасидан электр хўжалигининг умумий ҳолати учун жавобгар шахс тайинланиши лозим.
78. Электр хўжалиги учун жавобгар шахсни тайинлаш тўғрисидаги буйруқ, ушбу шахснинг қоида ва йўриқномаларга оид билимлари текширилиб, уларга электр хавфсизлиги бўйича тегишли, яъни: 1 000 V дан юқори кучланишли электр қурилмалар учун - V гуруҳ,
1 000 V гача кучланишли электр қурилмалар учун - IV гуруҳ берилганидан кейин чиқарилади.
79. Техник эксплуатация қоидаларива Хавфсизлик техникасига оид билимлар камида 3 кишидан иборат малакали комиссиялар томонидан синовдан ўтказилиши лозим. Комиссия аъзоларидан бири “Ўздавэнергоназорат” инспекциясининг инспектори бўлиши керак.
80. Ҳар бир ходимнинг билимларини текшириш якка тартибда бажарилади ва расмийлаштирилади. Билимларни текшириш натижалари белгиланган шаклдаги журналда қайд этилади.
81. Билим синовидан муваффақиятли ўтган ҳар бир ходимга электр хавфсизлиги бўйича тегишли гуруҳ (II-V) берилиб, белгиланган шаклдаги гувоҳнома топширилади.
82. Агар корхонада бош энергетик лавозими мавжуд бўлса, ушбу корхонанинг электр хўжалиги учун жавобгар шахснинг мажбуриятлари айнан бош энергетикка юкланади. Электр хўжалиги учун маъсул шахс мажбуриятларини қўшимча меҳнат вазифаси тарзида бажарилишига йўл қўйилади.
83. Корхонада электр хўжалиги учун масъул шахснинг, шунингдек мазкур Нормаларнинг талабларига жавоб берадиган ходимларнинг бўлиши учун корхонанинг раҳбари (эгаси) жавобгар ҳисобланади.
84. Корхонанинг электр хўжалиги учун жавобгар шахс қуйидагиларни:
·электр қурилмаларнинг ишончли, самарали ва хавфсиз ишлашини;
·электр ва электротехнологик ускуналар ва тармоқлар, ҳимоя воситалари ва ёнғинга қарши жиҳозлар ишга лаёқатли ҳолатда тутилишини ва уларнинг мазкур Нормаларнинг талабларига мувофиқ эксплуатация қилинишини;
·профилактика ишларини ва энергетик ускуналарни таъмирлашни ташкил қилишни, ўз вақтида ва сифатли ўтказалишини;
·электротехник ходимларни ўқитишни ҳамда эксплуатация қоидалари, хавфсизлик техникаси қоидалари, лавозим ва ишлаб чиқариш йўриқномаларига оид билимларни текширишни;
·энергиядан фойдаланишнинг ҳисобга олинишини;
·атроф-муҳитга салбий таъсир кўрсатувчи технологиялар ва иш услублари қўлланилишини олдини олишни;
·реактив қувват ўрнини тўлдириш, маҳсулот бирлиги учун энергия сарфи нормаларини камайтириш бўйича тадбирларни ишлаб чиқиш ва татбиқ қилишни;
·электр қурилмалар ишлашида рўй берадиган бузилишларни, бахтсиз ҳодисаларни ҳисобга олиш ҳамда таҳлил қилиш ва уларнинг юзага келиш сабабларини бартараф қилиш бўйича чоралар кўришни;
·истеъмол шартномасига мувофиқ режимга риоя қилишни, энергия тизимининг миллий диспетчерлик хизматининг талабига кўра электр энергияси тизимидаги энг катта юкламали соатларда истеъмол қилинаётган қувват камайтирилишини;
·электротехник ходимлар учун лавозим ва ишлаб чиқариш йўриқномаларини ишлаб чиқилишини таъминлаши лозим.
85. Мазкур Нормалар бузилишини аниқлаган, шунингдек электр қурилмалар ёки ҳимоя воситаларида носозликларни пайқаб қолган ҳар бир ходим дарҳол бу ҳақда ўзининг бевосита раҳбарига, у бўлмаган ҳолларда – юқорида турган раҳбарга хабар бериши лозим.
Электр қурилманинг атрофдаги одамларга ёки қурилманинг ўзига хавф соладиган носозлигини ушбу носозликни кўриб қолган ходимнинг ўзи бартараф қилиши мумкин бўлган ҳолатларда бу ишни зудлик билан бажариши ва кейин ўзининг бевосита раҳбарига бу ҳақда маълумот бериши лозим. Носозликни бартараф қилиниши хавфсизлик қоидаларига қатъий риоя қилган ҳолда амалга оширилиши керак.
86. Мазкур Нормаларнинг талабларига риоя қилиш устидан давлат энергетика назорати Ўзбекистон Республикаси Электр энергетикада назорат бўйича “Ўздавэнергоназорат” инспекцияси ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан амалга оширилади
3-§. Электр узатиш ҳаво линиялари.
87. 10 kV кучланишли участка стационар ва кўчма электр узатиш ҳаво линияларини, кончилик ишларини олиб бориш жараёнида участка кончилик ишлари режасидаги схемаларга ўзгартишлар киритмасдан туриб, лойиҳасиз қайта қуришга (линияларни узайтириш ва қисқартириш, чулғамдан сим ажратилиши ва ҳк.) рухсат берилади.
88. Участка кўчма электр узатиш ҳаво линияларини қуриш ва эксплуатация қилишда қуйидаги Хавфсизлик меъёрларига риоя қилиш лозим:
1) Кўчма таянчлар орасидаги масофа 50 m дан ошмаслиги керак. Ўйиқларнинг қияликлари бўйича ўтадиган кўчма электр узатиш ҳаво линиялари учун таянчлар турли горизонтларда жойлашганида симнинг механик мустаҳкамлигидан, таянчлар барқарорлиги ва маҳаллий шароитлардан келиб чиққан ҳолда бу масофа кўпайтирилиши мумкин.
Стационар ва махсус кўчма таянчлар учун улар орасидаги масофа ҳисоблаш билан белгиланади.
2) Кўчма электр узатиш ҳаво линиялари автомобиль йўлларини кесиб ўтганида пастки фазали симдан (сим солқилиги максимал бўлганида) транспорт воситасининг энг юқори қисмигача, шу жумладан ташилаётган юкгача бўлган вертикал масофа 2 m дан кам бўлмаслиги керак. Агар ногабарит, яъни ўлчамлари ҳаддан ташқари катта бўлган юкларни ташишда ушбу масофага риоя қилинмайдиган бўлса, у ҳолда кўчма ЭУЛдаги кучланиш узиб қўйилиши лозим.
3) Пастки фазали симдан ергача ва ерга уланган конструкцияларгача сим солқилиги максимал бўлганидаги вертикал масофа:
ер усти транспорти ҳаракатлана оладиган кон участкалари ва жинсли ағдармаларда - 6 m;
ер усти транспорти ҳаракатлана олмайдиган кон участкалари ва жинсли ағдармаларда -5 m;
қиялик ва ўйиқларда – 3 m дан кам бўлмаслиги керак.
4) Электрлаштирилмаган темир йўлларни кесиб ўтиш жойларида сим солқилиги максимал бўлганида пастки фазали симдан рельсларнинг каллагигача бўлган вертикал масофа 7,5 m дан, электрлаштирилган темир йўлларда эса – контакт сими ёки кўтариб турувчи тросгача бўлган вертикал масофа 2 m дан кам бўлмаслиги лозим.
5) Электр узатиш ҳаво линияларининг энг чекка симларидан, уларнинг энг яқин объектларгача яқинлашишида, иншоот ва биноларнинг энг туртиб чиққан қисмларигача бўлган горизонтал масофа масофа 2 m дан кам бўлмаслиги керак.
6) Ўйиқда жойлашган электр узатиш ҳаво линияларининг энг чекка симидан бўлган горизонтал масофа:
контакт сими таянчининг ташқи томонидан осиб қўйилган контакт тармоғи симигача 2,5 m дан;
автомобиль йўлининг тупроқ кўтармаси чеккасигача 2 m дан кам бўлмаслиги керак.
7) Кўчма таянчларда симларни маҳкамлаш учун штирли (қозиқли) изоляторлар қўлланилиши керак. Симлар изоляторларда симли боғламлар ёки махсус қисқичлар ёрдамида маҳкамланиши керак. Симли боғлам ва маҳкамланаётган сим бир хил металлдан бўлиши лозим.
Симларнинг стационар таянчларда маҳкамланиши штирли ёки осма изоляторлар ёрдамида бажарилиши мумкин.
8) Симларнинг оралиқ таянчлардаги маҳкамланиши бир қаватли бўлиши лозим.
Анкерли таянчлар ва темир ёки автомобиль йўлларини кесиб ўтиш жойидаги оралиқни чекловчи симларнинг маҳкамланиши икки қаватли қилиб бажарилиши лозим. ЭУЛ кавланадиган жой олдидаги автомобиль йўлларини кесиб ўтадиган ҳолларда симларнинг таянчларда маҳкамланишини бир қаватли қилинишига йўл қўйилади.
ЭУЛ ўзаро кесишган ҳолатларда кесишаётган линия симларидан тепароқда бўлган симларнинг маҳкамланиши икки қаватли бўлиши керак.
9) ЭУЛ учун кўп томирли алюмин ва пўлат-алюмин симлар қўлланилиши лозим.
10) Симларнинг кесими ток миқдорлари ва кучланишнинг йўқотилиши бўйича белгиланади.
11) Симларнинг рухсат этилган энг катта кесимлари мазкур Нормаларнинг 7-Иловасидаги 4-жадвалда келтирилган.
12) Симларнинг рухсат этилган минимал кесими уларнинг механик мустаҳкамлиги билан белгиланади ва қуйидагича қабул қилинади: 1 000 V гача кучланишли, алюмин симли линия учун – 16 mm², пўлат-алюмин симли линия учун - 10 mm²; 6-10 kV кучланишли, алюмин симли линия учун – 25 mm², пўлат-алюмин симли линия учун - 16 mm²;
13) ЭУЛнинг симлари махсус қисқичлар ёрдамида “ёлочка” усулида ўралиб ёки комбинцияланган усулда бирлаштирилиши керак. Бирлаштирилган жойнинг механик мустаҳкамлиги бутун симнинг мустаҳкамлигидан кам бўлмаслиги лозим.
14) Симларнинг бир оралиқдаги бирлаштирилишлари сони учтадан кўп бўлмаслиги керак.
15) ЭУЛ симининг битта томири узилганида ҳам дарҳол шу ерга бандаж ўрнатилиши лозим. Агар узилган томирларнинг умумий кесими сим кесимининг 20-25 % ни ташкил қиладиган бўлса, симни алмаштириш ёки узилган жойни 88-13) бандга мувофиқ бирлаштириш лозим.
4-§. Ўзиюрар ускуналарнинг ЭУЛ яқинида ишлаши.
89. Экскаваторлар, юклагичлар ва бурғилаш дастгоҳларининг кучланиш остида бўлган ЭУЛ яқинида ишлашига, агар ушбу машиналар линиянинг эгасига қарашли бўлса ёки ижара асосида ёки шартномаларнинг бошқа кўринишлари асосида унга фойдаланиш учун берилган бўлса ва кўтарувчи ёки чиқарилувчи қисмининг исталган ҳолатидаги, шу жумладан конструкцияда кўзда тутилган энг катта кўтарилиши ёки ён томонга чиқарилишидаги кучланиш остидаги симгача ҳаво орқали масофа:
кучланиш 1 kV гача бўлганида – 1,5 m дан;
кучланиш 1 kV дан 10 kV гача бўлганида – 2,0 m дан;
кучланиш 10 kV дан 35 kV гача бўлганида – 4 m дан кам бўлмаса йўл қўйилади.
90. Карьер самосваллари, ЭУЛ яқинида кузовлари кўтарилганида симларга тегиб кетиш хавфини, шунингдек кўтарилган кузов билан ҳаракатланаётганида симларни узиб юборишига йўл қўймаслик учун қуйидаги қурилмалар билан жиҳозланиши керак:
кабина томидан энг яқиндаги фазали симгача масофа 82 m дан кам бўлган ҳолатларда ишлаб кетадиган сигнализация ва кузов кўтарилишини блокировка қилувчи мослама;
кузови кўтарилган автомобиль ҳаракатланишини блокировка қилувчи мослама.
91. Кучланиш остида бўлган ЭУЛ яқинида автокранларнинг ишлашига, агар улар линияларда кучланиш борлигини аниқлаб берувчи қурилма билан жиҳозланган бўлсагина рухсат берилади. Қурилманинг сезгирлик даражаси завод йўриқномаларида белгиланиши лозим.
5-§. Кучланиши 10 kV гача бўлган кабель линиялари.
92. Ўзиюрар ва кўчма электр қурилмаларни электр энергияси билан таъминлаш учун, мазкур Меъёрларнинг 7-бандига мувофиқ, бешта симли эгилувчан шланг кабеллар қўлланилиши лозим. Эксплуатацияда қўлланилаётган тўртта симли кабелларни бешта симли кабелларга алмаштириш муддатлари “Саноатгеоконтехназорат” ДИ томонидан белгиланади.
93. Эксплуатациядаги ҳар бир кабель инвентарь рақамига эга бўлиши лозим.
94. Экскаваторнинг кон жинсларини “кабель устидан” юклаши тақиқланади. Ишлаб чиқариш зарурати юзага келганида юклаш ишларини бу каби усулда бажаришга кон участкасининг раҳбариятининг рухсати билан, экскаватор ишлаётган зонадаги кабель ишончли ҳимоя қилиниши шартида, чекланган муддатга йўл қўйилади.
95. Экскаваторларни электр энергияси билан таъминловчи кабель бўлаклари, шунингдек магистраль кабель бўлаклари вулканизация усули билан, шунингдек бирлаштирувчи қутилар ёки муфталар воситасида бирлаштириладилар.
Экскаваторни таъминлайдиган битта кабелдаги қутилар (муфталар)нинг энг кўп сони регламентланмайди ва очиқ кўмир конидаги электр хўжалиги учун маъсул шахс томонидан белгиланади.
96. Юқорида баён этилган талабларда акс эттирилмаган кабелларни таъмирлашнинг технологик жараёнларини ҳамда кабеллар эксплуатацияси бўйича айрим ҳолатларнинг меъёрланишини “6-10 kV кучланишли эгилувчан кабелларни очиқ кўмир конларида эксплуатация қилиш ва таъмирлаш бўйича кўрсатма”га мувофиқ қабул қилиш лозим.
6-§. Электр энергияси истеъмолчиларини улаш ва электр узатиш ҳаво линияларини ҳамда кабелли линияларни алмашлаб улаш.
97. Экскаваторлар, роторли комплекслар ва карьерда ишловчи бошқа механизмларнинг машина бортига 6-10 kV кучланиш киритилиши орқали 6-10 kV кучланишли линияларга уланиши улаш пунктлари воситасида амалга оширилиши лозим. Алмашлаб улаш пунктлари, кириш конструкциясига боғлиқ равишда, электр узатиш ҳаво линияларига кабель ёки симлар орқали уланади.
98. 6-10 kV ли линияларга конструкцияси мазкур Нормарларнинг биринчи қисм, 14-бандига мувофиқ бўлган 6(10)/0,38(0,22) kV ли кўчма подстанцияларнинг уланиши бевосита, улаш пунктларисиз амалга оширилади.
99. Электр узатиш ҳаво линияларига уланиши учун УП ёки ҚКТП ларни уланиш бажарилаётган таянчдан 3-10 m масофада ўрнатиш керак.
100. Уланган УП ёки ҚКТП га кучланишни беришга, уларнинг созлиги текширилиб, ерга уланиш қаршилиги ўлчанганидан кейин рухсат берилади. Носозликлар мавжуд бўлганида, шунингдек ерга уланишнинг қаршилиги 4 Ω дан юқори бўлса, кучланиш беришга йўл қўйилмайди.
101. Битта линияга (фидерга) уланадиган экскаватор ва бурғилаш дастгоҳларнинг сони регламентланмайди.
Битта линияга уланадиган истеъмолчиларнинг сони ушбу линияга бўлган реал юкланишга боғлиқ равишда бажарилган ҳисоблар билан белгиланади.
102. Электр узатиш ҳаво линияларининг ёғоч таянчларига чиқиш учун мўлжалланган монтёрларнинг тирноқлари (таянчларга тирмашиб чиқиш учун мосламалар-кочтилар) даврий равишда қуйидаги муддатларда синовда ўтказилиши керак:
а) янги, завод синовларидан ўтганлиги тўғрисидаги маълумотлари бўлган тирноқлар эксплуатация қилиниши бошланганидан 3 йил ўтганидан кейин бир йилда бир марта 135 kgf статик юкланиш билан 5 min давомида;
б) агар янги тирноқлар завод синовлари тўғрисидаги маълумотларга эга бўлмаса ёки тирноқлар ишлаб чиқарилган кундан уларни эксплуатация қилиш бошлангунга қадар 5 йил ўтган бўлса, у ҳолда ҳар ўн икки ойда бир марта 180 kgf статик юкланиш билан 5 min давомида.
Очиқ кўмир конларида фойдаланилаётган тирноқларнинг ҳисоби олиб борилиши лозим, бунда уларнинг завод рақами, ишлаб чиқарилган ва эксплуатация қилиниши бошланган сана ҳамда даврий синовларнинг саналари кўрсатилиши керак.
7-§. Якка кўчма тақсимлаш қурилмалари ва
комплектли кўчма трансформатор подстанциялари.
103. Барча турдаги якка тақсимлаш қурилмалари ва кўчма КТП лари очиқ кўмир кони ҳудуди бўйлаб ҳаракатланишлари учун салазкалар билан жиҳозланган бўлиши керак. Салазкаларнинг механик мустаҳкамлигига бўлган талаблар мазкур Нормаларнинг 75-бандида баён этилган.
104. Эксплуатация қилинаётган улаш пунктлари (УП) номенклатураси ва қўлланилиш шартлари мазкур Нормаларнинг 16-бандида баён этилганлардан фарқланиши мумкин бўлган коммутация аппаратларига эга бўлиши мумкин.
105. Комплектли тақсимлаш қурилмалари (КТҚ) ва комплектли трансформаторли подстанцияларнинг (КТП) корпуслари ерга уловчи қурилмаларнинг ерга уловчи ўтказгичлари (магистраллари) билан ишончли бириктирилган бўлиш лозим.
106. КТП ва КТҚ нинг ёритиш арматураси шундай ўрнатилиши керакки, назорат-ҳимоя аппаратураси ва коммутация аппаратураларининг юритмалари ёритилиши лозим.
Эслатма: КТП ва КТҚ ларни ёритиш мажбурий эмас. Ёритиш бўлмаган тақдирда, КТП ва КТҚ ларга хизмат кўрсатиш бўйича йўриқномаларда сутканинг қоронғи вақтларида кўрикдан ўтказишда (таъмирлашда) ёритилиш усуллари кўзда тутилган бўлиши лозим.
8-§. Кучланиши 1000 V гача бўлган тармоқларда
токнинг ерга сизиб кетишидан ҳимоя қилиш.
107. Ўзгарувчан ток кучланиши 42 V дан ва доимий ток кучланиши 110 V дан юқори бўлган ўзиюрар ва кўчма электр қурилмаларнинг электр тармоқлари изоляция қаршилигини назорат қилувчи ва токларни ерга сизиб кетишидан ҳимоя қилувчи (сизиш токи релеси) қурилмалар билан жиҳозланиши керак. Сизиш токи релесининг техник характеристикаси мазкур Нормаларнинг 3-Иловасида баён этилган талабларга мувофиқ бўлиши лозим.
108. Ёйилиб кетган электр тармоқларида ерга бир фазали туташишлардан икки босқичли ҳимояларни қўллашга йўл қўйилади (мазкур Нормаларнинг 34-бандига қаралсин).
109. Сизиш токи релеларининг созлигини текшириш очиқ кўмир конининг электр хўжалиги учун маъсул шахс томонидан белгиланган муддатларда ўтказилиши керак.
Бунда сизиш токи релесини текширувдан ўтказишнинг даврийлиги:
экскаваторлар ичидаги сизиш токи релеси учун – 10 кунда бир марта;
бурғилаш дастгоҳларининг сизиш токи релеси учун – бир суткада бир мартадан кам бўлмаслиги лозим.
Сизиш токи релесини автомат билан бирга ишга тушиш вақтини олти ойда бир марта, шунингдек релени машинага биринчи марта ўрнатишда ёки бир машинадан бошқасига ўтказилишида текшириш зарур.
9-§. Кучланиши 6-10 kV бўлган тармоқларда
ерга туташишлардан ҳимоя қилиш.
110. Очиқ кўмир конларида ўзиюрар ва кўчма электр қурималарни, шунингдек улар билан бирга шиналарнинг битта секциясидан ёки трансформатор чулғамидан ток билан таъминланувчи стационар электр қурилмаларни, агар тармоқнинг исталган нуқтасида фазанинг ерга туташиши юзага келса, эксплуатация қилиш тақиқланади.
111. Ерга туташиш вақтини қисқартириш ва изоляция шикастланган жойни топишни тезлатиш учун 6-10 kV кучланишли тармоқларда, одатда, ерга туташишдан ҳимоянинг икки босқичли селектив қурилмалари қўлланилиши керак.
112. Биринчи босқич ҳимояси экскаваторларнинг улаш пунктларида ёки секцияли тақсимлаш қурилмаларида ўрнатилиши ва ҳимоя қилинаётган тармоқда ерга туташиш вужудга келганида уни дарҳол ўчириши лозим.
113. Иккинчи босқич ҳимояси РУ-6(10) kV тақсимловчи қурилмалар подстанцияларнинг ячейкаларида ёки гуруҳли РУ-6(10) kV ячейкаларида ўрнатилиши ва тармоқнинг биринчи босқич ҳимояси зонасига кирмайдиган жойларда ерга туташиш содир бўлганида ёки биринчи босқич ҳимояси ишламай қолганида ҳимоя қилинаётган фидерни 0,7 s вақт кечиктирилиши билан ўчириши керак.
114. Кўчма электр қурилмалар карьер подстанцияси шиналарининг битта секциясидан ва “ташқи” истеъмолчилар РУ-6(10) kV подстанцияси ячейкаларидан таъминланганида ҳам 0,7 s дан ортиқ бўлмаган вақтга кечиктирилиши билан ишлайдиган ерга туташишлардан ҳимоя қилиш қурилмалари ўрнатилиши керак.
115. Очиқ кўмир конларининг участкалари саноат корхоналарининг фаза ерга туташганида 2 h давомида ишлаши мумкин бўлган подстанциялари орқали ток билан таъминланганида кўчма электр қурилмаларнинг хавфсиз эксплуатация қилиниши қуйидаги вариантлардан бири бўйича таъминланиши лозим:
1) Очиқ кўмир конларининг тармоқлари шиналарнинг алоҳида секциялар орқали таъминланади ва 113-, 114-бандларга мувофиқ ерга туташишлардан ҳимоялар билан жиҳозланади.
2) Очиқ кўмир конлари ва бошқа истеъмолчиларнинг тармоқлари шиналарнинг бир секциясидан таъминланади. Бунда шиналар секциясидан чиқувчи барча ячейкалар ерга туташишлардан 113-бандга мувофиқ ҳимоя қурилмалари билан жиҳозланади.
3) Очиқ кўмир конларининг тармоқлари ажратгич трансформатор орқали таъминланадилар ва 113-, 114-бандларга мувофиқ ерга туташишлардан ҳимоялар билан жиҳозланадилар.
4) Юқорида санаб ўтилган вариантларни амалга ошириш мумкин бўлмаса, вақтинчалик чора сифатида очиқ кўмир конларини ток билан таъминловчи ячейкаларини ҳимоянинг қуйидаги икки тури билан ҳимоя: очиқ кўмир конларидаги тармоқларда қиска туташувлар рўй берганида ишга тушадиган селектив ҳимоя (113-, 114-бандларга мувофиқ) ва бошқа истеъмолчиларнинг тармоқларида ерга туташишлар юз берганида очиқ кўмир конлари тармоқларини ток билан таъминловчи линияларни 1 s дан ортиқ бўлмаган кечикиш вақти билан ўчирувчи носелектив ҳимоя жиҳозлашга йўл қўйилади.
116. Ерга бир фазали туташишлардан ҳимоя билан ўчирилган электр таъминоти линиялари ўчирилиш сабаблари аниқланиб, носозлик бартараф этилганидан сўнг қайта уланиши керак.
117. Кучланишнинг бир лаҳзада ўчирилиши авария ҳолатларига олиб келиши мумкин бўлган карьер механизмларини (конвейер линиялари, шахта юк кўтаргичлари) ток билан таъминловчи линияларда конвейердан юк туширилишига ёки идишни кўтариш цикли якунланишига қадар “сигнал бўйича” ишга тушадиган ерга бир фазали туташишлардан ҳимоя қилиш қурилмалари қўлланилишига рухсат берилади. “Сигнал бўйича” ҳимоянинг ишга туширилишига қуйидаги шартлар бажарилишида йўл қўйилади:
механизмларнинг ерга уланиши кўчма электр қурилмаларни ерга улаш контури билан электр боғланиши бўлмаган алоҳида контур орқали бажарилиши керак;
ушбу истеъмолчиларнинг линияларини таъминловчи подстанциядаги шиналар секциясидан кўчма электр қурилмалар таъминланмасликлари керак;
таъминловчи линиялар сифатида зирҳланган кабеллар, ҳаво линиялари ёки уларнинг мужассамлиги қўлланилиши зарур;
ерга бир фазали туташувларга қарши ҳимоянинг ишга тушганлиги ҳақидаги сигнал подстанциядан ташқари яна механизмларни бошқариш пультига ҳам берилиши керак;
118. Айрим ҳолатларда, масалан, электр узатиш ҳаво линияларида бир фазали ерга туташишларни топиш мақсадида ҳимояни ўчиришга рухсат берилади, лекин бунда барча ўзиюрар электр қурилмалар тармоқдан узиб қўйилган бўлиш керак.
119. Карьер тармоқларининг аксарият қисми аввалроқ эксплуатацияга киритилган ва 30 А гача ерга туташишига (6 kV гача кучланишли тармоқлар учун) йўл қўйилган подстанциялардан таъминланишини ҳисобга олиб ерга туташишдан ҳимоя қилиш қурилмалари бирламчи ток бўйича 30 А гача бўлган ишга тушиш зоналарига эга бўлишлари керак.
Бунда, электр тармоқларидаги таянчларнинг тури (ёғоч, темирбетон) қандай бўлишидан қатъий назар, тармоқларнинг сиғимий токларини компенсация қилувчи қурилмаларсиз ишлашига йўл қўйилади.
120. Ерга туташишдан ҳимояларнинг созлигини назорат қилиниши бир фазали туташишни имитация қилиш воситасида бажарилади (6-10 kV ли тармоқларда сунъий туташишларсиз).
Зарур ҳолларда, ҳимояларнинг ишга яроқли эканини сунъий туташтиришда махсус методика бўйича текширишга рухсат берилади.
Ҳимояларни текшириш даврийлиги очиқ кўмир конининг электр хўжалиги учун маъсул шахс томонидан белгиланади, лекин бу даврийлик:
а) кўчма тақсимлаш қурилмаларида (улаш пунктлари, секцияли КРУ) ўрнатилган ҳимоялар учун – бир йилда бир марта;
б) подстанция КРУ ячейкаларида ўрнатилган ҳимоялар учун – 3 йилда бир мартадан кам бўлмаслиги керак.
Улаш пунктларида ерга туташишлардан ҳимоя қилувчи қурилмалар созлигини оператив назорат қилиш мосламалари бўлган ҳолатларда текширишлар даврийлиги узайтирилиши мумкин.
10-§. Атмосферавий ва коммутацион ўта кучланишлардан ҳимоя қилиш.
121. Электр ускуналар ва электр тармоқларни атмосферавий ўта кучланишлардан ҳимоя қилиш, ҳимоя воситаларини танлаш, ўрнатиш ва эксплуатация қилиш кончилик ишларининг спецификасини ҳисобга олган ҳолда, “Конлардаги электр қурилмаларни атмосферавий ўта кучланишлардан ҳимоя қилиш бўйича нормативлар” (Свердловск, 1981) талабларига мувофиқ амалга оширилади. “Конлардаги электр қурилмаларни атмосферавий ўта кучланишлардан ҳимоя қилиш бўйича нормативлар”да акс эттирилмаган электр қурилмаларни ҳимоя қилиш учун “3-500 kV кучланишли ўзгарувчан ток электр қурилмаларини ҳимоя қилиш бўйича кўрсатмалар” ва РД 34.21.122-87 “Бино ва иншоотларда яшинга қарши ҳимоя қурилмаларни лойиҳалаш ва ўрнатиш бўйича йўриқнома”дан фойдаланиш керак.
122. Очиқ конлардаги 35 kV гача кучланишли электр ускуналарни коммутацион ўта кучланишлардан ҳимоя қилиш учун рухоксидли резисторлар асосида ишланган ЎКЧ (ОПН) туридаги ўта кучланишларни чекловчи қурилмалар тавсия қилиниши мумкин.
11-§. Ҳимоявий ерга уланиш.
123. Электр экскаваторлар, бурғилаш дастгоҳлари, кўчма КТП лар, улаш пунктлари ва бошқа кўчма электр қурилмаларнинг корпуслари ерга уланиши лозим.
124. Кучланиши 1 kV гача ва ундан юқори бўлган стационар ва кўчма электр қурилмаларнинг ерга уланишини умумий тарзда бажарилиши тавсия этилади.
Умумий ерга улаш қурилмаси марказий ерга улагич, ерга улаш магистрали, ерга уловчи ўтказувчилар ва ерга улаш магистраллари ҳамда кўчма ва ўзиюрар электр қурилмаларнинг корпусларига уланган маҳаллий ерга улагичлардан иборат.
Очиқ кўмир конида ўзаро бирлаштирилмаган бир нечта умумий ерга улаш қурилмаси бўлишига йўл қўйилади.
125. Марказий ерга улагич сифатида ГПП 35/6-10 kV подстанцияси ёки РП-6-10 kV тақсимлаш пунктларининг ерга улаш контурларидан фойдаланишга рухсат этилади.
126. Юқори потенциаллар чиқиб кетишини олдини олиш мақсадида очиқ кўмир конида ГПП 110/35/6-10 kV подстанцияси контурларини, шу жумладан очиқ конда ўрнатиладиган кўчма КТП 110/6-10 kV ва тортиш куч подстанцияси билан бирлаштирилган ГПП контурларини марказий ерга улагич сифатида ишлатилиши тақиқланади.
Электрлаштирилган темир йўл рельсларини ерга улагич сифатида қўлланилиши тақиқланади.
127. Ерга улаш қурилмасининг исталган электр қурилмада ўлчанган Rз қаршилиги қуйидаги қийматларга эга бўлиши керак:
тупроқнинг солиштирма қаршилиги 500 Ω гача бўлганида Rз қаршилик 4 Ω дан ошиши керак эмас;
тупроқнинг солиштирма қаршилиги 500 Ω дан юқори бўлганида Rз қаршилик қуйидаги ифода билан аниқланади
Rз = 4ρ / 500 Ω,
Бу ерда, ρ – тупроқнинг солиштирма қаршилиги, Ω.
Юқорида келтирилган формула бўйича аниқланадиган Rз нинг рухсат этилган чегаравий қиймати 40 Ω дан ошмаслиги керак.
128. Марказий ерга улагичлар ерга улаш магистраллари билан улагичга турли жойларда уланган камида иккита ўтказгичлар билан бирлаштирилиши лозим.
129. Электр қурилмаларнинг ерга уланадиган қисмларини марказий ерга улагич билан бирлаштириш учун магистраль ерга улаш ўтказгичлари ўтказилади.
Ерга улаш ўтказгичлари ҲЛ нинг таянчларида фазали симларнинг пастроғида ўтказилиб, пўлат илмоқлар, кашак ёки изоляторларсиз қозиқларда маҳкамланади.
ҲЛ нинг пастки симидан ерга уловчи ўтказгичгача вертикал бўйича масофа 0,8 m дан кам бўлмаслиги керак.
130. Магистраль ерга уланиш ўтказгичлари сифатида кўндаланг кесимининг юзаси ҳисоблаб билан аниқланадиган, лекин 25 mm² дан кам бўлмаган пўлат (бир симли ва кўп симли), пўлат-алюминли, алюминли симлардан фойдаланиш лозим.
131. ҲЛ автомобиль йўллари билан кесишиш жойида ерга уловчи ўтазгич шундай осилиши керакки, ҳаракатланаётган транспорт уни узиб юбормаслиги лозим, ерга уловчи ўтказгичдан автотранспортнинг энг туртиб чиққан қисмигача бўлган вертикал масофа 1 m дан кам бўлмаслиги зарур. Агар ушбу шартни бажаришнинг имкони бўлмаса, у ҳолда ерга уловчи ўтказгични ер остидан ўтказишга йўл қўйилади.
132. ҲЛ оралиқларида ерга уловчи ўтказгичларни бирлаштириш болтли бирикмалар, пайвандлаш ёки махсус қисқичлар ёрдамида бажарилиши керак.
Ерга уловчи ўтказгичнинг ҳар бир пролётида уланиш учтадан кўп бўлмаслиги керак.
Ерга уловчи ўтказгичнинг кесилган жойларига турли хил приборлар ва қурилмаларни улаш тақиқланади.
133. Ўзиюрар электр қурилмаларини (экскаватор, бурғилаш дастгоҳлари, кабель барабанлари ва ҳк.) ва эгилувчан кабеллардан ток билан таъминланадиган бошқа электр қурилмаларнинг ерга уланиши кабелнинг ерга уловчи сими орқали амалга оширилиши керак.
134. Ерга уловчи симнинг экскаваторлар, бурғилаш дастгоҳлари, улаш пунктлари ва бошқа ускуналарга уланишини ташқи ерга уловчи болт орқали бажарилиши тавсия қилинади. Ташқи уланиш техник жиҳатдан мураккаб бўлган тақдирда, ерга улаш симини ички болт билан бирлаштиришга йўл қўйилади.
135. Марказий ерга улагичдан анча узоқ масофада жойлашган айрим электр қурилмаларни ерга улаш учун ерга уланишнинг 127-бандда белгиланган қаршилигини таъминлаб берувчи индивидуал ерга улагичлардан фойдаланишга йўл қўйилади. Бунда электр қурилмада ёки унинг яқинида фаза сунъий ерга уланганида таъминловчи линияда ўрнатилган ҳимоянинг 1- ва 2-босқичлари ишлашини текшириш лозим.
136. Ўзиюрар ёки кўчма электр қурилма ичида ўрнатилган электр ускуна корпус билан ишончли контактга эга бўлиши керак, корпус эса, ўз навбатида, ерга уловчи қурилмага уланган бўлиши лозим.
Ускуна ва корпус ўртасидаги ишончли контакт:
·электр пайвандлаш;
·болтли бирикма билан таъминланиши мумкин (бунда контактнинг бўшаб кетиши ва коррозияга қарши чоралар кўзда тутилиши керак). Шунингдек, ерга уловчи занжирларни қўллашга ҳам йўл қўйилади. Занжирларни ускуна ва корпусга уланиш жойлари металл контактни таъминлаши ва коррозиядан ҳимояланган бўлиши керак.
137. Эгилувчан кабелларда ўрнатиладиган бирлаштирувчи кабель қутилари, муфталар ва кабелли ажратгичларни ерга улаш кабелнинг ерга уловчи симларини махсус ерга уловчи қисқичларга бирлаштириш орқали, маҳаллий ерга улагичларни қўлламаган ҳолда, амалга ошириш лозим.
138. Кўчма улаш пунктлари ва трансформатор подстанцияларида маҳаллий ерга улагичларни қўлланмаслигига йўл қўйилади, бунда ерга улаш магистралига уланувчи қўшимча ерга улагич (марказий ерга улагичга ўхшаш) мавжуд бўлиб, унинг уланиши марказий ерга улагич ишдан чиққан ҳолларда ерга улаш қурилмасининг умумий қаршилиги мазкур Меъёрларнинг 127-бандида кўрсатилган қийматлардан ошмаслигини таъминлаши лозим.
139. Ерга уланишнинг қаршилигини назорат қилиш учун ҳар бир электр қурилма ёнида уни ўлчаш керак. Ўлчашларнинг даврийлиги – бир ойда бир мартадан кам бўлмаслиги лозим, ундан ташқари, электр қурилма жойдан-жойга кўчирилганида ва бошқа жойдаги магистраль ерга улаш симига уланганида ҳам қаршилик қиймати ўлчаниши керак.
Ерга уланиш қаршиликларини ўлчашда бошқа электр қурилмаларни ерга улаш магистралидан узиб қўйиш талаб қилинмайди.
12-§. Электрлаштирилган темир йўл транспортининг контактли тармоқлари мавжуд конларда ишлаётган экскаваторларни ерга улаш.
140. Электрлаштирилган транспортнинг контактли тармоқлари мавжуд конларда кон жинси массани юклашда ишлаётган экскаваторларни ерга улаш усулини танлашда қуйидаги ҳолатларга эътибор бериш лозим:
кондаги контакт тармоғини экскаватор чўмичи контакт симига тегиб кетганида тармоқдаги кучланишни ўчириб қўювчи ҳимоя билан жиҳозлашда ерга уланиш одатдаги усулда, яъни умумий ерга уланиш қурилмаси орқали бажарилиши керак;
экскаватор чўмичи контакт симига тегиб кетганида тармоқдаги кучланишни ўчириб қўювчи ҳимояни ўрнатишнинг имкони бўлмаган ҳолларда (бу каби ҳолат 1 500 V кучланишли ўзгармас токнинг тортиш тармоқларида кузатилади) экскаваторларнинг ерга уланишини алоҳида ерга улаш қурилмаси (ерга уланишнинг умумий тармоғи билан металл боғланиши бўлмаган алоҳида контур) орқали амалга ошириш лозим.
Иккала ҳолатда ҳам кабелдаги ерга уловчи симнинг бутунлиги назоратини (автоматик ёки қўлда бажариладиган назоратни) таъминлаш зарур, чунки чўмич контакт симига тегиб кетганида кабелнинг ерга уловчи сими орқали ўтадиган токларнинг қиймати юзлаб ампергача кўтарилиб кетиши мумкин ва унинг куйиб кетишига олиб келиш эҳтимоли мавжуд
Очиқ кўмир конларидаги электр қурилмалар учун хавфсизлик нормалари ва уларни хавфсиз эксплуатация қилиш бўйича талабларга
1-ИЛОВА
Эгилувчан кабеллардаги ерга уловчи симлар узилганида ҳимоя қурилмалари схемалар қўйиладиган техник талаблар.