О.ҚАюмов чет эл адабиёти тарихи илк урта асрлар, уйгониш даври ва XVII asr

XВИ АСР ПОЛЯК АДАБИЁТИ
XИВ–XВ асрлар мобайнида поляк шляхтаси (кам ерли дворянлар) феодал-крепостной муносабатларини ҳимоя қилиб, ўз мавқеини мустаҳкамлаб олади, ҳарбий-рицарь табақаси емирилиб, савдогар-деҳқон синфига айланади ва у князлик ҳокимиятини қўллаб-қувватлайди. Бу нарса, бир томондан, деҳқонлар устидан ўз ҳукмронлигини сақлаб қолиш учун, иккинчи томондан эса майда дворянларни хонавайрон қилаётган йирик феодаллар – панларни тизгинлаб туриш учун зарур эди.
Польшанинг иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан заифлиги мамлакатда абсолют ҳокимият ўрнатишга имкон бермади. Қироллик ҳукумати магнат, руҳонийлар ва шляхта ўртасидаги жанжаллардан марказлашган ҳокимият ўрнатиш учун фойдалана олмади. Шунинг оқибатида Польша аста-секин сословие монархияси – дворян республикасига айланиб қолди.
XВИ асрда Польшада Реформация ҳаракати юзага келади ва авж олади. Реформация ва гуманистик қарашлар кучайган давр Уйғониш (Ренессанс) номи билан ҳам аталади.
Уйғониш даврида ишлаб чиқариш кучларининг ўсиши ишлаб чиқариш муносабатларига ҳам таъсир этади. Эски феодал ахлоқига қарши янги гуманистик дунёқараш шакллана бошлайди.
XВИ асрнинг биринчи ярмида дунёвий ва диний феодаллар ўртасида ер ва феодал рентаси учун келиб чиққан курашлар Реформация ҳаракатининг ёйилишига катта таъсир кўрсатади.
Католик черковини реформа қилишга қаратилган бу ҳаракатга, асосан, дунёвий феодаллар ва қисман шаҳар аҳолиси қатнашади. Бу ерда Реформация, Германияда юз бергани каби, кенг тус ололмайди. Лекин шунга қарамай, унинг оммавий ҳаракатга ўсиб чиқиш хавфи магнат ва шляхталарни қаттиқ қўрқитади. Руҳонийлар ҳисобига ўз мавқеини мустаҳкамлаб олган бу гуруҳлар тездан Реформациядан четлашадилар. Улар украин ва белорус халқлари ерларини босиб олиш сиёсатидан манфаатдор бўлиб, шу йўл билан бойий бошлайдилар. XВИ аср охирларида католик реакцияси кучайиб, протестантлик ҳаракати бўғиб қўйилади.
Поляк Ренессансининг ўзига хос хусусияти Реформация билан гуманизмнинг айни бир вақтда пайдо бўлиб, бирга ривожланишида кўринади. Протестантларнинг черковни ислоҳ қилишга уринишлари гуманистларнинг миллий маданият ва миллий тил учун олиб борган курашлари билан бир вақтга тўғри келади, поляк тили ва ёзувини асослаш учун кураш латин тилига путур етказади ва черковнинг обрўйини туширади.
Уйғониш даврининг асосий идеологик қуроли бўлган гуманизм феодализм асослари, ўрта аср диний-идеалистик таълимотига қаттиқ зарба бериб, ҳаёт қувончларини тарғиб этади. Мамлакатнинг сиёсий ва иқтисодий ҳаётида юз берган ўзгаришлар унинг маданий ҳаётида очиқ кўринади. Илм-фан ўрта аср дин сиртмоғидан холи бўла бошлайди. Меъморчилик соҳасида Уйғониш даврининг ҳаётбахш ғоялари гавдаланади. Халқ ўймакорлик ва наққошлик санъати, фан ва адабиётнинг гуллаши учун дастлабки имкониятлар туғилади. Олий мактаблар ташкил этилади. Она тилида мактаб дарсликлари тузишга киришилади. Улуғ олим, гениал астроном Николай Коперник шу даврда яшаб, ижод этади, қатор гуманист ёзувчилар етишиб чиқиб, улар ўз асарларида феодал-крепостной тузумнинг маразларини танқид қилиш даражасигача кўтариладилар. Шундай ёзувчилардан бири ва поляк миллий адабиётининг асосчиси Миколай Рейдир.