О.ҚАюмов чет эл адабиёти тарихи илк урта асрлар, уйгониш даври ва XVII asr

ПЬЕР КОРНЕЛЬ (1606-1684)
Ҳаёти ва адабий фаолияти. XВИИ аср француз адабиётининг йирик вакили драматург Пьер Корнель суд чиновниги оиласида туғилади. Ёш Корнель Руан шаҳрида иезуит колледжида ўқийди. Сўнгра ҳуқуқшуносликни ўрганиб, адвокат вазифасида ишлади.
Корнель ижодининг дастлабки этапи (1629-1636) да аристократия синфининг маънавий емирилиши, унинг вакилларининг ахлоқий тубанлигини акс эттирган «Мелита», «Бева», «Суд галерияси», «Қироллик майдони» каби комедияларини яратди. Бироқ Корнель бу пьесаларидан кўра бундан сўнг ёзган йирик трагедиялари билан шуҳрат қозонди.
Корнель биринчи трагедияси «Медея» (1635) нинг сюжетини антик ёзувчилар Еврипид ва Сенеканинг Медея ҳақидаги асарларидан олди. Ёзувчи аристократия табақасининг ахлоқий бузуқлиги қурбони бўлган аёлнинг оғир тақдирини тасвирлайди. Воқеа асосида мифологик тарих ётса ҳам, лекин Корнель ўз замонаси аристократиясининг ярамасликларини фош этади.
«Комик иллюзия»да оддий кишилардаги чин инсоний туйғулар, жумладан, дўстлик тасвирланади. Ёш йигит Клиндор отасининг мансаб ва бойлик орттириш ҳақидаги маслаҳатини рад этиб, уйидан чиқиб кетади ва бошидан кўп машаққатларни кечиради. Охирида у мақтанчоқ жангчи Матамор уйида хизматкорлик қилади. У Изабелла номли гўзал қизни севади. Бироқ бу соф севгига хўжайини тўғаноқ бўлади. У Клиндорни турмага ташлаганида, гуноҳсиз бу йигитни Изабелланинг хизматкори оддий қиз Лиза қутқариб юборади.
«Медея» ва «Комик иллюзия»да Корнель ҳукмрон гуруҳлар томонидан эзилган ва ҳақоратланган оддий кишиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилади. Бу асарларда аниқ ижобий идеал бўлмагани учун ёзувчи баён этган норозиликлар чекланган эди. Ҳали у замонасидаги ўсиб бораётган синфий зиддиятларни етарли очиб беролмайди. Эрксевар ёзувчиларга яқинлашиши туфайли Корнель ўзидаги чегараланганликни қисман енгади, бу нарса унинг шу вақтда ижод қилган энг йирик асари «Сид» (1636) трагедиясида сезилади.
«Сид» трагедияси. Корнель «Сид» (1636) трагедияси сюжетини испан баҳодири Родриго Диас ҳақидаги ўрта аср қаҳрамонлик эпосидан, шунингдек, Гильен де Кастронинг «Сиднинг ёшлиги» пьесасидан олса ҳам, бироқ ёзувчи бу темани ўз замонасига яқинлаштириб, тўла маънода мустақил, оригинал асар яратди.
«Сид» трагедияси Франциядаги ижтимоий-сиёсий воқеалар билан боғлиқ равишда пайдо бўлади. 30 йиллик уруш натижасида Франция оғир аҳволга тушган, габсбурглар армияси 1630 йилнинг ёзида Франциянинг кўп ерларики ишғол этиб, ҳатто Парижга яқинлашиб қолган эди. Бу аҳволдан ғазабланган меҳнаткаш омма қўлига қурол берилишини талаб қилади. Қўрқувга тушган ҳукумат уни қуроллантиришга мажбур бўлади. Халқнинг ўз ватанига зўр муҳаббати туфайли мамлакат ҳалокатдан қутулади. 1635-36 йиллар деҳқонлар қўзғолонларининг кучайган даври ҳам эди. Феодал зодагонлар бу воқеадан ўз манфаатлари учун фойдаланмоқчи бўлиб, мамлакатни майдалаб юборишга уринадилар. Бу воқеалар таъсирида ёзувчи ғоявий чуқур, гуманистик руҳ билан суғорилган йирик реалистик асарлар ёзишга киришди. «Сид» трагедияси мана шу давр маҳсулидир.
Бой аристократ дон Гомес граф Гормаснинг қизи Химена билан дон Диегонинг ўғли Родриго Диас бир-бирини севадн. Ота ҳам қизини дон Санчога эмас, балки Родригога беришга мойил. Лекин шу вақтда икки севишганнинг бахтли севгисига тўсиқлик қилувчи кутилмаган воқеа юз беради. Қирол дон Диегони ўз ўғлига мураббий сифатида хизматга чақиради. Бу хизматдан умидвор бўлган граф Гормас қиролга ўзининг бир вақтлари кўрсатган хизматларини унутганлигини айтиб, уни айблашга журъат этади. Икки феодал ўртасидаги тортишув шундан келиб чиқади. Дон Гомес Родригонинг отасини ҳақорат қилади. Кекса дон Диегонинг ундан ўч олишга қурби етмай, қасос олишни ўғли Родригога топширади. Родриго учун бу топшириқ жуда оғир. Агар графдан қасос олса, у тақдирда севгилисидан ажралади, агар ўч олмаса, ўз оиласи ҳақорат остида қолади. Родриго қизнинг отаси граф Гормасни дуэлга чақириб, уни ҳалок этади. Бу фожиали воқеадан сўнг Химена қирол ҳузурига бориб, отасининг қотилини жазолашни сўрайди. Уларнинг ҳар иккаласи уруғ урф-одатларига амал қилиб, ота олдидаги бурчини бажармоқчи бўлсалар ҳам, лекин кўнгил амрига ҳам итоат қиладилар. Аристократик бурч билан ёшлик туйғуси ўртасида маънавий азоб чекадилар.
Шу вақтда Родриго мамлакатга босиб келган маврларга қарши халқ кўнгилли отрядлари билан бирга жанг қилиб, уларни тор-мор этади. Халқ ёш қаҳрамонни шарафлайди. Душман томон ҳам Родригонинг ботирлигига қойил қолиб, уни «сид», яъни жаноб деб атайди.
Химена халқ ва давлат олдида ўзининг гражданлик бурчини аъло даражада бажарган қаҳрамон Родригони жазолашни талаб қилади. Бироқ қирол давлатни душман хавфидан сақлаб қолган кишини жазолашга ботинолмайди. Шундан сўнг қиз Родригони ўлдирган кишига турмушга чиқишини маълум қилади. Қирол жангда ким ғолиб чиқса, қиз ўшаники бўлади, дейди. Бу шарт Хименада гоҳ дадиллик туғдиради, яъни у севгани умиди билан яшайди, гоҳ, қасос олиш фикри билан азоб чекади. Трагедиянинг охири яхшилик билан тугайди, қизнинг талабгори дон Санчо дуэлда енгилади. Қирол маслаҳати билан ғалаба қилган Родриго Химена билан топишади.
XВИИ асрнинг биринчи ярмида – Францияда феодал ўзбошимчаликларини тугатиш, ягона миллий давлат – абсолютизмни мустаҳкамлаш учун кураш авж олган бир вақтда Корнель ўз ижодида эски феодал тартибларининг емирилиши муқаррарлиги ва марказлашган кучли давлат барпо этиш зарурлигини акс эттиради. Жумладан, «Сид» трагедиясида қонга қон деган эски урф-одат ўрнига ватан олдидаги гражданлик бурчини бажаришни асосий вазифа қилиб қўяди. Ҳақиқий халқ қаҳрамони Родриго «оддий кишиларнинг умиди ва таянчи» сифатида ўз ватанини душман ҳужумидан сақлаб қолади. Унинг қаҳрамонлигини ҳаммадан олдин тан олган ва унга юқори баҳо берган куч – бу халқдир. Асарнинг халқчиллиги Корнелнинг меҳнаткаш оммага ишончи ва унга хайрихоҳлик билан қарашидан келиб чиқади.
Корнель трагедияда абсолют ҳокимиятга қарши феодал оппозицияси кайфиятларини мағрур граф Гормас образида беради. Унинг: «Мен ҳалок бўлсам, бутун давлат ҳалок бўлади»,- деган сўзини ёзувчи қаттиқ қоралайди, чунки Гормас ўз манфаатини давлат, халқ манфаатидан юқори қўяди. Корнель қироллик ҳокимиятининг барқарор эмаслигини ҳам катта жасорат билан таъкидлайди. Монарх душман гуруҳлар ўртасида эҳтиёткорлик билан иш тутади, халқ фикри билан ҳисоблашади, исёнкор феодал-зодагонларга қаттиқ тегмасликка интилади, кўп масалаларда иккиланади ҳам. Муҳими шундаки, Корнель қиролни бенуқсон қилиб тасвирламайди. Мана шу нарсалар ёзувчига ҳужум қилиш учун катта баҳона бўлади. Бундай жасорат трагедиянинг бадиий тузилишида ҳам кўринади. Корнель классицизмнинг уч бирлик қонунини ҳам бузади. Масалан, фожиали воқеадан сўнг Родриго қиз билан саройда эмас, балки қизнинг уйида учрашади. А.С.Пушкин ёзувчи «Сид» трагедиясида дадиллик билан вақт бирлигига ҳам риоя этмаганини кўрсатиб ўтган эди.
Саҳнада катта муваффақият қозонган «Сид» трагедияси ҳақида кўп ўтмай жиддий мунозаралар бошланиб кетади.
Асарда қарама-қаршиликлар учраб туришига қарамай, ёзувчининг эркинлик ва демократик ғояларни дадиллик билан ҳимоя қилиши, феодал урф-одатларни танқид этиши ҳукмрон доиралар, хусусан феодал гуруҳларни ташвишга солади. Аристократик адабий оқим вакиллари – прециоз драматурглари (Мере ва Скюдери) Корнелга қаттиқ ҳужум қиладилар. Ришелье ҳам асарнинг мавжуд тузум замирига путур етказишини ҳисобга олиб, ёзувчига тазйиқ ўтказади ва Корнелдан ўз позициясини тубдан ўзгартишни талаб қилади. «Сид» трагедиясининг танқидчилари, ёзувчини классицизм қоидаларини бузишда айбласалар ҳам, лекин уларнинг бу фикрлари остида аниқ сиёсий мулоҳазалар ётар эди. XВИИ асрнинг 30-йилларидаги абсолют ҳокимият ва феодал тартибларига қарши кенг халқ оммасининг ҳаракати (жумладан, 1639 йилдаги «Ялангоёқлар» қўзголони) кучайиб бораётган шароитда бундай реалистик ва гуманистик асарларнинг пайдо бўлиши давлат учун хавфли эди. Ҳукмрон доиралар ёзувчидаги эркинликни маълум даражада бўғишга эришадилар. Корнель бундан сўнг ёзган асарларида классицизм қонун-қоидаларига риоя қилади. «Сид» даги каби кенг демократик ва халқчиллик руҳи билан суғорилган бадиий юксак асарлар яратолмайди.