O ‘zbekiston tarixi (xvi—xix asrning birinchi yarmi)

Xonlikning Osiyo davlatlari bilan aloqalari




Xiva xonligi Qo‘qon xonligi bilan ham o‘zaro munosabatlami mustahkamlashga harakat qilgan. Chunonchi, 1843 — 1844- yillarda Xivaga Qo‘qon xonligi elchilarining kelganligi, o‘zaro muzokaralar davomida ikki davlat o‘rtasida hamdo‘sthk o‘matishga kelishilganligi va o‘zaro savdo aloqalarini yanada rivojlantirishga kelishilganligi buni tasdiqlaydi. Tabiiyki, u yoki bu davlatga chet ellardan savdogarlaming muntazam kelishi ularga yaratiladigan qulay sharoitga ham bog‘liqdir. Shuning uchun ham Xiva xonlari chet ellik savdogarlarga shunday sharoit yaratish masalasiga katta e’tibor berganlar. Bunga misol qilib Olloqulixon (1825 —1842)ning ajoyib me’moriy obida, xonlik ustalari yuksak mahoratining ko‘zgularidan biri bo‘lgan Karvonsaroy majmuasini bunyod ettirganini keltirish mumkin. Bu majmua 14 gumbazli tim (yopiq bozor), karvonsaroy va omborxonadan iborat qihb qurilgan. Bozorda Hindiston, Xitoy, Eron, Rossiya, Buxoro va Qo‘qon kabi dav- latlardan keltirilgan mollar sotilgan.
Tim yozda savdo-sotiq uchun juda qulay va salqin bo‘lgan. Karvonsaroy esa ikki qavatli bo‘lib, 105 hujrali edi.
Xiva xonligining anori, qovuni, uzumi, nashvatisi, anjiri va o‘rigining shirinhgiga chet ehik savdogarlar tan berishgan va bu mahsulotlar chet davlatlarda ham mashhur bo‘lgan.
Xiva — Rossiya munosabatlarida muhim Xiva—Rossiya ^ jihat shunda ediki, o‘zaro savdodan
munosabatlarining har ikkala davlat ham birdek manfaat-
o ziga xos lihatlari ,
^{& J} dor edi.
Xiva savdogarlari uchun Rossiyaga boradigan savdo yo‘llari xavfsiz edi. Shuningdek, Xiva xonligida Rossiya zavod va fabrikalari ishlab chiqargan tayyor iste’mol mahsulotlariga ehtiyoj baland edi. Ayni paytda, Rossiya Xiva xonligiga o‘z mahsulotlarini sotadigan bozor deb qarar edi. Rossiya mahsulotlari Yevropaning ilg‘or davlatlari tovarlari bilan raqobat qila olmayotgan bir davrda bu juda muhim edi. Ikkinchidan, Xiva xonligi, Rossiya sanoati uchun zarur xomashyo mahsulotlarini arzon narxlarda yetkazib beruvchi o‘lka ham hisoblanardi. Xivadan Rossiyaga paxta, ipak, bo‘z, gilam, hunarmandchilik mahsulotlari, quritilgan meva va boshqa mahsulotlar ohb borilgan. Xiva savdogarlari Nijniy Novgorod shahrida o‘tkaziladigan yarmarkalarda qatnashganlar. Rossiyadan esa Xivaga metall, to‘qimachilik mahsulotlari, turli rangli bo‘yoqlar, mo‘yna terilari, qurol-aslaha keltirilgan.


89