O ‘zbekiston tarixi (xvi—xix asrning birinchi yarmi)

§. Amirlikning xo‘jalik hayoti

Yer mulkchiligi Buxoro davlatida yer-suv mulkchiligi-
shakllari ning uch shakli mavjud edi: 1) davlat
yerlari (bu amlok yerlar deb ham atalgan); 2) mulk yerlari (xususiy); 3) vaqf yerlari.
Davlat yerlarining suvsiz dasht, to‘qayzor qismi ko‘ch- manchi jamoalarga bo‘lib berilgan bo‘lib, ular bu yerlardan foydalanganliklari uchun davlatga xiroj to‘lar edilar. Bunday yerlar sotilmasdi va ayirboshlanmasdi. Davlat yerlarining boshqa bir qismi hukmron sulola a’zolariga, yirik davlat mansabdor- lariga, lashkarboshilariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga su- yurg‘ol shaklida in’om etilgan edi. Suyurg‘ol olganlar u yemi boshqarish huquqini ham olganlar. Suyurg‘ol egasi davlat xazi- nasiga xiroj to‘lashi hamda ohy hukmdoming chaqirig‘iga ko‘ra, o‘z qo‘shini bilan harbiy yurishlarda ishtirok etishi lozim edi.

15. 
    asrdan boshlab davlat yerlarini „tanho“ deb nom olgan shaklda in’om etish qaror topa borgan. Bunday kfomga sazovor bo‘lgan kishi yerga emas, mansabining darajasiga qarab shu yerdan olinadigan soliqning ma’lum qismiga egalik qilgan. XIX asrda ham amirlikda tanholaming soni tobora ortib borgan. Eng kichik tanho yeri 3—5 gektami tashkil etgan.
    

Davlat yerlarining yana bir qismi dehqonlarga ijaraga beril- gan. Xazinaga eng ko‘p soliq ham ana shu yerlardan tushar edi.
Xususiy yerlar (mulk)ning bir qismi xususiy shaxslaming yerlari bo‘lib, ularning bu yerlarga egalik qilishlari davlat xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan. Bunday yerlar, asosan, amirlikda asrlar osha yashab kelayotgan arablarga qarashli bo‘lgan. Bu yer- lardan 1/10 qismi miqdorida o‘lpon to‘lanardi. Mulk yerlarining ikkinchi qismi (mulki hur yoki mulki hurri xolis) davlat xiz- mati bilan bog‘liq bo‘lib, bunday yerlar umshlarda jasorat ko‘rsatgan yoki hukmdoming alohida topshiriqlarini bajarishda namuna ko‘rsatgan shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan. Bunday yerga ega bo‘lgan shaxslarga maxsus yorliqlar berilgan hamda ular barcha soliqlardan ozod etilgan.
Vaqf yerlari — bu masjid, mozor, xonaqoh, madrasa va maqbaralar uchun ajratilgan yerlar edi. Bunday yerlar muso- dara etilgan, davlat hamda yirik yer egalari tomonidan hadya etilgan yerlar hisobiga vujudga keltirilar edi. Masjid, madrasa,


59