O zbekiston badiiy akadem iyasi

M avzuni m ustahkam lovchi savollar:
1. M ustaqillik davrida m illiy a n ’anaviy qadriyatlarga qanday 
m unosabat b o ‘lgan?
2. 0 ‘zbekiston m ustaqillikka erishgandan so ‘ng am aliy san’at 
sohasida qanday islohotlar b o ‘ldi?
3. “U stoz- shogird” tizim ining qayta tiklanishining sabablari 
nim ada?
4. O 'z b ek isto n hukum ati va xalqaro tashkilotlarning amaliy 
san’at sohasini rivojlantirishda qanday o ‘rin tutgan?
5. A n ’anaviy hunarm andchilikning qanday turlari m avjud?

---

10-MAVZU. O ZBEK A N ’ANAVIY KULOLCHILIGI
Reja:
1. 0 ‘zbek an'an av iy kulolchiligi tarixiy bosqichlari.
2. 0 ‘zbekiston hududidagi kulolchilik turlari va m aktablari.
3. 0 ‘zbek a n ’anaviy kulolchiligining badiiy v a texnologik 
xususyatlari.
K ulolchilik - 0 ‘zbekiston badiiy hunarm andchiligining eng 
qadim iy turlaridan biridir. U bajarish texnikasiga k o ‘ra, sirlanm agan 
v a sirlangan kulollikka boMinadi. 0 ‘troq va k o ‘chm anchi xalqlam ing 
m illoddan avvalgi 2 m ing yillik oxiri - 1 m ing yillik boshiga 
m ansub ikkita kulolchilik turi - b o ‘yalgan va kulrang sopol 
buyum lari 
aniqlangan. 
M ilodiy 
1-IV asrga 
tegishli 
zoo m o rf 
shaklidagi ushlagichlar bilan bezatilgan idishlar qadim gi Kaunchi 
shahri kuiolchiligiga xos. VIII asr oxiri - IX asr boshida 
M ovarounnahr hududida sirlangan kulolchilik buyum lari paydo 
b o ‘ladi v a keng tarqaladi. Bu davrga kelib, ushbu xududda 
kulolchilik sa n ’atining etakchi m arkazlari shakllanadi. Shunday 
asosiy 
m arkazlardan 
biri 
A frosiyob 
b o ‘lgan.(qadim gi 
Sam arqand)dan tashqari, C hoch, F arg ‘ona, B uxoro kabi m arkazlarda 
ham sirlangan kulolchilik buyum lari ishlab chiqarilgan. B uyum lar 
o'sim lik sim o n , geom etrik va arab yozuvlari bilan bezatilgan. XIV- 
X V asrda M ovarounnahrda ham X itoy chinnisiga taqlid qilib 
yasalgan oq-m oviy kulolchilik buyum lari paydo b o ia d i.
XIX asrga kelib, hozirgi 0 ‘zbekiston hududida quyidagi 
kulolchilik m aktablari va m arkazlari shakllangan:
a) 
S am arqand-B uxoro 
m aktabi 
(m arkazlari 
— Toshkent, 
Sam arqand, U rgut, G ‘ijduvon, SH ahrisabz);
b) F arg ‘ona m aktabi (m arkazlari - Rishton, G ‘urum saroy);
v) X orazm m aktabi (m arkazlari - X iva, M adir, K a ttab o g 1).
B adiiy sirkori keram ika (kulolchilik san ’ati) 0 ‘zbekiston am aliy
sa n ’atining eng qadim gi va g ‘oyat qiziqarli turlaridan biridir. U 
m intaqam izda VIII asr oxirida paydo b o ig a n . IX -X V I asrlarda bu 
erda kulolchilik sa n ’ati yuksak darajada rivojlangani bois ustalar 
yasagan sopol buyum lar 0 ‘rta va Yaqin Sharq m am lakatlariga 
eksport qilingan. XIX asrda hozirgi 0 ‘zbekiston hududida 0 ‘rta

---

( tsiyo kulolchilik san’atining tarixiy a n ’analariga ega asosiy m aktab 
va m arkazlar yuzaga keldi. Bular:
a) 
T oshkent, 
Sam arqand, 
Urgut, 
B uxoro, 
G ‘ijduvon, 
Sliaharisabz, K itob, K attaqo‘rg ‘on va D enovda m arkazlari b o ‘lgan 
m arkaziy yoki S am arqand-B uxoro m aktabi;
b) R ishton va G 'u ru m sa ro y d a m arkazlari b o 'lg an shimoli- 
sliarqiy yoki F arg ‘ona m aktabi; U rganch, X iva shaharlari, M odir va 
Kattaboq qishloqlarida m arkazlari b o ‘lgan ja n u b i-G ‘arbiy yoki 
Xorazm m aktabi.
U stalar, asosan, oshxonabop va ro ‘z g ‘orbop idish-tovoqlar 
yasashgan. 0 ‘zbek ustalarining idish-tovoqlari k o ‘rinishiga k o ‘ra: 
kosasim on shaklga (kosa) va ko 'zasim o n shaklga (k o ‘za) boMingan. 
Bunday farq ustalam ing ixtisoslashuvi bilan izohlanadi. Kulol- 
kosagar kosa, shokosa, piyola, lagan, tovoq, to g 'o ra , bodiya kabi 
idish-tovoq ishlab chiqargan; k o ‘zagar esa turli shakldagi, xajm i har 
xil k o ‘zalar va xum chalar yasagan. Idishlar kulol charxida 
aylantirilib, shaklga solingan. S huningdek b a ’zan, qolipda quyilgan 
yoki q o 'ld a yasalgan. Idishlarning shakllari o ‘ta oddiyligi va 
foydalanish 
uchun 
qulayligi 
bilan 
ajralib 
turgan. 
U larning 
m utanosibligi v a nafisligi zam inida ko‘p!ab avlodlarning didi, 
m ahorati yotadi. 
M o‘yqalam da naqsh solish (qalam i) sirkor 
buyum larni bezashning eng kam tarqalgan usuli b o ‘lib, ustalar 
buyum larni 
shunchaki 
bo'yaslim agan. 
U lar 
angob 
b o ‘yicha 
(chizm adan) o ‘yib chizishni ham m ahorat ila egallaganlar. Y uqori 
sifatli oshqovoq p o ‘stlog‘iga m ah orat bilan b o ‘yoq v a sir beriigan 
idish-tovoq ajoyib badiiy xususiyatlari bilan ajralib turadi: uning 
kom pozitsiya(tasvir)sidagi naqshu- nigorlar aniq va m a’nodor, 
ranglar yorqin v a ravon, naqsh va gullari rang-barangdir. XIX asr 
oxiri - X X asr boshida R ishton kulolchiligi o ‘zining yuqori 
texnologik v a badiiy sifatlar b o ‘yicha shaksiz etakchi o ‘rinni 
egallagan. Rishton ustalari o ‘zlarining lirizm ga y o ‘g ‘rilgan naqshu- 
nigor uslubini ishlab chiqqan edilar. U sta A bdulloning asarlari shu 
uslubning diqqatga sazovor fazilatlarini ochib beradi.

---

Lagan. XX asr boshi. G ’ijdivon.
B oshqa kulolchilik m arkazlari, y a ’ni, G ‘ijduvon, K attaq o ‘rg ‘on, 
M adir, S hahrisabz va T oshkentning ham buyum lari o ‘ziga xosligi 
bilan ajralib turadi. XIX asr oxiriga kelib, kulollar san ’atida uslubiy 
o ‘zgarishlar k o ‘zga tashlana boshladi. N aqsh — gul san ’atiga 
m uayyan narsalar: choyidish, k o ‘za, cholg‘u asboblaridan tortib, 
miltiq va pichoqlarning tasvirlari olib kirilgan. Shu d av r GMjduvon 
kulolchiligi naqsh-gulida hayvonotga oid alom atlarning m o‘lligi 
o ‘ziga xos xususiyat sifatida nam oyon b o ia d i. A yni ch o g ‘da bu davr 
kulolchiligida 
k o ‘plab 
m avzular 
haddan 
tashqari 
handasaviylashtirilgan. U larning nom larigina hayv on otga oidligini 
bildirgan. XIX asr oxiri va XX asr boshida S am arqandda sopol 
buyum larni sirlash uchun q o ‘rg ‘oshin siri bilan bir qatorda, 
tuproqdan ajratib olingan ishqorli sir q o ‘llanilgan. U ning zamini 
(tagi)dan k o ‘k yoki yashil b o ‘yoq bilan naqshu-nigor berilgan. 
Z angori m oviy rangda naqshlangan ushbu b uyum lar Rishton 
nam unalariga bir oz o ‘xshaydi. Shahrisabz ustalarining buyum lari 
o 'z in in g yorqin, iliq va erkin rang tasvirli suvratlari bilan ajralib 
turadi. T oshkent kulollarining k o ‘pgina m ahsuloti badiiy sifati ancha 
past. XIX asr oxiriga kelib, T oshkentda sopol m ahsulotlari ishlab 
chiqarish keskin kam aygan. U larning m iqdori em as, sifati ham 
kam aygan. C hunki ular R ossiyaning m arkaziy m intaqalaridan olib 
kelingan fabrika buyum lari bilan raqobatga dosh berolm agan. XIX 
asr oxiri va XX asr boshida X orazm kulollari idish - tovoq va 
m e’m oriy bezak bo'laklarini yaratish bilan 
sh u g ‘ullanishgan. 
X orazm kulolchiligi bezagida naqshu- nigorlam ing “arabiy xat” i 
m um toz naqsh-gullari va islim iy naqsh-gulining boyligi saqlanib 
qolgan. X iva kulolchiligi gullari m azm uniga R ossiyadan keltirilgan

---

ihinni, fayans m ato buyum laridagi rasm -naqshlar ta ’sir ko'rsatgan. 
Xorazmda topilgan bodiya bunga m isol b o i a oladi. U nda rubob, 
luncha, m iltiqlar tasvirlangan. 
K ulolchilikda m uayyan narsa- 
buyum larni tasvirlash kuchaygan. Fabrika b o ‘yoq!ari hisobiga 
ranglar xilm a-xilligi ortgan. F eruza rangining om m aviy ko‘kish 
ranglari bilan bir qatorda, yaltiroq q o ‘rg ‘oshin rangda tasvirlangan 
yorqin v a rang-barang naqshu- nigor keng yoyilgan. Idish-tovoqlar 
XIX - X X asr boshida, asosan, olib sotarlar tom onidan olib 
kelingan. U stalar ham o ‘z m ahsulotiarini bozorda sotish bilan 
shug‘ullanganlar. Shogirdlar ham ham ustoz ruxsati bilan lyzlari 
yasagan buyum ni bozorga olib chiqishgan. X X asr 20- yillari oxirida 
k o ‘plab kulolchilik m arkazlarida shirkatlar, kurs, m aktablar tashkil 
etilgan. Bu davrda kulollar a n ’anaviy lagan, tovoq, bodiya kosa, 
k o ‘zalar yasashgan. U larni m o ‘yqalam da naqshu- nigorlar bilan 
bezashgan, o ‘yib naqsh bitishgan, qolipda gul yasab yopishtirishgan. 
K ulolchilikning m ashhur m arkazlari o ‘zining m ahalliy o ‘ziga xos 
badiiy 
o ‘zgarishlarini 
saqlab 
qolgan. 
1960-yillar 
oxiridan 
0 ‘zbekiston a n ’anaviy kulolchiligida um um iy tashvishli holat 
kuzatiladi: a n ’anaviy kulolchilikda qator noyob m arkazlari tugab 
bitdi. 
A n ’anaviy kulolchilik ishlarining keskin yom onlashuvi 
sabablari k o ‘proq ijtim oiy-iqtisodiy ahvol bilan b o g ‘liq edi. Y a’ni 
xalq kulollari m ahsulotiga etarlicha talab y o ‘q edi, kulollarning 
m avqei tushib ketgandi. M ahalliy hokim iyat xalq ustalari taqdiriga 
befarq qaragan. 1980- yillar ikkinchi yarm i va 1990- yillar boshida 
0 ‘zbekiston a n ’anaviy kulolchiligidagi eng nohush holat kuzatiladi. 
U m um iy iqtisodiy qiyinchilik xuddi shu davrda y u z bergan edi. 
1993- yildan 0 ‘zbekistonda ijtim oiy, iqtisodiy vaziyat barqarorlasha 
boshlagach, ahvol birm uncha m o “ tadillashdi. R ishton ustalari o ‘z 
buyum larining asosiy a n ’anaviy shakllarini tikladilar va hozirgi 
paytda sopol idishning
Lagan. Usta Abdulla. XX asr boshi. Rishton.

---

Y assi idishlar yasaydigan ustalar “kosagar” deb atalgan. U lar 
yassi va uncha baland b o ‘lm agan shakldagi buyum lar yasashgan. 
C h o ‘ziq, baland idishlar (k o ‘za, xum ) yasaydigan ustalar esa 
“k o ‘zagar” deb atalgan. H ozirgi paytda bunday ta s n if o ‘z m a’nosini 
y o ‘qotgan. C hunki b a’zi ustalar har ikkala turdagi buyum larni 
bem alol yasaydilar. Ayni paytda k o ‘plab ustalar, ayniqsa, o 'rta va 
yosh avlod vakillari ko ‘proq yassi buyum - lagan yasash v a bezash 
bilan sh u g ‘ullanishm oqda. R ishtonda ishqorli sir tayyorlash y o ‘sini 
qayta tiklangan va ustalar undan o ‘z idishlarini b o ‘yashda 
foydalanm oqdalar. R ishtonda tayyorlangan buyum larning bezak 
m azm uni R ishton kulolehiligiga xos badiiy x ususiyatlam i belgilaydi. 
Rishton kulolchiligi naqsh-gul turlariga xos ju d a boydir. Unda 
0 ‘zbekistonda foydalanilayotgan kulolchilik buyum larining barcha 
naqsh-gul turlari: handasaviy va islim iy naqshlar, ram ziy belgilar, 
buyum tasvirlari, hayvonlar va odam tasviri m avjud. F arg ‘ona 
kulolchiligidagi m arkaz G 'urum saroydir. Bu erda 1970-80- yillarda 
uch usta - M .R ahim ov, M .T uropov va S.H akim ov ishlagan. H ozirda 
G ‘urum saroy kulolchiligi a n ’analarini, ularning shogirdlari davom
ettirm oqdalar. G ‘urum saroy sopol buyum lari naqsh-guli uncha katta 
bo'lm agan uslublar doirasidan iborat b o ‘lib, ular: k o ‘za, choryaproq, 
xochsim on yirik gul, yulduzsim on shakllardir. B uyum lar shakllari 
plaslikasi ham u qadar rang-barang emas. A m m o o ‘ziga xos. 
B uyum lar katta laganlar (diam etri 0,5 m), o 'rta c h a laganlar, 
ro ‘z g ‘orbop yassi idish 
1 
11 
loq idishlardan iborat.
X orazm kulolchiligining asosiy m arkazlari - X onqa tum an 
m arkazi yaqinidagi M odir q ish lo g ‘i, Y angiariq tum ani m arkazi 
yaqinidagi K attabog ‘ q ishlog‘idir. X orazm kulolchiligi buyum lari
Lagan.X X asr boshi. Rishton.

---

ham shakllari ham bezaklarga k o ‘ra betakror xususiyatlarga ega. 
( hetlari tik qayrilgan yirik barkash - bodiya bu hududda eng keng 
larqalgan v a deyarli yagona idish turlaridan biridir. O datdagidek, 
X orazm da ham , bodiyaning ichki sirti handasaviy naqshlar bilan 
bezatiladi v a bu shakllar o ‘zaro tutashib, aylanadi. B uxoro -
Sam arqand m aktabi kulolchiligining asosiy xususiyati texnologik 
omil - q o ‘rg ‘oshin-lojuvard va yashil-sariq ham da jigarrang
bo ‘yoqlardan 
foydalanish 
bilan 
b o g iiq . 
Bu 
k o ‘p 
hollarda 
buyum larning ram ziy jara n g kasb etishini belgilaydi. 1990- yillarda 
bu m aktab buyum larida o ‘z shakl jih atid an oldingi o 'n yilliklardagi 
an ’analar rivojlangani seziladi. Bu a n ’analar G ‘ijduvondagi kulollar 
sulolasi vakillari: aka-uka A lisher va A bdulla N arzullaev yasagan 
buyum larda yaqqol ko ‘rinadi. B uxoro - Sam arqand inaktabining 
turli m arkazlarida gul tushirish y o ‘sini o ‘ziga xos xususiyatga ega. 
M asalan, G ‘ijduvon va S hahrisabz ustalari, asosan, m o 'yqalam da 
naqshu-nigor chizadilar. U rgut va Denov ustalari esa k o ‘pincha 
o ‘ym a gullardan foydalanadilar. U m um an o ‘tgan asrdagi an ’anaviy 
kulolchiligida ishlab chiqarish m arkazlari, ustalar m iqdori kam ayib 
ketishi, ishlab chiqarilgan buyum lar turi va ular texnik sifati 
pasayishi kuzatiladi. loydan yasalgan va b o ’yalgan o ‘yinehoqlarni 
ham sirlanm agan sopol buyum lar sirasiga kiritish m um kin.
Xum . U sta T u rg ’un Sherm atov. 1997-yil. G ’urum saroy. N am angan
viloyati.
Biroq 2012 yil bahorida U ba qishlog‘i (B uxoro viloyati)ga 
qilgan ekspeditsiyam iz pirovardida shu ayon b o ‘ldiki, Ham robibi
59

---

R ahim ovaning o ‘g ‘li Jabbor R ahim ov biror shogird tayyorlab 
qoldirm aganligi bois loydan o ‘yinchoq-hushtak y asashning qadim iy 
a n ’anasi bu erda barham topgan. U baning y ago na o ‘yinchoqsozi 
K ubaro B oboeva qoliplar y o rdam id a gipsdan yirik haykalli shakllar 
tayyorlashga o ‘tgani hunarm andchilik bu turining qadr-qim m ati 
tushib ketishi va aynishga olib keldi. A m bar opa Sattorova yasab 
kelgan g ‘ildirakli qush va hayvonlar k o ‘rinishidagi K asbining 
m ashhur o ‘yinchoqlari birm uncha a w a lro q barham topgan edi. 
Hozirgi paytda esa bu k o ‘rinishdagi o ‘yinchoqlarni G 'ijdu vo nd a 
N arzullaevlar va Sam arqandda M uxtorovlar sulolasi vakillari 
yasashm oqda. 1960-yillarda Sam arqand terrakota m aktabiga asos 
solgan m ashhur usta A bdurahim M uxtorovdan saboq olgan kelini 
Dilorom M uxtorova ushbu m aktab a n ’analarini davom ettirm oqda. 
A .M uxtorovning o ‘g ‘illari Z a rif v a Islom 1980 - 1990-yillarda 
ertaklardagi ajdarholar va folklor obrazlari ustida faol ish olib 
bordilar. B iroq ular k o ‘p ishlashm adi. H ozir faq at Dilorom 
M uxtorova 
folklor 
m avzusida 
terrakotadan 
kom pozitsiyalar 
yasam oqda. U loydan hayvonlar va xalq ertaklari qahram onlarining 
turli kom pozitsiyadagi 100 dan oriiq k o ‘rinishini yasagan.
Kishtonlik usta S h.Y usupovning o ‘g ‘li Firdavs Y usupov 2012 
yildan terrakotali o ‘yinchoqlarni b o ‘yoqsiz yasashni boshladi. Uning 
u/u n lig i 10 sm - 15 sm gacha boMgan ertak qahram onlari XX asr 
oxirida o 'ratep alik usta G ‘ofu r H alilov yasagan hajm i 20 sm - 40 
sm .gacha boMgan, ustki qism i oq -qizil-ko‘k ohakli b o ‘yoq bilan 
qoplangan yirik hajindagi fantastik obrazlarni eslatadi. Biroq ildizi 
boshqa m arkazlarga aloqador ushbu R ishton o ‘yinchoqlari yaratilish 
tajribasi m ohiyatan m ualliflik yondashishini nam oyon etadi.
M urakkab tarixiy yoMni bosib o ‘tgan GMjduvon, U rgut, Rishton, 
A ndijon, D enov, X iva va T oshken t sopol buyum larida saqlanib 
qolgan sirlangan kulolchilik o ‘zining badiiy echim i jih atid an jid d iy
qiziqish u y g ‘otadi. Sirlangan kulolch ilik buyum larida a n ’anaviylik 
va 
yangilanish 
o ‘zaro 
u y g ‘unlashgan. 
D avrning 
ijtim oiy 
o ‘zgarishlari o ‘zbek kulolchiligiga ham o ‘z ta ’sirini oMkazdi. XX asr 
o ‘rtalaridan a n ’anaviy badiiy hunarm andchilik buyum lari nafaqat 
ro ‘z g ‘or uchun kerakli jih o z, balki so v g'abop buyum sifatida ham 
qadrlana boshladi va bu yangi y u z yillikda ham davom etdi. 
B uyum larning 
k o ‘pgina 
a n ’anaviy 
shakllari 
y o 'q o lib
ketdi.

---

I aqatgina laganlarda turli naqsh nam unalari saqlanib qoldi va ular 
o ‘zining 
r o ‘z g ‘orbop 
xususiyatini 
y o ‘qotm adi. 
Shuningdek, 
laganlarda yangi naqsh turlari sinalib kelinm oqda. X IX asrda 
O 'zbekiston sirlangan kulolchiligining asosiy m aktablari shakllandi. 
M am lakatim izda sopol buyum larga badiiy bezak berish uslubi, 
shakli-sham oyili 
va 
texnologik 
xususiyatlariga 
k o ‘ra 
uchta 
kulolchilik m aktabi m avjud: shim oli-sharqiy - F a rg 'o n a maktabi, 
m arkaziy - B uxoro-Sam arqand m aktabi, ja n u b i-g 'a rb iy - Xorazm 
m aktabi. F arg 'o n a va X orazm m aktablari kulolchiligi m oviy-havo 
rangda b o 'lib , asosan, ishqorli sir bilan qoplanadi. Buxoro- 
Sam arqand m aktabi buyum lari sarg 'ish-jigarrang b o 'lib , bu erda 
k o 'p ro q q o 'rg 'o sh in li sir qo'llan ilad i. XX asr o 'rta la rid a ham
Sam arqand, Shahrisabz, K a tta q o 'rg 'o n , R ishton, Q o 'q o n , Jizzax, 
Xiva, U rganch bozorlarida rango-rang sirlangan sopol buyum lar 
yoki bo 'y alg an hushtak-o'yinchoqlarni xarid qilish m um kin edi.
1960-yillar boshiga kelib, bir qancha ajoyib m arkazlar y o 'q o lib a 
boshladi. B unga sabab, asosan, ijtim oiy-iqtisodiy o 'z g arish lar edi, 
albatta. Sam arqand, K a tta q o 'rg 'o n , Shaharisabz, K itob, Denov, 
T oshkent kulolchiligi an ’analari k o 'p jihatdan talofot k o 'rg an bo'lsa, 
b a’zi m arkazlari butkul y o 'q o ld i. U lar haqida faqat m uzeylarda 
saqlanib qolgan nam unalar guvohlik beradi. 1960 - 1980- yillarda 
nafaqat xalq kulol-ustalari buyum larining oldi-sotdisi, balki bu kasb 
bilan shug 'ullanad igan ustalar soni ham keskin kam ayib ketdi. 
K o 'p ch ilik m ashhur ustalar hayotdan k o ‘z yum ishgan b o ‘lsa, 
boshqalari o 'z la rig a shogird topolm ay yoki m oddiy jih atd an qo'llab - 
quvvatlanm aganligi tufayli befoyda b o 'lib qolgan kulollik hunari 
bilan sh ug'u llanm ay q o 'y ish g an . Xalq ustalari yasagan sopol 
buyum lari chinni, m etall va plassm assa singari sanoat buyum lari 
bilan raqobatlasholm agan. M ustaqillikdan keyingi d avrd a sirlangan 
sopolsozlik y o 'n a lish id a ham ijobiy o 'z g arish lar yu z bera boshladi. 
H ukum at qaroriga binoan xalq ustasining m avqei m ustahkam landi. 
Bir qator kulollar O 'z b ek isto n Badiiy A kadem iyasining oliy 
unvonlari bilan taqdirlandilar. U lar orasida T oshkentdan Akbar 
R ahim ov, R ishtondan Sharofiddin Y usupov, G 'ijd u v o n d an A lisher 
N arzullaev, S am arqanddan S h a rif A zim ov bor. Shunday b o'lsa-da, 
turli 
sabablarga 
k o 'ra, 
a n ’anaviy 
sirlangan 
kulolchilikning 
o 'tm ish d ag i m ashhur m arkazlari saqlanib qolm agan. Shaharisabz

---

kulolchiligi 
an ’analarini 
tiklashning 
uddasidan 
chiqilinadi. 
Shahrisabzlik 
kulollar 
sulolasining 
ettinchi 
vakili 
Rustam 
M uzaffarov hunam ing bu turini yaxshilab o ‘rgandi. B iroq uning 
sopol buyum lari sifati m azkur m aktab a n ’anaviy buyum lari sifatidan 
ancha past.
U m ar J o ‘raqulov vafot etgach, Sam arqand sirlangan kulolchiligi 
barham topdi. H ozirda tashkil etilgan Sam arqand terrakotali 
o ‘yinchoq m aktabi m ahsulotlari butunlay boshqacha. U, asosan, 
folklor m anbalarga asoslanadi v a unda shaxsiy-m ualliflik san’ati 
kuchli. D enov kulolchiligi yanada ayanchli ahvolda. U erda usta 
Z uhur Rasulov ishlab kelm oqda. Biroq u ham keksayib qolgan. 
U ning 
shogirdlari, 
hunarini 
davom
ettiruvchilar 
y o ‘q. 
0 ‘zbekistondagi Y U N E SK O vakolatxonasi bu y o ‘nalishda k o 'p g in a 
am aliy ishlam i bajargan. Jum ladan, uning k o ‘m agida S urxondaryoda 
m ahalliy usta 1. Eshonqulov ustaxonasi qayta tiklangan va sopol 
buyum lar pishiriladigan pechi ishga tushirilgan boMsa-da, Boysun 
a n ’anaviy sirlangan kulolchiligi o ‘zining avvalgi darajasiga erisha 
olm adi. O ’yinchoq-hushtak “O t” . U sta H .R ahim ova. 1968-yil. U ba 
q ish lo g ’i.
R ishton kulolchiligi a n ’analarini davom ettiruvchilar keyingi 
yillarda birm uncha k o ‘paydi. Biroq buyum larning texnologik va 
naqshli kom pozitsiyalari badiiy qiym ati jih atid an unchalik yuqori 
darajada em as. Hozirgi paytda, Sharafiddin Y usupov v a B axtiyor 
N azarov R ishton kulolchiligining yuksak an ’analarini davom ettirib, 
sam arali m ehnat qilishm oqda. G ‘urum saroy kulolchiligi a n ’analarini 
esa m ashhur usta M a’sud T uropovning shogirdi V ahobjon B uvaev 
izchillik bilan rivojlantirib kelm oqda. G 'ijdu vo n va U rgutda ustalar 
sulolasi bir m arom da ishlab kelishm oqda. G 'ijd u v o n lik m ashhur 
kulol Ibodulla N arzullaev a n ’analarini uning o ‘g ‘illari A lisher va 
A bdulla N arzullaev davom ettirm oqda. U rgutda kulolchilik san ’atini 
M ahkam
O bloqulovning 
o ‘g i i
N o “ m on 
O bloqulov 
rivojlantirm oqda. X ivada m ahalliy kulolchilik a n ’analarini xivalik 
m ashhur usta O dilbek M atchonovning farzandlari M odir q ish lo g‘ida 
va q o ‘shni qishloq K attabog‘da yashovchi kulol B ahodir O tajonov 
davom ettirishm oqda. Y uqorida nom lari keltiri Igan ustalar va 
kulolchilik 
m arkazlari 
zam onaviy 
kulolchilikning 
m ahalliy 
m aktablari xususiyatlarini saqlab qolgan. Shuningdek, ularning

---

buyum lari 
o ‘zida 
shu 
m arkazlarga 
xos 
texnologiya 
v a 
naqshinkorlikni nam oyon etadi.
T oshkent 
zam onaviy 
sirlangan 
kulolchiligining 
asoschisi 
M uhiddin R ahim ov an ’analarini ustaning o ‘g ‘illari A kb ar va A lisher 
R ahim ov yangicha y o 'n a lish d a davom ettirishm oqda. 1960-yillar 
boshida K ushonlarning antik kulolchiligi (I-Il asrlar) ham da 
A frosiyobning sirlangan kulolchiligi (ГХ-Х1 asrlar)ni ta ’m irlash 
ishlari bilan sh u g ‘ullangan M uhiddin R ahim ov qadim iy nam unalarni 
qayta ta ’m irlash asosida y an gicha k o ‘rgazm ali eksponatlar yaratdi. 
Bu a n ’ana uning keyingi ijodiy ishlarida ham davom etdi. 
Shuningdek, usta tem uriylar kulolchiligi nam unalari ustida ham ish 
olib borgan v a ularni yangicha talqin etishga ham erishgan. 
K eyinchalik bu y o ‘nalish uning o ‘g ‘li A kbar va A lisher ijodida 
davom ettirildi va boyitildi. U lar qadim iy a n ’anaviy texnologiya 
bilan zam onaviy naqshu-nigorlarni uy g 'u n lash tirish g a erishdilar. 
B uxorolik yosh kulol A bduvohid K arim ov ham shunday ruhda ish 
olib borib, A frosiyob va asl B uxoro ko ‘k-havo rang kulolchiligi 
a n ’analarini qayta tiklab, ularni m ualliflik buyum lari sifatida taqdim 
etm oqda. Bu ustalar a n ’anaviy texnologiyani saqlagan holda, turli 
tarixiy davrlar naqsh m avzulariga birm uncha erkin tarzda yondashib, 
buyum larga 
badiiy 
bezak 
berishda 
m ualliflik 
kashfiyotlari 
qilishm oqda. Shunisi e ’tiborliki, ularning barchasi “kulolchilik” 
m utaxassisligi b o 'y ich a oliy m a ’lum otga ega m ohir rassom lardir. 
“T o ’y g a”- dekorativ kom pozitsiya. U sta A .M uxtarov. 1978-yil. 
Sam arqand
U m um an, 
0 ‘zbekiston 
sirlangan 
kulolchiligi 
o ‘zida 
asl 
xususiyatlarni saqlab qolishi v a unda yangicha talqiniarning paydo 
b o iis h i jih atid an an’anaviy q o ‘l kashtachiligiga o ‘xshash holatni 
nam oyon etadi. Sirlangan kulolchilik ham ikkita y o ‘nalish m avjud. 
B irinchisi, a n ’anaviy sirlangan kulolchilik b o 'lib , bunga Rishton, 
A ndijon, 
G ‘urum saroy, 
U rgut, 
G ‘ijduvon 
va 
X iva 
ustalari 
buyum larini kiritish m um kin. U shbu m arkazlar ustalari ijodida 
a n ’anaviy usullar va shakllar saqlanib qolgan. Y A ngilanish esa, 
asosan, buyum lar shakli va b a’zi naqsh unsurlari o ‘zgarishi bilan 
bogMiqdir. Rishton ustalari - Rustam U sm onov, Firdavs Y usupov, 
A lisher v a B axtiyor N azirov ijodida naqsh m avzulariga birm uncha 
erkin yondashish aniq k o ‘rinadi, deyish m um kin. Ikkinchidan, usta-

---

kuloliarning shaxsiy-ijodiy tashabbusi ancha aniq nam oyon boMgan 
bu buyum larda foydalanilgan usul va naqshli bezaklar m uayyan 
m ahalliy a n ’analarga bogMiq boMmagan tarzda kengaytirilgan. 
M azkur y o ‘nalish yuqorida nom lari tilga olingan rassom -kulollar 
toshkentlik A kbar va A lisher R ahim ovlar va buxorolik A bduvohid 
K arim ov ijodida kuzatiladi.
0 ‘zbek kulolchiligining bozor iqtisodi sharoitiga m oslashuvi 
jara y o n id a salbiy hodisalar ham kuzatilm oqda. B ozo r sharoitida o ‘z 
m ahsulotlarini 
o 'tk azish g a 
urinish 
tufayli 
k o 'p g in a 
ustalar 
sayyohlarga m a ’qul keladigan buyum lar ishlab chiqarib, qadim iy 
a n ’analar va uslubning o ‘ziga xosligiga putur etkazdiiar. Shogirdlar 
tayyorlash bilan bogMiq m uam m olar ham talaygina. Q adim dan 
davom etib kelayotgan “u stoz-sho gird” tizim i endilikda jo nlashib
qoldi. A gar avval ustozlar shogirdlarini im tihonlarda sinab, ularga 
diplom o ‘rnida o ‘tadigan “oq fotiha’Marini berguncha ularning 
bilim i, m alakasini maMum bir darajaga etkazishgan boMsa, hozirda 
bunday am aliyot ishlari, m ing afsuski, kuzatilm aydi. Y osh ustalar 
uzoq vaqt taMim olish im koniga ega boM maganliklari bois 2 — 3 
oylik o ‘quv m ashg‘ulotlarini tugatiboq, bozorda o ‘zlarining badiiy 
jihatdan ju d a sifatsiz m ahsulotlarini sotishga oshiqadilar. Bozordagi 
savdo-sotiq ishlari yuqori m alakali usta-kulollar tayyorlashning 
a n ’anaviy tizim ini buzm oqda. Bu esa avval m ashhu r boMgan 
kulolchilik m arkazlari m avqeining yanada tushib ketishiga olib 
kelm oqda. Y uqori sifatli sopol buyum lar m uallifi yaratgan etakchi 
ustalar o ‘z m ahsulotlarini yuqori narxda sotishga urinishayotgan bir 
vaqtda shogirdlar arzon garovga m ahsulot sotishm oqda. U lar badiiy 
buyum lar salonlarini, B uxoro, Sam arqand, T oshkent sayyohlik 
m arkazlari bozorlarini o ‘zlari ishlab chiqargan sifatsiz m ahsulotlar 
bilan toMdirib tashlashgan. Yosh kulollar bozor va buyurtm achi 
didiga moMjallab m ahsulot ishlab chiqarishni jadallashtiradilar. Bu 
bilan m ahsulot sifatini tushirib yuboradilar. A lbatta yosh kulollar 
orasida ham azaliy an ’analarni tushunib etib, uni q aysid ir jihatdan 
saqlab qolishga urinayotganlar bor. M ustaqillik davrida a n ’anaviy 
kulolchilikning tiklash jara y o n i kuchaydi. U stalarga buyum larni 
sotishi uchun barcha iqtisodiy im tiyozlar yaratilib berilm oqda.
H ozirgi payt m illiy kulolchilikni rivojlantirish, uning o ‘ziga xos 
tabiatini, 
undagi 
azaliy 
naqshinkorlikni 
va 
0 ‘zbekiston

---

kulolchiligining badiiy-qiyofasi tuzilishini saqlab qolish dolzarb 
m uam ino b o ‘lib borinoqda. Ijodiy va tashkiliy xususiyatga ega 
m uam m olarga qaram asdan, m ustaqillik davrida yuz bergan ijobiy 
natijalar kishini quvontiradi. Xalq usta-kulollarining ijtim oiy m avqei 
oshdi. 
O 'zbekistonda 
va 
q o ‘shni 
m am lakatlarda 
kulolchilik 
an ’analariga qiziqish sezilarli darajada o 'sd i. K o‘pgina ustalar o ‘z 
m ahoratlarini yanada oshirish v a m ustahkam lash uchun xorijiy 
m am lakatlarga ijodiy safarlarga j o ‘natildi. U lar, shuningdek, chet 
ellarda shaxsiy k o ‘rgazm alarini o ‘tkazishga m uvaffaq boMishdi.