O zbekiston badiiy akadem iyasi

M avzuni m usta h ka m love hi savollar:
1. Islom davrigacha boMgan kandakorlik buyum larining badiiy 
jih atlari nim adan iborat?
2. M ovarounnahrda bronzadan ishlangan buyum larning qanday 
turlari va naqshlari m avjud?
3. T em uriylar davrida kandakorlik san ’ati qanday boMgan?
4. X IX -X X asrlarda qaysi asosiy kandakorlik m aktablari 
boMgan?
5. K andakorlikning qanday buyum lari m avjud?

---

12-MAVZU. O ZBEK A N ’ANAVIY ZARGARLIGI
Reja:
1. 0 ‘zbek a n ’anaviy zargarligi shakllanishi tarixi.
2. 0 ‘zbekiston hududidagi zargarlik m aktablari.
3. 0 ‘zbek an'an av iy zargarlik buyum lari tavsifi.
Q adim gi va antik davrlarga m ansub oltindan ishlangan zargarlik 
buyum lari bir qator xazinalar tarkibida saqlangan (m il. avv. IV-II asr 
A m udaryo xazinasi va mil. I asr Dalvarzin xazinasi). Ushbu 
buyum larning bezagida m ahalliy a n ’analar bilan bir qatorda, yunon- 
ellin, qadim gi eron ham da k o ‘chm anchi sk if sa n ’ati ta ’siri seziladi. 
Islom davriga m ansub tilla v a kum ushdan ishlangan zargarlik 
buyum lari haqidagi m a’lum otni o ‘sha davr m iniatyura asarlaridan 
bilib olish m um kin. X IX -X X asr boshida Buxoro, X iva va Q o 'q o n
shaharlarida ishlab chiqarilgan yarim tilla va kum ush nam unalari 
bizning davrgacha saqlanib qolgan.
T illa qosh. X IX asr boshi. Toshkent.
Z argarlik sa n ’atida o ‘zbek xalqi m oddiy va m a ’naviy hayotining 
k o ‘plab jih atlari, uning turm ush-tarzi, rasm -rusum lari va badiiy 
tasavvurlari aks etgan. 0 ‘zbek zargarlari qilich qinlari va xanjar 
sopining jim jim ad o r bezaklarini, ot abzallarini ja v o h ir toshlar qadab 
bezatishgan. U lar yasashgan oltin v a kum ush to ‘qali kam arlar ju d a
nafis va k o ‘rkam. Z argarlar asosan, rang-barang ayol zargarlik 
taqinchoqlari yasashgan. 0 ‘rta O siyo ayollari hayotidagi barcha

---

muhim voqealar va o 'z g a rish la r - yoshlik yillaridan tortib 
keksaygunicha zargarlik zeb-ziynatlari tusi va tanlovida aks etgan. 
Z eb-ziynatlar ikki xil b o ig a n : asosan to ‘y-hasham (yoki bayram ) v a 
kundalik (uy ichi)da taqiladigan. A m m o zargarlik buyum lari 
taqinchoqlar y asashda boshqa om illar - ijtim oiy, 
yoshning 
kattalashuvi kabi om illari ham e ’tiborga olingan. 3 yoshdan 7 
yoshgacha 
b o 'lg an qizaloqlarga 
ota-onalari, 
odatda, 
kum ush 
sirg 'a la r va bilaguzuklar, arzon m arjon m unchoqlar tortiq qilganlar. 
B alo g 'atg a etgan qizlar va yosh kelinlarning ziynat buyum lari rang- 
barang boMgan. Q adim gi taqinchoqlar k o 'p in ch a onadan qizga 
o 'tg a n , aksar hollarda zeb-ziynatlarni zargarga buyurtm a qilganlar, 
kuyov esa so v g 'a sifatida ularni to 'y n in g dastlabki kunlarida kelinga 
in’om qilgan. Zargarlik buyum lari bosh, chakka, quloq, soch, bo‘yin, 
k o 'k rak , elka, bilag va barm oqlarni bezagan. T o 'y kunida va 
bayram larda q izlar va yosh xotinlar taqinchoqlarni taqib, o'zlarig a 
oro berishgan. Y irik taqinchoqlar, asosan, kum ushdan yasalgan 
(goho ularga tilla suvi yuritilgan). S irg‘a, uzuk, bilaguzuklarni 
tilladan yasashgan. O 'rta O siyo zargarlari 
m a ’danga 
ishlov 
b e rish n in g :- b olg'alash, quyish, qolip, qirqm a, o 'y m a , kandakori, 
bosm a, yopishtirm a va jim jim ad o r sim to 'r qadash singari barcha 
m a’lum a n ’anaviy usullaridan foydalanishgan. D onalar qadash, tilla 
suvi yugurtirish, kum ushni qoraytirish, sir berish va javo hirlar 
qadash y o 'lid a n m ohirona foydalanish buyum larga sezilarli tarzda 
jo n kirgan.
N ozi-gardon. XIX asr oxiri. Buhoro.

---

0 ‘zbekiston zargarlik buyum lari bosh- m anglay va m anglay- 
chakka bezaklari (takya tuzi, tosh, jiq a , sanchoq, sarsuzan, bodom - 
oy, zulfitilla, bosh-tuzi, bibishak, mohi-tiJIa, ot tu y o g ‘i, duo tuzi, 
m anglay-tuzi, tilla-qosh, qanot-osm a, osm a-tuzi, tilla-bargak, tanga- 
tuzi, tilla-tuzi, m anot-tuzi, qush ini) ga; m anglay-chakka b o ‘yin 
bezaklari (silsila, to ‘saukele va shokila)ga, chakka bezaklari (gajak, 
naycha, qush-duo, butun-tirnoq, yarim -tirnoq, chakkalik, chakka- 
tuzi)ga, ensa bezaklari (o 'q -y o y ) ga; soch bezaklari (sochpopuk, tuf, 
tilla-bargak, tum or, savat)ga; burun bezaklari (aravak, latiba, latbini, 
xolbini, buloqi, natxuni, natbini, natti va h.k)ga; quloq bezaklari 
(sirg ‘a-xalqa, zirak)ga; b o ‘yin va k o ‘krak bezaklari (m unchoq, 
xafaband, gulband, tavq, m urqak, jev ak , tapishe dil, nozigardon, 
zebigardon, zebisiyna, peshovez yoki bezakkubba, peshixalta, 
kalitbog‘i, b o ‘yin tum or, k o ‘krak tum or, aqiq, duo tuzi - keyingi 
tum orlam i libosning boshqa qism larida ham taqqanlar)ga; elka 
q o ‘ltiq osti bezaklar (qo‘ltiq tum or) ga; bel bezaklari (kam ar, tugm a, 
sitora) ga; q o ‘l bezaklari (bilaguzuk, uzuklar)ga va oyoq bezaklari 
(xalxol) ga boMingan. 
________________
Z ebi-gardon. 1910-yil. Toshkent.
X IX asr o ‘zbek zargarlik san ’atining eng yirik m arkazlari 
quyidagilar boMgan: B uxoro, Xiva, Toshkent, Sam arqand, Q o ‘qon, 
Q arshi, 
Shahrisabz, 
K itob, 
C him boy, 
T o ‘rtk o ‘l, 
shuningdek, 
U rganch, A ndijon, G ‘ijduvon, N am angan, M arg ‘ilon, C hust, Urgut, 
B oysun, Denov, Koson, N urota, Sherobod. 0 ‘zbek kelinlari boshini 
tilla suvi yugurtirilgan feruza, toza va nim toza toshlar qadab 
yasalgan nafis m ohitilla yoki tillaqosh bezagan. Uni, odatda, chakka 
bezagi - rangdor toshlar m o ‘l qadalgan gajak bilan birga taqqanlar.

---

Kum ush pirpirak (pistoncha)li ingichka surilm a tizim ch alar - silsila 
yoki shokila 0 ‘zbekiston xotin-qizlarining om m abop m anglay 
bezagidir. B uxoroda m a'd an taqinchoqlar taqish rusum b o ‘lgan. 
U larning to ‘m toq uchi pistoncha tum orlar, to ‘qalar k o ‘rinishida 
bezatilgan. B a’zan qushning uslublashtirilgan qiyofasi q o'ndirilgan. 
X orazm da ko'pqirrali yoki doira shaklidagi toshlar yoki shishalar 
qadalgan tilla suvli qubbacha u rf b o ‘lib, uni qizlar d o ‘ppisiga 
o ‘rnashtirganlar v a “takyado‘zi” deb atashgan.______
T o j-d o ’zi. X X asr boshi. Xiva. X orazm .
Y orqin 
k o ‘prangli 
uslub 
xususiyatlari 
o ‘zbek 
qiz 
va 
kelinlarining k o ‘krak bezaklari turlariga xosdir. U nga nozigardon, 
zebigardon, zebisiyna deb shoirona nom lar berilgan. X otin-qizlar 
k o 'y lag in in g yuqorigi ilgagi ham zargarlar tom onidan yasalgan. 
Bittadan yoki ikkitadan qilib taqiladigan tum orlarda afsungarlik 
alom atlari 
yaqqol 
k o ’rinib 
turgan. 
U lar 
ko ‘krakka 
(haykal, 
k o ‘kraktum or), b o ‘yinga (b o 'y in tu m o r) yoki q o 'ltiq q a (q o'ltiq tu m o r) 
taqib yurilgan. Xalq aqidalariga k o ‘ra qush qiyofasidagi inson jo n i 
k o 'p in ch a tananing aynan shu joyidan ehiqar em ish. A ksar hollarda 
bular turli shakldagi ichi b o ‘sh tem ir quticha b o ‘lib, qutichaning 
kum ush sirtiga islim iy naqshlar bitilgan. 0 ‘zbekistonning turli 
m intaqalaridagi xotin-qizlar ularda ins-jinslardan saqlanish va 
xosiyatli karom atlariga m oyil bo"lish niyatida Q u r’oni K arim ning 
balo-ofatlaridan saqlovchi oyatlari yozilgan tabarruk q o g ‘ozlarni 
saqlaganlar. H alqa, sirg‘a yoki zirakiar ham xilm a-xil boMgan: ular 
donador toshlar, g ‘oyat ingichka sim gajaklar, dur, feruza, m arjon 
singari qim m atbaho toshlar qadab ziynatlangan. H ar bir tum an yoki 
shaharda o ‘sha jo y d a yashaydigan xotin-qizlar y axshi k o ‘rgan

---

sirg'alari boMgan. B izning kunlargacha saqlanib qolgan bilaguzuklar 
nsosan ikki xilda yasalgan - ochiq va yopiq bilaguzuklar. 
Bilaguzuklar, odatda, kum ush, tilla, je z , m is, brinchdan yasalgan. 
XIX asr oxiri va XX asr oxiriga kelib, zargarlik san'atida 
laqinchoqni 
rangli 
shishalar 
bilan 
to 'ld irish g a, 
kesim ining 
jim jim adorligi va uslubining qorishishiga intilish kuchaydi. Bu 
i|isman T urkistonda rus va tatar taqinchoqlarining keng yoyilishidan 
kelib chiqqan. M ahalliy ustalar taqinchoqlam i tayyorlashda badavlat 
shaharliklam ing did va talablarini hisobga olishgan.
Zulfi-zar. XX asr boshi. Xiva.
Zargarlik 
taqinchoqlaridan 
tashqari, 
ustalar 
lochin 
ovi 
anjom lariga zeb berishgan, qim m atbaho m a’danlardan yasalgan uy- 
ro ‘z g ‘or 
buyum lari 
va 
idish-tovoqlarga 
did 
bilan 
naqshlar 
chizishgan. Z argarlar m a’dan xatch o 'p lari va ilgakli qoMyozmalar 
uchun 
tayyorlangan 
qim m atbaho 
charm 
m uqovalarni 
ham 
bezashgan. X IX -X X asr boshida zargarlik buyum larini tayyorlashda 
tilla, k o ‘proq kum ush, b a ’zan elektr (oltin v a kum ush qorishm asi), 
bronza kabi m a’danlar, yoqut la’I, berill kabi javo hirot; feruza, aqiq, 
lojuvard kabi rangdor toshlar, dengiz boyliklari — m arvarid, dur, 
s a d a f ," kauriy 
ch ig ‘anoqi; 
shuningdek, 
rangli 
shishadan 
foydalanilgan. Shunisi diqqatga sazovorki, X IX asr birinchi yarm ida 
butun M arkaziy O siyoda zargarlik buyum lari kum ushdan yasalgan. 
Oltin buyum lardan faqat xon saroylarida, asosan B uxoro am irining 
saroylarida foydalanilgan. Z argarlar m ahalliy zodagonlar: saroy

---

a ’yonlari, ruhoniylar, savdogarlar uchun ishlaganlar. Aholining 
ushbu tabaqasi qim m atli zargarlik buyum larining buyurtm achilari va 
iste’m olchilari asosiy doirasini tashkil etgan. XIX asr oxiri va XX 
asr boshida zargarlik san’atida ikki y o ‘nalish k o ‘zg a tashlanadi. 
B irinchisi — xalq san ’ati a n ’analari bilan uzviy b o g ‘liq boMgan. 
Ikkinchisi aholining o ‘ziga to ‘q qatlam didiga moMjallangan. 
Z argarlar oqsoqol boshchiligidagi o ‘ziga xos sex tashkilotiga 
uyushgan. Z argarlar quruvchilar, tem irchilar, kandakorlar bilan 
birgalikda um um iy “N izom ” - “ R isola”ga b o 'y su n g an lar va m a’dan 
ishlab chiqarish asoschisi - pir hazrat D ovudga e ’tiqod qilishgan. 
Y irik m arkazlardagi ustalar turli sinflarga ega boMganlar. Z iynatlar, 
oltin v a kum ush kandakorligi y o ‘sinlari, bezaklarga jilo b o 'lish tarz- 
tariqalari b o ‘yicha ustalarga boMinganlar. Z argarlar m ustaqil, ularni 
ashyo bilan ta ’m inlab turuvchi tadb irk o r savdogar uchun ishlaganlar. 
B uyum larni 
bozorbop, 
chet elbop, 
buyurtm abop, 
shaharbop, 
qishloqbop, k o ‘chm anchi yoki y arim k o ‘chm anchi aholibop qilib 
yasaganlar. Z argarlam ing bir qism i saroy ustaxonalarida faoliyat 
k o ‘rsatgan. Zargarlik kasbi otam eros boMgan va otadan o ‘gMlga 
o'tg an . XIX asr zargarlik sa n ’ati badiiy uslubidagi m ahalliy 
xususiyatlar B uxoro, X orazm , T oshkent, Sam arqand, Q o ‘qon (yoki 
F arg'ona), 
Surxondaryo, 
Q oraqalpoq 
niaktablarining 
ustalari 
buyum larida k o ‘rinadi. B uxoro nafaqat 0 ‘rta O siyo, balki Sharq 
m intaqasidigi 
zargarlik sa n ’atining asosiy m arkazlaridan biri 
sanalgan. S hahar m uzeylarida saqlanayotgan zargarlik buyum lari, 
XVI asr m e ’m orchiligi yodgorligi - B uxoroda shahar va savdo- 
hunarm andchilik m arkazi sifatida qurilgan Toqi Z argaron inshooti 
ushbu m aktab nechogMik m ashhur boMganini k o ‘rsatadi. Toqi 
Z argaro nda ustaxonalar va zargarlik rastalari joylash g an . XIX asr 
X orazm
ziynatlari m urakkab 
shakli-sham oyiliga ega: 
islimiy 
naqshlar yan ad a m aydalashgan, zanjirchalar, m unchoqlar, tishlar va 
m a’dan “y aproqchalar” - bosm a pistonchalardan qilingan k o ‘puyali 
m ayda sh okilalar moM qoMlanadi. Tasviri jihatdan ular o ‘z 
qiyofadoshlariga yaqin. OMmishda ular ram ziy m a’noga ega 
boMgan. A sosan, kumush va qotishm adan yasalgan, keyinchalik tilla 
suvi yugurtirilgan tarixiy buyum lar zargarlik sa n ’ati T oshkentda 
ham ravnaq topganidan dalolat beradi. Toshkent zargarlik m aktabi 
buyum lari aholining o ‘rta qatlam i uchun moM jallangan. B uxoro

---

/iirgarlik san ’ati Sam arqand zargarlik san ’atiga k o ‘proq yaqin. 
Hnxoro zargarlari buyum larida T oshken t m aktabining ham ta ’siri 
sc/ilib 
turadi. 
Q o 'q o n , N am angan 
va 
A ndijon 
ustalarining 
buyum larida X IX asr F arg ‘ona vodiysi zargarlik sa n ’ati m aktabi 
nam oyon boMadi. F arg‘ona vodiysida “oybaldoq” eng sevimli 
sirg‘alar xilidan 
bo‘lgan. 
U
yarim
oy 
shaklidagi 
qadim iy 
qiyofadoshiga borib taqaladi. Uzuni boshi k o ‘rinishidagi shokilali 
sirg 'alar 
“qashqarbaldoq” 
deyilgan jim jim ad o r 
sim 
gajaklar 
yopishtirilgan ayni xildagi sirg ‘alar bu erda ju d a om m abop b o ‘lgan. 
“Q ashqarbaldoq” shaklini F arg 'o n a vodiysiga XIII asrda bu erga 
ko ‘chirib olib kelingan qashqarliklar jo riy q ilgan.
K o’krak tum or. 1910-yil. Toshkent.
X IX asr zargarlik sa n ’atining qoraqalpoq m aktabi Q o ‘ng ‘irot, 
X o‘jay li, T o ‘rtk o ‘1, C him boy, X alqabod 
shaharlari zargarlari 
buyum larida nam oyon bo'ladi. Q oraqalpoqlar sa n ’ati tarixiy jihatdan 
S urxondaryo, F arg ‘ona vodiysining qadim gi yarim k o ‘chm anchi 
xalqlari, ularning hozirgi q o ‘shnilari - turkm an xalqlari san ’ati bilan 
b og'liq. U larda k o ‘ehm anchilar san ’atining qadim gi a n ’analari 
saqlangan. Q oraqalpoqlar zargarlik buyum larida ham qadim iy shakl- 
sham oyil va naqsh-gullar saqlanib qolgan. U larda qiyo fa kesim lari 
lo 'n d a, 
shakl-sham oyil 
yiriklashgan, 
b o 'y o q la r 
m o “ tadil 
taqsim langani b o ‘rtib turadi. Surxondaryo zargarlik sa n ’at m aktabi 
m ajm ua 
ziynatlarining 
yaxlitligiga 
erishgan. 
Bu 
m aktabda 
tayyorlangan aksariyat buyum larning asosiy unsuri m unchoqdir. 
M arjon m unchoqlar bu m aktab uchun barcha ziynatlarning bevosita 
tarkibiy qism iga aylangan. S urxondaryo zargarlik buyum lari orasida

---

turlari bo ‘yicha eng xilm a-xili “besh oyoqli s irg 'a ”dir. U shbu sirg 'a 
va S urxondaryo zargarlik m aktabining boshqa buyum lari XX asr 20 
- yillari 0 ‘zbekiston zargarlik s a n ’ati rivojlanishida yangi bosqich 
boMdi. Bu yillarda zargarlik buyum larining k o ‘rinishi o ‘zgaradi. 
U lar yanada odm iroq va kam tarroq shakl va rangga ega b o ‘ladi. 
M urakkab, serqad, shokila va toshlarga serob zargarlik buyum lari 
o ‘rnini k o ‘proq bitta rang, aniq qiyofali buyum lar egallaydi. XX 
asrning oxiriga kelib S urxondaryoda zargarlik sa n ’ati butkul 
y o ‘qolib ketdi. Bugangi kuda v o hada asosan m unchoq to ‘qish 
sa n ’ati saqlab qolingan xolos. Buxoro, Q o 'q o n , F arg 'o n a, Xorazm , 
Surxondaryo va QoraqalpogM ston zargarlik buyum lari qadim gi 
shakllari shunday sharoitlarda saqlanib qolgan. Bular: sirg'alar, 
bilaguzuklar, to ‘g ‘n o g ‘ichlar, nikoh uzuklaridir. 1950 - 70-yillarda 
ham T oshkent, B uxoro, S am arqand, Q o ‘qon, X iva zargarlik 
hunarm andchiligi m arkazlari boMib qoldi. U shbu m arkazlarda 
zargarlik buyum lar doirasi deyarli o ‘zgarm agan: sirg ‘a, nikoh uzugi, 
bilaguzuk, m unchoqlar yasalgan. SH uningdek, besh qirrali yuiduz 
shaklidagi, o ‘rtasida feruza yoki du r boMgan oltin sirg ‘alar singari 
yangi shakllar paydo boMdi. B u davr 0 ‘zbekiston zargarlik san ’ati 
o ‘zida um um iylik va m ahalliylik singari o ‘ziga xos fazilatlarni 
nam oyon etadi.
Bu yillard a uslubiylik jih atid an B uxoro sa n ’ati k o ‘proq yaxlitlik 
kasb etdi. Bu erda asosan “x olaq”, “xolqabarg”, “shibirm a” kabi 
sirg ‘a xillari tayyorlangan. H ozir 0 ‘zbekistonda ju d a k o ‘p xalq 
ustalari v a usta m usavvir zargarlar ishlaydi. U lar o ‘z buyum larida 
zargarlik sa n ’atining asriy a n ’analariga shaxsiy ijodiy izlanishlarini 
q o 'sh ib yuborishga harakat qilm oqdalar.