M avzuni m ustahkam lovchi savollar:
1. R ossiya Turkistonni bosib olishining badiiy hunarm andchilik
sohasidagi ta ’siri qanday boMgan?
2. R ossiya fabrika m ahsulotlarining m ahalliy hunarm andchilikka
k o ‘rsatgan salbiy ta ’siri qanday b o ‘lgan?
3. B adiiy to ‘qim achilik m ahsulotlarida anilin b o ‘yoqlarining
ishlatilishining oqibatlari qanday?
4. 0 ‘zbekiston am aliy san ’ati sh o ‘rolar tuzum i sharoitida qanday
boMgan?
5.
0 ‘zbekistonda
badiiy
sanoat va
n o a n ’anaviy
bezak
sa n ’atining shakllanishi va xalq am aliy sa n ’ati bilan bogMiqligi
nim adan iborat?
9-MAVZU. MUSTAQILLIK DAVRI O ZBE K 1STO N AMALIY
SA N ’ATI
Reja:
1. O 'zb ekistonn ing davlat m ustaqilligiga erishishi — halq am aliy
san ’atining tarixid a yangi sahifa.
2. M ustaqillik davri am aliy sa n ’atining asosiy turlari va ularning
sharhi.
3.
M ustaqillik davrida a n ’anaviy badiiy hunarm andchilik
a n ’analarini saqlash va uni qayta tiklash m uam m olari.
1991 yilda O 'zbekiston davlat m ustaqilligiga erishgach, uning
tarixida yangi davr boshlanib, m adaniyat va s a n 'a t sohalarida ham
yangi
tarixiy
sahifalar
ochiladi.
M adaniy
m erosga,
m illiy
qadriyatlarga m unosabat tubdan o ‘zgarib, am aliy sa n ’at sohasida
yangi jara y o n yu z beradi. U nutilgan an 'an av iy bayram lar, urf-
odatlar,
udum lar,
shuningdek,
bir
qator
y o 'q o lib
ketgan
hunarm andchilik turlari qayta tiklandi. A m aliy sa n ’at sohasida
“U stoz-shogird” tizim i y o 'lg a q o 'y ilib , hunarm andlarning ijtimoiy
m avqei o 's a boshladi. B ozor iqtisodiyotiga o 'tish jarayonini
e ’tiborga olib, am aliy san ’at ustalari uchun soliq sohasida davlat
tom onidan bir qator im tiyozlar yaratilib berildi. Bu davrda
O 'z b ek isto n xalq am aliy sa n ’atini rivojlantirish uchun Y U N ESK O
va boshqa xalqaro tashkilotlar ham m uayan darajada k o ‘m aklashadi.
1990- yillarga kelib, 0 ‘zbekistonning iqtisodiy ahvoli v a a n ’anaviy
hunarm andchiligi estetikasi nihoyatda ayanchli h o latg a tushib
qolgan, XIX asr va XX asr boshi kashtachiligi a n 'an asi yo 'q otilgan ,
ham m a sohada fabrikada ishlab chiqarilgan m atolar va su n ’iy yoki
paxta iplardan foydalanilar edi. N atijada, xalq hunarm andchiligi
m ahsulotlariga talab keskin pasayib, kashta past sifatli om m abop
suvenir, yani so v g'abop narsa b o 'lib qolgan edi. 1920- y illar boshida
ham xususiy m ulkka barham berilgani tufayli, am aliy san ’atning
iqtisodiy asosig a putur etgan edi. SHu asnoda tabiiy iqtisodiy
tayanchidan m ahrum b o 'lg an hunarm and ustaning ijtim oiy m aqomi
pasayib ketdi. O 'z m ahsulotlarini m ustaqil sotishga intilgan usta
hunarm andlar noqonuniy ish qilganlikda ayblanib, soliq idoralari
tom onidan ta ’qib ostiga olindi.
M ustaqillik davrida xususiy m ulkni vujudga keltirish va bozor
iqtisodiga o ‘tish an ’anaviy badiiy hunarm andchilikni qayta tiklash
uchun
asosiy
iqtisodiy
om ilga
aylandi.
0 ‘zbekiston
R espublikasining Birinchi Prezidenti I.A .K arim ov tom onidan xalq
ustalari m aqom ini m ustahkam lash, a n ’anaviy hunarm andchilikni
qo'llab -q u v v atlash g a qaratilgan hukum atning qator hujjatlari va
farm onlari e ’lon qilindi. A n 'a n av iy badiiy hunarm andchilik yuqori
sifatli
m ahsulotlarini
qayta
tiklashda
olim lar,
m utaxassislar,
sa n ’atshunoslardan iborat ekspertlar ham jam iyati faoliyati ham
m uhim rol o ‘ynadi.
Kishtonlik usta, akadem ik Sharofiddin Y usupov. 2012-yil.
U stalarning o 'z i ham hunarm andchilikka o ‘zgarishlar kiritish
zarurligini tushunib etishdi. M ustaqillikka erishilgandan keyin
O 'zb ek isto n xalqaro huquqning m ustaqil su b ’ekti sifatida BMT,
Y U N E SK O singari nufuzli tashkilotlarga a ’zo b o ‘Idi. Toshkentda
horijiy davlatlarning elchixonalari, diplom atik vakolatxonalari,
xalqaro tashkilotlar, banklar v a fondlar ochildi. 0 ‘zbekistonga
xorijiy sayyohlar oqim i keskin oshdi. U lar a n ’anaviy san 'at turlari
nam unalariga katta qiziqish bildirdilar. Bu esa, o 'z navbatida,
m ahsulotlar
sifatini
baholash
m ezonlariga
ta ’sir
qildi.
H unarm andchilikning avvalgi m ashhur m arkazlarini va qadim iy
texnologiyalar ham da bezaklarni qayta tiklash jara y o n id a xalqaro
om il m uhim rol o 'y n ay boshladi. Siyosiy, ijtim oiy-iqtisodiy voqelik
va estetik om illar a n ’anaviy badiiy hunarm andchilik rivojiga ijobiy
ta ’sir etib, jum ladan, a n ’anaviy o ‘zbek kashtachiligining yangi
bosqichini belgilab berdi. Bu sohada um um iy ijobiy siljishlarga
qaram asdan, chuqurroq tadqiq etishni taqozo etuvchi, ijodiy
xususiyatga ega qator m uam m olar aniqlandi. 0 ‘zbekistonning
m ustaqillikka
erishishi
k o ‘p
jihatd an
a n ’anaviy
badiiy
liunarm andchilikning
istiqboldagi taraqqiyotini
belgilab berdi.
D avlatim iz o ‘z m ustaqil taraqqiyotining dastlabki yillarida duch
kelgan ju d a katta iqtisodiy qiyinchiiiklarga qaram ay, m adaniyat va
san ’at, shuningdek, badiiy hunarm andchilik tarm oqlarini iqtisodiy
jihatda qullab-quvvatlash, xususiy tadbirkorlikni shakllantirish
uchun sharoit yaratish, am aliy san ’at ustalari uchun iqtisodiy v a
soliq im tiyozlarini berish kabilarda m as’ullikni o ‘z zim m asiga oldi.
B unday oqilona siyosat a n ’anaviy badiiy hunarm andchilikni qayta
tiklash va takom illashtirishga y o 'l ochib berdi. M illiy o ‘zlikni
anglashning o ‘sishi m adaniy m erosga qiziqishni oshirganligi bilan
m uhim aham iyat kasb etdi.
1993 yildan 0 ‘zbekiston a n ’anaviy kulolchiligi inqirozdan chiqa
boshladi.
U. A shurov,
I.K ornilov,
Sh.Y usupov,
A.Toirov,
R .U sm onov, A .Esonov, N .Q odirov singari rishtonlik u sta kulollar
ishqor
bilan
ishlash
texnologiyasidan
foydalanib,
a n ’anaviy
kulolchilik shakllarini qayta tikladilar. X onqa tum ani markazi
yaqinidagi M odir qishlog‘i, Y angiariq tum ani m arkazidan uncha
uzoq boMmagan K attabog‘ q ish lo g ‘i Xorazm kulolchiligining asosiy
m arkazlari b o i i b qoldi. A m m o jid d iy m uam m olar m avjudligi ham
nam oyon b o id i.
1990-yillarda
B uxoro-Sam arqand
kulolchilik
maktabi
m ahsulotlari, o ‘z shakliga k o ‘ra, g ‘ijduvonlik usta A lisher va
A bdullo N arzullaev va ularning shogirdlari, urgutlik usta N o 'm o n
O bloqulov, denovlik usta Z uhur Rasulov kabilar saqlab kelayotgan
avvalgi o ‘nyilliklardagi a n ’anasini rivojlantirdi. A yniqsa, A lisher
N arzullaev katta m uvaffaqiyatlarga erishdi. U G ‘ijduvon m arkazida
o ‘z m ab lag ‘iga an ’anaviy sa n ’at m arkazini qurdi. Bu erda nafaqat
kulolchilik, balki Buxoro hududidagi kashtachilik, gilam to 'q ish ,
zargarlik sa n ’ati, kandakorlik singari hunarm andchilikning boshqa
a n ’anaviy turlari ustalari ish olib boradilar.
Q asliqadaryo gilam d o ’zlari. 2008-yil.
1990-yillardan M arg ‘ilon, X iva, Toshkent, ayniqsa, B uxoroda
an 'an av iy kandakorlik san ’ati qayta tiklandi va u ayni paytda jadal
rivojlanm oqda. Zam onaviy kandakorlik uchun je z , bronza, mis,
alyum in, m elxior kabi m etallar xom ashyo sifatida ishlatilm oqda.
M etalldan ishlangan buyum lar kum ush, m is, sadaf, feruza va em al
kabilar bilan bezatiladi. 1990- yillardan Q o ‘qon kandakorlik m aktabi
a n ’analarini usta M aqsud M adaliev va uning oilasi davom ettiryapti.
I liar nails shaklli va bezakdor m ahsulotlar ishlab chiqarm oqdalar.
Buxoroda m ohir kandakorlar guruhi ishlaydi. X ivada kandakorlik
an 'an asi torroq doirada saqlanib qolgan. K o ‘pgina xalq ustalari
zargarlik sa n ’ati
an ’analarini
rivojlantirishm oqda.
Toshkentda,
m asalan, N. X olm atov, F. D adam uham edov, G. Y uldasheva, U.
X olm urodov
singari
ustalar
o ‘zlari
ishlab
chiqarayotgan
m ahsulotlarda o ‘zbek zargarlik sa n ’atining asriy a n ’analarini shaxsiy
ijodiy izlanishlarf 1 ''
‘
' ' '
'
‘ 1 £zga tashlanadi.
N am at tayyorlash jarayo ni. Boysun.2003-yil.
Z ard o 'zlik
ham
1990-
yildan
keng
tarqalgan
badiiy
hunarm andchilik turiga aylandi. B uxorodagi tarixiy zard o'zlik
m arkazi qadim gi ustalar avlodi vakili B .Jum aev sam arali ish olib
borm oqda.
O 'zb ek isto n n in g jan u b iy v a ja n u b i-g ‘arbiy hududi Xorazm ,
S am arqand
viloyatlaridagi
U rgut,
N urota.
F a rg 'o n a
vodiysi,
Q ashqadaryo v a S urxondaryo viloyatlaridagi, yashayotgan aholi
ehtiyojiga m utanosib ravishda an ’anaviy gilam chilik qayta tiklandi.
Toshkent, B uxoro, X iva v a O 'zb ek isto n n in g boshqa shaharlarida
ipak gilam lar ishlab chiqaradigan ustaxonalar ishga tushirildi. Ular
ishlab chiqarayotgan gilam lar xaridorlam ing yuk sak talablariga
javob berm oqda. U larning bezaklarida an’anaviy o 'z b e k gilam lari
bezaklaridan tortib Sharq m iniatyurasidagi syujetli sahnalargacha
foydalanilm oqda. O 'zbekistonning turli hududida, ayniqsa, F arg'o na
vodiysining M arg'ilon, Q o 'q o n kabi shaharlarida 1990- yillardan
hunarm andchilik y o 'li bilan shoyi m atolari ishlab chiqarish qayta
tiklandi. K eyingi yillarda m ashhu r italyan, fransuz, yapon va
am erikalik m odeler-dizaynerlar 0 ‘zbekistonning a n ’anaviy shoyi
m atolariga qiziqish bildirm oqdalar. M arg 'ilo n d a hunarm andchilik
m arkazi yaratgan respublikada tabiiy b o 'y o q lard an foydalanish
tajribasini om m alashtirgan, shuningdek, m ahsulotlarinda bozom ing
yuksak
talablarini
a n ’anaviy
estetikaning
nozik
didini
uyg 'u n lash tirib yuborgan. Q adim iy sulola ustalar avlodi vakili Rasul
M irzaahm edovning faoliyati diqqatga sazovordir.
K asanachilik
asosida
rivojlantirilayotgan
zam onaviy
kashtachilikda ham bir qator o'zgarish larg a yuz berdi. Urgut,
N urota,
K a ttaq o 'rg 'o n ,
B oysun,
Denov,
S herobod,
S h o'rchi,
S ariosiyo, Kitob, Shaharisabz, K oson, Q am ashi, G 'u z o r, N am angan,
A ndijon,
G 'allaoro l,
B axm al,
Shofirkon
singari
shahar va
qishloqlarda so ‘zana turidagi yirik shaklli dev orpechlar ishlab
chiqarilm oqda.
K ashta ustasi M adina Q osim boyeva. 2012-yil. Toshkent.
U rgut va lining atrofidagi qishloqlar k ashtachilikning yirik
m arka/lariga aylandi.
Bu kashtalar uslubida XIX asr oxiri
Sam arqand
kashtachiligi
a n ’analari
davom
etm oqda.
Chust,
M arg'ilo n,
A ndijon,
S hahrisabz,
Kitob,
B oysun
kabi
K ashtachilikning yirik m arkazlarida ham faoliyat k o ‘rsatilm oqda.
Q adim iy chevarlar avlodi, “T ashabbus” respublika tanlovi g ‘olibi,
usta chevar Z uhra O blaberdieva (B uxoro viloyati), shuningdek,
bugungi kunda 300 dan ortiq shofirkonlik chevarni ish bilan
ta'm in lag an Farhod R am azanov (ip bo ‘yoqchisi) va M uhabbat
Q o ‘chqorovalardan (chizm akash) iborat oilaviy tadbirkorlar tajribasi
ibratlidir.
N urota
va
S hahrisabz
kashtalaridagi
a n ’anaviy
m avzulardan foydalanib, m urakkab “ ilm a” usulida kashta tikayotgan
toshkentlik chevar M adina Q osim boevaning ijodiy tajribasi ham
o ‘rganishga arziydi.
H ukum atim iz va qator xalqaro tashkilotlam ing xalq badiiy
hunarm andchiligini rivojlantirish sohasida olib borayotgan ishlari
0 ‘zbekiston a n ’anaviy badiiy hunarm andchiligi sohalari qayta
tiklanishi va ravnaq topishiga ishonch uyg'otadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |