O zbekiston badiiy akadem iyasi

3. S.X o’jayev. O ’ym a kursi. 1927-yil.
Usta 
H aydarning 
o ‘g ‘li 
Q odirjon 
H aydarov 
y o g ‘och 
o 'y m ak o rlig i Q o ‘qon m aktabining yorqin vakilidir. Q .H aydarov 
ishlari 
a n ’anaviy 
y o g ‘och 
o ‘ym akorIigining 
yu ksak
badiiy 
nam unalaridir. U sta yasagan eshiklar, nam oyonlar, b o ‘g ‘otlar, 
shuningdek, bezakli stol v a kursilar, lavhlar, qalam donlar, javonlar, 
tum bochkalar, 
orom
kursilar 
naqsh-bezaklarining 
nafisligi, 
shaklning k o ‘rkam ligi bilan kishini xayratga soladi. Bu d a v r y o g ‘och 
o ‘ym akorligi Sam arqand m aktabi o^ym asining aniqligi, handasaviy, 
islim iy va gul m avzuiarining o ‘ziga xos ijro y o ‘sini bilan 
boshqalaridan ajralib turadi. Bu m aktab vakillari ichida chinor, 
em an, qora qayin, terak y o g ‘ochlaridan k o ‘proq foydalanishadi.
86

---

1990-yillarda y o g ‘och o ‘ym akorligi xalq am aliy bezak san ’atining 
an’anaviy va eng keng tarqalgan turlaridan biriga aylanadi. Bugungi 
kunda m arkazlari Q o ‘qon, Xiva, Sam arqand, T oshkent, shuningdek, 
Andijon, N am angan, Jizzaxda b o ‘lgan y o g 'o c h o 'y m ako rliginin g 
qator 
a n ’anaviy 
inaktablari 
faoliyat 
k o ‘rsatm oqda. 
0 ‘zbek 
ustalarining yangi avlodi asriy badiiy a n ’analar izidan borib y og 'o ch
o ‘ym akorligi xalq san’atining bunday nodir turini saqlab qolishga 
bebaho hissa q o ‘shishm oqda.
Y O g ‘och badiiy naqshu-nigorlari m e ’m oriy inshootlar va 
m ebeldan tortib xilm a-xil m ayda y o g 'o c h buyum lar va turli uy- 
ro‘z g 'o r ashyolarigacha keng k o ia m d a qo'llanadi. XIX asr oxiri -
XX asr boshidagi Xiva, Q o 'q o n , Buxoro, S am arqand, M arg'ilon, 
F arg‘ona, T oshkent, A ndijon, N am angan, C hust, Q uva, Oltiariq, 
Rishton 0 ‘zbekiston y o g ‘och naqsh san ’ati asosiy m arkazlari 
b o ‘lgan. H ozirgi paytda y o g ‘och va ganch o ‘ym akor ustalari 
foydalanayotgan zam onaviy naqshu-nigor bezak-gul tizim i o ‘sha 
paytda yuzaga kelgan. U shbu bezak gul tizm i islim iy va handasaviy 
unsurlari 
m iqdori 
cheklanganiga 
qaram ay, 
kom pozitsiyasi 
boshqalariga o ‘xsham asligi va m avzularining o ‘ta xilm a-xilligi bilan 
kishini hayratga soladi. M ohir ustalar bunga unsurlarning alohida 
y o ‘riqlari, gulning boshqasi ustiga chiqib ketishi, tagzam inning 
o ‘zgaruvchan rangdorligi, qism larning antiqa tarzdagi talqini bilan 
erishgan.
Islim iy naqshlar bezaklarning eng keng tarq alg an turidir. Uning 
negizida chirm oviq va buralib o ‘suvchi o 'sim lik lar tasvirlari turadi. 
Y o g ‘och va ganch o ‘ym akorligida islim iy naqshning “patnis” degan 
turi qoMlanadi. Islim iy naqshning bu turi tum orlar farqini ham 
belgilab beradi: to'rtb u rch ak shakldagi patnisni eslatadigani patnisiy, 
jonli m avjudot shakllari - turunj, quroq xilidagi k o ‘rinishlar - koshin 
deb ataladi. G ajak, qavs, suv, tanob kabi nom va atam alar 
kom pozitsiyada ulovchi unsurlar b o ‘lib xizm at qiladi. 0 ‘zbek naqsh- 
gul naqshu-nigorlari bezak gulining m ohirona tuzilgani bilan em as, 
balki rang birikm alarining u y g ‘unligi bilan dilni quvnatadi. Bunga 
q o 'sh im ch a ranglar qoidasiga rioya qilish v a takrorlanuvchi 
birikm alarning jiddiy ohangdoshligi orqali erishish m um kin. Bir 
rangning boshqasiga o lm a s lig i O 'zbekiston naqshu-nigorlarining 
o ‘ziga xos xususiyatidir. 0 ‘zbek ustalari, o ‘z ishlarida asosan, bir-

---

biriga zid ranglardan foydalanadilar. M ayda va yirik gullarning 
o ‘ziga xos tarzda yaxlitlik hosil qilishi, turdosh ranglarning chiziq 
bilan chegaralanishi, tagzam in va naqshli bezakning bir-biriga zid 
q o ‘yilishi bilan o ‘zbek naqsh-gul naqshu-nigorlarida u y g ‘unlikka 
taassurotiga erishiladi.
Y o g ‘och naqshu-nigorlarida m ahalliy b o ‘yoq lar ishlatilgan. X IX
asr oxirigacha m ahalliy b o ‘yoqchilar, asosan tuxum v a elim dan 
foydalanishgan. 
XIX 
asr 
oxiridan 
ustalar 
fabrikada 
ishlab 
chiqarilgan quruq va m oyli b o ‘yoqlardan foydalanganlar. X X asrda 
naqqosh m u s a w irla r quruq fabrika b o ‘yoqlaridan, m oyli v a emal 
(sir) b o ‘yoqlardan, laklardan foydalanganlar. O 'z b ek naqqoshlari 
k o ‘k, yashil, sariq, qizil, oq, pushti, to ‘q pushti, qora ranglarni 
k o ‘proq ishlatishgan. XIX asr oxiri va XX asr boshida naqshu- 
nigorlarni qotirish uchun ustalar kunjut m oyi va kanifoldan 
tayyorlanadigan lak q o ‘llagan. XX asrdan naqqoshlar am aliyotiga 
fabrika laklaridan foydalanish odat tusiga kiradi. N aqsh-gulning 
alohida qism larini chizish uchun m axsus qalam lar m avjud: ingichka 
m o ‘yqalam “ siyox qalam '’ bilan faqat qora, jig arran g , to ‘q 
binafsharang chiziqlar bo ‘yaladi, yum shoq va siyrak “tarir qalam ” 
ingichka chiziqlarni y o ‘g ‘onlashtirishda qo'llanadi. Enli, yum shoq 
m o ‘yqalam “tag qalam ”da keng tagzam in yuzalari b o ‘yaladi. 
M aishiy buyum larning naqshu-nigori ikki turga b o ‘linadi va ular ijro 
y o ‘sini va badiiy sifatlari jih atid an bir-biridan farq qiladi. Birinchi 
turga xontaxtalar, tokchalar, g ‘iloflar, qutichalar, egarlarning badiiy 
naqshu-nigorlari kiradi. Ikkinchi tu r om m abop buyum larning oddiy 
naqshu-nigorlari b o ‘lib, ular: beshik, m ayda ro ‘z g ‘or buyum lari, 
bolalar o ‘yinchoqlari v a h.k. lardan iborat. B adiiy naqshu-nigorning 
birinchi turini y o g ‘och naqshu-nigori bilan sh u g ‘ullanuvchi naqqosh 
rassom lar bajaradi. Ikkinchi turini esa duradgorlar ado etadi.