M avzuni m ustahkam lovchi savollar:
1. Q adim gi va antik d avr kulolchilik buyum larining qanday
turilari m avjud?
2. M ovarounnahr hududida sirli kulolchilik buyum larining
paydo b o ‘lishi v a uning aham iyati nim alardan iborat?
3. M u g ‘ullar davrigacha (IX-X11I asr boshi) asosiy kulolchilik
m arkazlar qaerda joylashgan?
4. O 'zb ekistonning qanday asosiy kulolchilik m aktab va
m arkazlari m avjud?
5.
M ustaqillik
davrdagi
kulolchilikning
qanday
asosiy
m uam m olari bor?
11-MAVZU. O ZBEK A N ’ANAVIY KANDAKORLIGI
Reja:
1. 0 ‘zbek a n ’anaviy kandakorligi shakllanishi.
2 . 0 ‘zbekiston hududidagi kandakorlik turlari va m aktablari.
3.
0 ‘zbek a n ’anaviy kandakorligining badiiy va texnologik
xususiyatlari.
Islom gacha b o ‘lgan davr kandakorlik buyum lari nam unalari
0 ‘zbekiston m uzeylarida ju d a kam saqlanm oqda. M avjud buyum lar
bezagida m ahalliy an’analar bilan b ir qatorda, hind-budda, ellin va
eron sa n ’ati ta ’siri ko'rinadi. IX-XIII asr boshi M ovarounnahrda
bronzadan ishlangan buyum lar (patnis, idish, k o ‘za, siyohdon,
sham donlar) keng tarqalgan va ularning bezagida islom san ’atiga
xos yangi estetik naqshlar ifoda etilgan. T em uriylar davriga oid
kandakorlik buyum larining nam unalari ham bizgacha ju d a kam etib
kelgan. U larning bezaklari avvalgi d avr uslublari va naqshlari bilan
bo g ‘liq. Bu davrda m ahalliy kandakorlikda inkrustatsiya (qadam a)
uslubi ishlatila boshlagan. X IX asrga kelib, Buxoro, X iva, Q o ‘qon,
Sam arqand,
S hahrisabzda kandakorlikning asosiy m aktab va
m arkazlari
shakllangan.
B uyum lam ing asosiy turlari:
patnis,
dastshuya, choyidish, qu m g ‘on, oftoba. XX asr oxiriga kelib, extiyoj
b o 'lm ag an lig i sababli, kandakorlik deyarli barham topdi. M ustaqillik
davrida
B uxoro,
T oshkent
va
Q o ‘qon
kandakorligi
qayta
tiklanganligini kuzatish m um kin.
0 ‘zbekiston am aliy sa n ’atida m a ’danga ishlov berish yosh
b o ‘yicha faqat badiiy kulolehilikdan keyin turadigan eng qadim gi
turlardan biridir. Eng keng tarqalgani esa m is kandakorligidir. M is
kandakorligi turli davrlarga noyob nam unalari etib kelgani b o ‘yicha
ham , uslublari m avzusi moMligi b o ‘yicha ham hunarm andchilikning
boshqa turlaridan ustun turadi. 0 ‘zbekiston m is kandakorligining
asosiy jam lam asi O 'zb ek isto n xalqlari m illiy tarixi D avlat m uzeyida,
T oshkentdagi 0 ‘zbekiston D avlat S an ’at m uzeyida, shuningdek,
Sankt-Peterburgdagi D avlat erm itajida saqlanadi. X IX -X X asrlar
0 ‘zbekiston kandakorligining qiziqarli nam unalari Toshkentdagi
A m aliy sa n ’at m uzeyida, Sam arqanddagi A .Ikrom ov nom idagi
0 ‘zbekiston xalqlari m adaniyati tarixi m uzeyida, X iva, Buxoro,
Q o 'q o n , F arg 'o n a, N ukus, Q arshi va T erm iz o ‘lkashunoslik
niu/eylarida saqlanm oqda. U lar O 'zbek istondagi va xorijdagi qator
xususiy jam lam alarda
ham
m avjud.
K o ‘p
asrlar
davom ida
kandakorlik o 'z ig a xos badiiy qonun-qoidalar ishlab chiqilib, uning
tcxnik ijro usullari takom illashtirilgan.
C hoydish. XX asr boshi. Q o 'q o n .
M uzeylar jam lam alarida X V III asr oxiri v a X X asr boshidagi
O 'zb ek isto n badiiy kandakorligi to 'laro q tarzda nam oyon etilgan.
Ularni bezashda o'tm ish asrlar kandakorligining an 'an alarin in g
kuchli tasiri seziladi. Bu davrda B uxoro, Xiva, Q o 'q o n , Sam arqand,
Q arshi, S hahrisabz va T oshkent kandakorlik buyum lari ishlab
chiqarishning asosiy m arkazlari b o 'lg an . XVIII asr oxiri va XIX asr
birinchi yarm i buyum lari kuchli m utanosibliklari, naqsh-gullarining
nafisligi va ifodaliligi ham da idish shakllarining o 'z ig a xosligi bilan
ajralib turadi. X IX asr ikkinchi yarm i va XX asr boshida R ossiyadan
keltirilgan fabrika buyum lari ta ’siri ostida iste’m olchilar didi
o 'zg arad i, hajm dor buyum larga talab ortadi. A m m o kandakorlik
buyum lari o 's h a paytda nafaqat o 'z in in g bezak sifatlari, balki uy ichi
jihozlarining bir qismi sifatida ochiq tokchalarga terib q o ‘yilishi
bilan ham qadrli b o ‘lgan. U lar, m ahalliy aholi turm ushida m uhim rol
o ‘ynagan. A holining boy qatlam larida bu buyum lar ijtim oiy m avqe
va egasining badavlatligini nam oyish etuvchi vosita b o ‘lib xizm at
qilgan. X IX -X X asr boshidagi kandakorlik buyum lari shakl va
xizm at turlari b o 'y ich a rang-barangdir. Ular orasida obdon bezatilib,
choy va suv solishga m o ‘ljallangan, turli nom lar bilan atalgan,
xilm a-xil qiyofa va shaklda yasalgan, suv, sut, m eva sharbati, qiyom ,
shirinlik
v a
x o ‘l
m eva
solishga
m o ‘ljallangan
rang-barang
kosasim on idishlar, ayniqsa, om m alashib ketgan.
O ftoba. X X asr boshi. Shahrisbaz.
R o ‘z g ‘orbop
idishlar tarkibiga barkashlar,
m eva,
sharbat
solinadigan kosalar, choynaklar, chelaklar v a ovqat suzish qurollari
(c h o ‘m ich, kapgir va boshqa), tovalar, kosaxaltalar, guldonlar,
k o ‘zalar, suvdonlar, chilopchinlar, turli m aishiy buyum lar: m ayda
pul (tanga)lar solib q o ‘yiladigan qutichalar, tam akidonlar; yozuv
buyum lari:
qalam donlar,
sham donlar
va
boshqalar
kirgan.
Shuningdek, m arosim uchun anjom lar - ehson qutilari, chilim lar
ham keng qoMlanilgan. M is kandakorligi buyum larini uch kasb
ustalari yasaganlar. M isgarlar qolip yasab, qalam i bilan uni
oqartirganlar, degrezlar idishlarning qolip qism larini quyganlar
(dastalar, qopqoq qubbachalari), kandakorlar buyum ga kandakori va
o ‘ym akori gullar bitganlar. B archa m arkazlarda taxm inan bir xil
kandakorlik,
o'y m akorlik,
nafis
qirqm alar
texnik
usulidan
foydalanilgan. U lar gul-naqshga m a’nodorlik b ag ‘ishlash uchun
tagzam inga puanson va to ‘r ishlovi bera boshlaganlar. Kandakori
buyum lar
gullarining
m avzulari
ancha
rang-barang
b o ‘lib,
( f/.bekiston am aliy-bezak sa n ’atining boshqa turlari bezagida ham
iichraydi. Islim iy naqshning turlari ayniqsa k o 'p . O datda, tum or
(m cdalon)lar, to Lpgullar, handasaviy shakllar, xilm a-xil hoshiya
yo'llari shu gul bilan to 'ld irilad i. H andasaviy naqshlar, odatda,
yordamchi
bezak
sanaladi.
U slublashtirilgan
ko 'rinishd a
qo'llanuvchi jo n zo tlar tasviri kam dan-kam uchraydi. Bu asosan,
jonzot tanasining m uayan qism laridangina iborat b o 'lad i: chashmi
bulbul (bulbul k o ‘zi), q o ‘chqorak (q o ‘chqor shoxi), pushta baliq
(baliq tangachasi) va boshqalar. Idish qism lari - dastalarni bezashda
aksar hollarda hayvon va parrandalarning tana qism laridan birining
hajm iy-plastik tasviri ishlatilgan - buni degrezlar bajarganlar.
Buyum larni bezashda, diniy m avzularga, shuningdek, xattotlik
uaqshu-nigorlariga katta aham iyat berilgan. XIX asr oxiri va XX asr
boshiga
kelib,
F arg 'o n a,
keyinroq
B uxoro
v a
Sam arqand
kandakorligida
m e’m oriy
yodgorliklar
tasvirlari,
Q o 'q o n
kandakorligida esa afsonaviy m avjudotlam ing qiyofalari paydo
bo'lgan.
Patnos. X IX asr boshi. Buxoro.
X IX asrda O 'zbekiston badiiy kandakorligi m ahalliy m aktablari
faoliyati to 'la y o 'lg a q o 'y ilad i. Bu m aktablarning o 'z ig a xosligi
naqsh-gul
tam oyillarida,
gul
m avzularining
m azm unida.
buyum larning shakli va nim aga m o 'ljallanganligida, shuningdek, u
yoki
bu
texnik
usullardan
foydalanishda
nam oyon
bo'ladi.
K andakorligining ehuqurligi, gullam ing xilm a-xi 11 igini aytm asa, ijro
y o 'sin i, um um an, ham m a jo y d a bir xil.
A ncha chuqur o 'ym akorlik "kandakori", sayozroq o 'ym ak orlik
"chizm a" deb atalgan. K andakorlikda o 'ym akorlikd an tashqari, yana
qirqm a kandakorlik - "shabaqa" qoMlangan. X IX asrda B uxoro va
X iva kandakorlarining buyum lari, ayniqsa, d o v ru g 1 qozongan. U lar
shakllarining nafisligi, qism larning o ‘zaro m utanosibligi v a naqsh-
gullari uslublarining barqarorligi bilan ajralib turadi. U lardan ehuqur
kandakorlik usulida ijro etilgan B uxoro kandakorlik m aktabini
alohida
ta ’kidlash
zarur.
B uxoro
XVIII
asrda
m intaqa
kandakorligining eng yirik m arkaziga aylangan. M ashhur m ahalliy
kandakor usta Shodi M uham m ad v a usta B orotboyda tahsil olish
m aqsadida 0 ‘rta O siyoning barcha joyidan yo sh lar kelishgan.
B uxoro kandakorlari yasagan buyum lar turlari xilm a-xil bo'lishi
barobarida, ular shakllarining oddiyligi va jid d iy lig i bilan ajralib
turgan. B uyum lam ing nisbatan ochiq tagzam ini chiziqlar bilan
to ‘ldirib
chiqilgan.
X V III
asrda
B uxoro
ustalari
qarshilik
kandakorlardan tagzam inga rang berishni o 'zlash tirib oldilar. A m m o
boshqa m aktablardan farqli o ‘laroq, ular bu ham m abop usuldan
m e ’yorida
va
yuksak
did
bilan
foydalanishgan.
Buxoro
buyum larining naqsh-guli nafis va aniq ancha yirik. U lar boshqa
m aktablar gullaridan nafisroq. X IX asr oxiri va X X asr boshida
B uxoro kandakor ustalari buyum larning alohida qism larini bezar
edilar. M asalan, idish qorni, b o ‘g ‘zi (b o ‘yni), dastasi, barkashlam ing
keng tagiga xattotlik yozuvlari bitganlar, goho ularga islimiy
naqshlar bilan
bezak berib uslublashtirganlar.
0 ‘sha paytda
B uxoroda kandakori naqshlar bilan bezatilgan, turli vazifalarga
m o 'ljallan g an ko ‘plab buyum lar tayyorlangan. O ftoba, choynak,
guidon, suv solinadigan k o ‘za!ar, chelaklar, kashkul, chil-kalid,
chinniqop singari m arosim iy buyum lar, ov paytida q o ’llaniladigan
n o g ‘ora - dovul, pardoz buyum i - surm adon va boshqa buyum lar
yasalgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |