O zbekiston badiiy akadem iyasi


M avzuni m ustahkam lovchi savollar



Download 2,71 Mb.
Pdf ko'rish
bet17/47
Sana06.07.2022
Hajmi2,71 Mb.
#746842
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   47
Bog'liq
HAKIMOV A. O\'ZBEK XALQ AMALIY SAN\'ATI

M avzuni m ustahkam lovchi savollar:
1. M ustaqillik davrida m illiy a n ’anaviy qadriyatlarga qanday 
m unosabat b o ‘lgan?
2. 0 ‘zbekiston m ustaqillikka erishgandan so ‘ng am aliy san’at 
sohasida qanday islohotlar b o ‘ldi?
3. “U stoz- shogird” tizim ining qayta tiklanishining sabablari 
nim ada?
4. O 'z b ek isto n hukum ati va xalqaro tashkilotlarning amaliy 
san’at sohasini rivojlantirishda qanday o ‘rin tutgan?
5. A n ’anaviy hunarm andchilikning qanday turlari m avjud?


10-MAVZU. O ZBEK A N ’ANAVIY KULOLCHILIGI
Reja:
1. 0 ‘zbek an'an av iy kulolchiligi tarixiy bosqichlari.
2. 0 ‘zbekiston hududidagi kulolchilik turlari va m aktablari.
3. 0 ‘zbek a n ’anaviy kulolchiligining badiiy v a texnologik 
xususyatlari.
K ulolchilik - 0 ‘zbekiston badiiy hunarm andchiligining eng 
qadim iy turlaridan biridir. U bajarish texnikasiga k o ‘ra, sirlanm agan 
v a sirlangan kulollikka boMinadi. 0 ‘troq va k o ‘chm anchi xalqlam ing 
m illoddan avvalgi 2 m ing yillik oxiri - 1 m ing yillik boshiga 
m ansub ikkita kulolchilik turi - b o ‘yalgan va kulrang sopol 
buyum lari 
aniqlangan. 
M ilodiy 
1-IV asrga 
tegishli 
zoo m o rf 
shaklidagi ushlagichlar bilan bezatilgan idishlar qadim gi Kaunchi 
shahri kuiolchiligiga xos. VIII asr oxiri - IX asr boshida 
M ovarounnahr hududida sirlangan kulolchilik buyum lari paydo 
b o ‘ladi v a keng tarqaladi. Bu davrga kelib, ushbu xududda 
kulolchilik sa n ’atining etakchi m arkazlari shakllanadi. Shunday 
asosiy 
m arkazlardan 
biri 
A frosiyob 
b o ‘lgan.(qadim gi 
Sam arqand)dan tashqari, C hoch, F arg ‘ona, B uxoro kabi m arkazlarda 
ham sirlangan kulolchilik buyum lari ishlab chiqarilgan. B uyum lar 
o'sim lik sim o n , geom etrik va arab yozuvlari bilan bezatilgan. XIV- 
X V asrda M ovarounnahrda ham X itoy chinnisiga taqlid qilib 
yasalgan oq-m oviy kulolchilik buyum lari paydo b o ia d i.
XIX asrga kelib, hozirgi 0 ‘zbekiston hududida quyidagi 
kulolchilik m aktablari va m arkazlari shakllangan:
a) 
S am arqand-B uxoro 
m aktabi 
(m arkazlari 
— Toshkent, 
Sam arqand, U rgut, G ‘ijduvon, SH ahrisabz);
b) F arg ‘ona m aktabi (m arkazlari - Rishton, G ‘urum saroy);
v) X orazm m aktabi (m arkazlari - X iva, M adir, K a ttab o g 1).
B adiiy sirkori keram ika (kulolchilik san ’ati) 0 ‘zbekiston am aliy
sa n ’atining eng qadim gi va g ‘oyat qiziqarli turlaridan biridir. U 
m intaqam izda VIII asr oxirida paydo b o ig a n . IX -X V I asrlarda bu 
erda kulolchilik sa n ’ati yuksak darajada rivojlangani bois ustalar 
yasagan sopol buyum lar 0 ‘rta va Yaqin Sharq m am lakatlariga 
eksport qilingan. XIX asrda hozirgi 0 ‘zbekiston hududida 0 ‘rta


( tsiyo kulolchilik san’atining tarixiy a n ’analariga ega asosiy m aktab 
va m arkazlar yuzaga keldi. Bular:
a) 
T oshkent, 
Sam arqand, 
Urgut, 
B uxoro, 
G ‘ijduvon, 
Sliaharisabz, K itob, K attaqo‘rg ‘on va D enovda m arkazlari b o ‘lgan 
m arkaziy yoki S am arqand-B uxoro m aktabi;
b) R ishton va G 'u ru m sa ro y d a m arkazlari b o 'lg an shimoli- 
sliarqiy yoki F arg ‘ona m aktabi; U rganch, X iva shaharlari, M odir va 
Kattaboq qishloqlarida m arkazlari b o ‘lgan ja n u b i-G ‘arbiy yoki 
Xorazm m aktabi.
U stalar, asosan, oshxonabop va ro ‘z g ‘orbop idish-tovoqlar 
yasashgan. 0 ‘zbek ustalarining idish-tovoqlari k o ‘rinishiga k o ‘ra: 
kosasim on shaklga (kosa) va ko 'zasim o n shaklga (k o ‘za) boMingan. 
Bunday farq ustalam ing ixtisoslashuvi bilan izohlanadi. Kulol- 
kosagar kosa, shokosa, piyola, lagan, tovoq, to g 'o ra , bodiya kabi 
idish-tovoq ishlab chiqargan; k o ‘zagar esa turli shakldagi, xajm i har 
xil k o ‘zalar va xum chalar yasagan. Idishlar kulol charxida 
aylantirilib, shaklga solingan. S huningdek b a ’zan, qolipda quyilgan 
yoki q o 'ld a yasalgan. Idishlarning shakllari o ‘ta oddiyligi va 
foydalanish 
uchun 
qulayligi 
bilan 
ajralib 
turgan. 
U larning 
m utanosibligi v a nafisligi zam inida ko‘p!ab avlodlarning didi, 
m ahorati yotadi. 
M o‘yqalam da naqsh solish (qalam i) sirkor 
buyum larni bezashning eng kam tarqalgan usuli b o ‘lib, ustalar 
buyum larni 
shunchaki 
bo'yaslim agan. 
U lar 
angob 
b o ‘yicha 
(chizm adan) o ‘yib chizishni ham m ahorat ila egallaganlar. Y uqori 
sifatli oshqovoq p o ‘stlog‘iga m ah orat bilan b o ‘yoq v a sir beriigan 
idish-tovoq ajoyib badiiy xususiyatlari bilan ajralib turadi: uning 
kom pozitsiya(tasvir)sidagi naqshu- nigorlar aniq va m a’nodor, 
ranglar yorqin v a ravon, naqsh va gullari rang-barangdir. XIX asr 
oxiri - X X asr boshida R ishton kulolchiligi o ‘zining yuqori 
texnologik v a badiiy sifatlar b o ‘yicha shaksiz etakchi o ‘rinni 
egallagan. Rishton ustalari o ‘zlarining lirizm ga y o ‘g ‘rilgan naqshu- 
nigor uslubini ishlab chiqqan edilar. U sta A bdulloning asarlari shu 
uslubning diqqatga sazovor fazilatlarini ochib beradi.


Lagan. XX asr boshi. G ’ijdivon.
B oshqa kulolchilik m arkazlari, y a ’ni, G ‘ijduvon, K attaq o ‘rg ‘on, 
M adir, S hahrisabz va T oshkentning ham buyum lari o ‘ziga xosligi 
bilan ajralib turadi. XIX asr oxiriga kelib, kulollar san ’atida uslubiy 
o ‘zgarishlar k o ‘zga tashlana boshladi. N aqsh — gul san ’atiga 
m uayyan narsalar: choyidish, k o ‘za, cholg‘u asboblaridan tortib, 
miltiq va pichoqlarning tasvirlari olib kirilgan. Shu d av r GMjduvon 
kulolchiligi naqsh-gulida hayvonotga oid alom atlarning m o‘lligi 
o ‘ziga xos xususiyat sifatida nam oyon b o ia d i. A yni ch o g ‘da bu davr 
kulolchiligida 
k o ‘plab 
m avzular 
haddan 
tashqari 
handasaviylashtirilgan. U larning nom larigina hayv on otga oidligini 
bildirgan. XIX asr oxiri va XX asr boshida S am arqandda sopol 
buyum larni sirlash uchun q o ‘rg ‘oshin siri bilan bir qatorda, 
tuproqdan ajratib olingan ishqorli sir q o ‘llanilgan. U ning zamini 
(tagi)dan k o ‘k yoki yashil b o ‘yoq bilan naqshu-nigor berilgan. 
Z angori m oviy rangda naqshlangan ushbu b uyum lar Rishton 
nam unalariga bir oz o ‘xshaydi. Shahrisabz ustalarining buyum lari 
o 'z in in g yorqin, iliq va erkin rang tasvirli suvratlari bilan ajralib 
turadi. T oshkent kulollarining k o ‘pgina m ahsuloti badiiy sifati ancha 
past. XIX asr oxiriga kelib, T oshkentda sopol m ahsulotlari ishlab 
chiqarish keskin kam aygan. U larning m iqdori em as, sifati ham 
kam aygan. C hunki ular R ossiyaning m arkaziy m intaqalaridan olib 
kelingan fabrika buyum lari bilan raqobatga dosh berolm agan. XIX 
asr oxiri va XX asr boshida X orazm kulollari idish - tovoq va 
m e’m oriy bezak bo'laklarini yaratish bilan 
sh u g ‘ullanishgan. 
X orazm kulolchiligi bezagida naqshu- nigorlam ing “arabiy xat” i 
m um toz naqsh-gullari va islim iy naqsh-gulining boyligi saqlanib 
qolgan. X iva kulolchiligi gullari m azm uniga R ossiyadan keltirilgan


ihinni, fayans m ato buyum laridagi rasm -naqshlar ta ’sir ko'rsatgan. 
Xorazmda topilgan bodiya bunga m isol b o i a oladi. U nda rubob, 
luncha, m iltiqlar tasvirlangan. 
K ulolchilikda m uayyan narsa- 
buyum larni tasvirlash kuchaygan. Fabrika b o ‘yoq!ari hisobiga 
ranglar xilm a-xilligi ortgan. F eruza rangining om m aviy ko‘kish 
ranglari bilan bir qatorda, yaltiroq q o ‘rg ‘oshin rangda tasvirlangan 
yorqin v a rang-barang naqshu- nigor keng yoyilgan. Idish-tovoqlar 
XIX - X X asr boshida, asosan, olib sotarlar tom onidan olib 
kelingan. U stalar ham o ‘z m ahsulotiarini bozorda sotish bilan 
shug‘ullanganlar. Shogirdlar ham ham ustoz ruxsati bilan lyzlari 
yasagan buyum ni bozorga olib chiqishgan. X X asr 20- yillari oxirida 
k o ‘plab kulolchilik m arkazlarida shirkatlar, kurs, m aktablar tashkil 
etilgan. Bu davrda kulollar a n ’anaviy lagan, tovoq, bodiya kosa, 
k o ‘zalar yasashgan. U larni m o ‘yqalam da naqshu- nigorlar bilan 
bezashgan, o ‘yib naqsh bitishgan, qolipda gul yasab yopishtirishgan. 
K ulolchilikning m ashhur m arkazlari o ‘zining m ahalliy o ‘ziga xos 
badiiy 
o ‘zgarishlarini 
saqlab 
qolgan. 
1960-yillar 
oxiridan 
0 ‘zbekiston a n ’anaviy kulolchiligida um um iy tashvishli holat 
kuzatiladi: a n ’anaviy kulolchilikda qator noyob m arkazlari tugab 
bitdi. 
A n ’anaviy kulolchilik ishlarining keskin yom onlashuvi 
sabablari k o ‘proq ijtim oiy-iqtisodiy ahvol bilan b o g ‘liq edi. Y a’ni 
xalq kulollari m ahsulotiga etarlicha talab y o ‘q edi, kulollarning 
m avqei tushib ketgandi. M ahalliy hokim iyat xalq ustalari taqdiriga 
befarq qaragan. 1980- yillar ikkinchi yarm i va 1990- yillar boshida 
0 ‘zbekiston a n ’anaviy kulolchiligidagi eng nohush holat kuzatiladi. 
U m um iy iqtisodiy qiyinchilik xuddi shu davrda y u z bergan edi. 
1993- yildan 0 ‘zbekistonda ijtim oiy, iqtisodiy vaziyat barqarorlasha 
boshlagach, ahvol birm uncha m o “ tadillashdi. R ishton ustalari o ‘z 
buyum larining asosiy a n ’anaviy shakllarini tikladilar va hozirgi 
paytda sopol idishning
Lagan. Usta Abdulla. XX asr boshi. Rishton.


Y assi idishlar yasaydigan ustalar “kosagar” deb atalgan. U lar 
yassi va uncha baland b o ‘lm agan shakldagi buyum lar yasashgan. 
C h o ‘ziq, baland idishlar (k o ‘za, xum ) yasaydigan ustalar esa 
“k o ‘zagar” deb atalgan. H ozirgi paytda bunday ta s n if o ‘z m a’nosini 
y o ‘qotgan. C hunki b a’zi ustalar har ikkala turdagi buyum larni 
bem alol yasaydilar. Ayni paytda k o ‘plab ustalar, ayniqsa, o 'rta va 
yosh avlod vakillari ko ‘proq yassi buyum - lagan yasash v a bezash 
bilan sh u g ‘ullanishm oqda. R ishtonda ishqorli sir tayyorlash y o ‘sini 
qayta tiklangan va ustalar undan o ‘z idishlarini b o ‘yashda 
foydalanm oqdalar. R ishtonda tayyorlangan buyum larning bezak 
m azm uni R ishton kulolehiligiga xos badiiy x ususiyatlam i belgilaydi. 
Rishton kulolchiligi naqsh-gul turlariga xos ju d a boydir. Unda 
0 ‘zbekistonda foydalanilayotgan kulolchilik buyum larining barcha 
naqsh-gul turlari: handasaviy va islim iy naqshlar, ram ziy belgilar, 
buyum tasvirlari, hayvonlar va odam tasviri m avjud. F arg ‘ona 
kulolchiligidagi m arkaz G 'urum saroydir. Bu erda 1970-80- yillarda 
uch usta - M .R ahim ov, M .T uropov va S.H akim ov ishlagan. H ozirda 
G ‘urum saroy kulolchiligi a n ’analarini, ularning shogirdlari davom
ettirm oqdalar. G ‘urum saroy sopol buyum lari naqsh-guli uncha katta 
bo'lm agan uslublar doirasidan iborat b o ‘lib, ular: k o ‘za, choryaproq, 
xochsim on yirik gul, yulduzsim on shakllardir. B uyum lar shakllari 
plaslikasi ham u qadar rang-barang emas. A m m o o ‘ziga xos. 
B uyum lar katta laganlar (diam etri 0,5 m), o 'rta c h a laganlar, 
ro ‘z g ‘orbop yassi idish 

11 
loq idishlardan iborat.
X orazm kulolchiligining asosiy m arkazlari - X onqa tum an 
m arkazi yaqinidagi M odir q ish lo g ‘i, Y angiariq tum ani m arkazi 
yaqinidagi K attabog ‘ q ishlog‘idir. X orazm kulolchiligi buyum lari
Lagan.X X asr boshi. Rishton.


ham shakllari ham bezaklarga k o ‘ra betakror xususiyatlarga ega. 
( hetlari tik qayrilgan yirik barkash - bodiya bu hududda eng keng 
larqalgan v a deyarli yagona idish turlaridan biridir. O datdagidek, 
X orazm da ham , bodiyaning ichki sirti handasaviy naqshlar bilan 
bezatiladi v a bu shakllar o ‘zaro tutashib, aylanadi. B uxoro -
Sam arqand m aktabi kulolchiligining asosiy xususiyati texnologik 
omil - q o ‘rg ‘oshin-lojuvard va yashil-sariq ham da jigarrang
bo ‘yoqlardan 
foydalanish 
bilan 
b o g iiq . 
Bu 
k o ‘p 
hollarda 
buyum larning ram ziy jara n g kasb etishini belgilaydi. 1990- yillarda 
bu m aktab buyum larida o ‘z shakl jih atid an oldingi o 'n yilliklardagi 
an ’analar rivojlangani seziladi. Bu a n ’analar G ‘ijduvondagi kulollar 
sulolasi vakillari: aka-uka A lisher va A bdulla N arzullaev yasagan 
buyum larda yaqqol ko ‘rinadi. B uxoro - Sam arqand inaktabining 
turli m arkazlarida gul tushirish y o ‘sini o ‘ziga xos xususiyatga ega. 
M asalan, G ‘ijduvon va S hahrisabz ustalari, asosan, m o 'yqalam da 
naqshu-nigor chizadilar. U rgut va Denov ustalari esa k o ‘pincha 
o ‘ym a gullardan foydalanadilar. U m um an o ‘tgan asrdagi an ’anaviy 
kulolchiligida ishlab chiqarish m arkazlari, ustalar m iqdori kam ayib 
ketishi, ishlab chiqarilgan buyum lar turi va ular texnik sifati 
pasayishi kuzatiladi. loydan yasalgan va b o ’yalgan o ‘yinehoqlarni 
ham sirlanm agan sopol buyum lar sirasiga kiritish m um kin.
Xum . U sta T u rg ’un Sherm atov. 1997-yil. G ’urum saroy. N am angan
viloyati.
Biroq 2012 yil bahorida U ba qishlog‘i (B uxoro viloyati)ga 
qilgan ekspeditsiyam iz pirovardida shu ayon b o ‘ldiki, Ham robibi
59


R ahim ovaning o ‘g ‘li Jabbor R ahim ov biror shogird tayyorlab 
qoldirm aganligi bois loydan o ‘yinchoq-hushtak y asashning qadim iy 
a n ’anasi bu erda barham topgan. U baning y ago na o ‘yinchoqsozi 
K ubaro B oboeva qoliplar y o rdam id a gipsdan yirik haykalli shakllar 
tayyorlashga o ‘tgani hunarm andchilik bu turining qadr-qim m ati 
tushib ketishi va aynishga olib keldi. A m bar opa Sattorova yasab 
kelgan g ‘ildirakli qush va hayvonlar k o ‘rinishidagi K asbining 
m ashhur o ‘yinchoqlari birm uncha a w a lro q barham topgan edi. 
Hozirgi paytda esa bu k o ‘rinishdagi o ‘yinchoqlarni G 'ijdu vo nd a 
N arzullaevlar va Sam arqandda M uxtorovlar sulolasi vakillari 
yasashm oqda. 1960-yillarda Sam arqand terrakota m aktabiga asos 
solgan m ashhur usta A bdurahim M uxtorovdan saboq olgan kelini 
Dilorom M uxtorova ushbu m aktab a n ’analarini davom ettirm oqda. 
A .M uxtorovning o ‘g ‘illari Z a rif v a Islom 1980 - 1990-yillarda 
ertaklardagi ajdarholar va folklor obrazlari ustida faol ish olib 
bordilar. B iroq ular k o ‘p ishlashm adi. H ozir faq at Dilorom 
M uxtorova 
folklor 
m avzusida 
terrakotadan 
kom pozitsiyalar 
yasam oqda. U loydan hayvonlar va xalq ertaklari qahram onlarining 
turli kom pozitsiyadagi 100 dan oriiq k o ‘rinishini yasagan.
Kishtonlik usta S h.Y usupovning o ‘g ‘li Firdavs Y usupov 2012 
yildan terrakotali o ‘yinchoqlarni b o ‘yoqsiz yasashni boshladi. Uning 
u/u n lig i 10 sm - 15 sm gacha boMgan ertak qahram onlari XX asr 
oxirida o 'ratep alik usta G ‘ofu r H alilov yasagan hajm i 20 sm - 40 
sm .gacha boMgan, ustki qism i oq -qizil-ko‘k ohakli b o ‘yoq bilan 
qoplangan yirik hajindagi fantastik obrazlarni eslatadi. Biroq ildizi 
boshqa m arkazlarga aloqador ushbu R ishton o ‘yinchoqlari yaratilish 
tajribasi m ohiyatan m ualliflik yondashishini nam oyon etadi.
M urakkab tarixiy yoMni bosib o ‘tgan GMjduvon, U rgut, Rishton, 
A ndijon, D enov, X iva va T oshken t sopol buyum larida saqlanib 
qolgan sirlangan kulolchilik o ‘zining badiiy echim i jih atid an jid d iy
qiziqish u y g ‘otadi. Sirlangan kulolch ilik buyum larida a n ’anaviylik 
va 
yangilanish 
o ‘zaro 
u y g ‘unlashgan. 
D avrning 
ijtim oiy 
o ‘zgarishlari o ‘zbek kulolchiligiga ham o ‘z ta ’sirini oMkazdi. XX asr 
o ‘rtalaridan a n ’anaviy badiiy hunarm andchilik buyum lari nafaqat 
ro ‘z g ‘or uchun kerakli jih o z, balki so v g'abop buyum sifatida ham 
qadrlana boshladi va bu yangi y u z yillikda ham davom etdi. 
B uyum larning 
k o ‘pgina 
a n ’anaviy 
shakllari 
y o 'q o lib
ketdi.


I aqatgina laganlarda turli naqsh nam unalari saqlanib qoldi va ular 
o ‘zining 
r o ‘z g ‘orbop 
xususiyatini 
y o ‘qotm adi. 
Shuningdek, 
laganlarda yangi naqsh turlari sinalib kelinm oqda. X IX asrda 
O 'zbekiston sirlangan kulolchiligining asosiy m aktablari shakllandi. 
M am lakatim izda sopol buyum larga badiiy bezak berish uslubi, 
shakli-sham oyili 
va 
texnologik 
xususiyatlariga 
k o ‘ra 
uchta 
kulolchilik m aktabi m avjud: shim oli-sharqiy - F a rg 'o n a maktabi, 
m arkaziy - B uxoro-Sam arqand m aktabi, ja n u b i-g 'a rb iy - Xorazm 
m aktabi. F arg 'o n a va X orazm m aktablari kulolchiligi m oviy-havo 
rangda b o 'lib , asosan, ishqorli sir bilan qoplanadi. Buxoro- 
Sam arqand m aktabi buyum lari sarg 'ish-jigarrang b o 'lib , bu erda 
k o 'p ro q q o 'rg 'o sh in li sir qo'llan ilad i. XX asr o 'rta la rid a ham
Sam arqand, Shahrisabz, K a tta q o 'rg 'o n , R ishton, Q o 'q o n , Jizzax, 
Xiva, U rganch bozorlarida rango-rang sirlangan sopol buyum lar 
yoki bo 'y alg an hushtak-o'yinchoqlarni xarid qilish m um kin edi.
1960-yillar boshiga kelib, bir qancha ajoyib m arkazlar y o 'q o lib a 
boshladi. B unga sabab, asosan, ijtim oiy-iqtisodiy o 'z g arish lar edi, 
albatta. Sam arqand, K a tta q o 'rg 'o n , Shaharisabz, K itob, Denov, 
T oshkent kulolchiligi an ’analari k o 'p jihatdan talofot k o 'rg an bo'lsa, 
b a’zi m arkazlari butkul y o 'q o ld i. U lar haqida faqat m uzeylarda 
saqlanib qolgan nam unalar guvohlik beradi. 1960 - 1980- yillarda 
nafaqat xalq kulol-ustalari buyum larining oldi-sotdisi, balki bu kasb 
bilan shug 'ullanad igan ustalar soni ham keskin kam ayib ketdi. 
K o 'p ch ilik m ashhur ustalar hayotdan k o ‘z yum ishgan b o ‘lsa, 
boshqalari o 'z la rig a shogird topolm ay yoki m oddiy jih atd an qo'llab - 
quvvatlanm aganligi tufayli befoyda b o 'lib qolgan kulollik hunari 
bilan sh ug'u llanm ay q o 'y ish g an . Xalq ustalari yasagan sopol 
buyum lari chinni, m etall va plassm assa singari sanoat buyum lari 
bilan raqobatlasholm agan. M ustaqillikdan keyingi d avrd a sirlangan 
sopolsozlik y o 'n a lish id a ham ijobiy o 'z g arish lar yu z bera boshladi. 
H ukum at qaroriga binoan xalq ustasining m avqei m ustahkam landi. 
Bir qator kulollar O 'z b ek isto n Badiiy A kadem iyasining oliy 
unvonlari bilan taqdirlandilar. U lar orasida T oshkentdan Akbar 
R ahim ov, R ishtondan Sharofiddin Y usupov, G 'ijd u v o n d an A lisher 
N arzullaev, S am arqanddan S h a rif A zim ov bor. Shunday b o'lsa-da, 
turli 
sabablarga 
k o 'ra, 
a n ’anaviy 
sirlangan 
kulolchilikning 
o 'tm ish d ag i m ashhur m arkazlari saqlanib qolm agan. Shaharisabz


kulolchiligi 
an ’analarini 
tiklashning 
uddasidan 
chiqilinadi. 
Shahrisabzlik 
kulollar 
sulolasining 
ettinchi 
vakili 
Rustam 
M uzaffarov hunam ing bu turini yaxshilab o ‘rgandi. B iroq uning 
sopol buyum lari sifati m azkur m aktab a n ’anaviy buyum lari sifatidan 
ancha past.
U m ar J o ‘raqulov vafot etgach, Sam arqand sirlangan kulolchiligi 
barham topdi. H ozirda tashkil etilgan Sam arqand terrakotali 
o ‘yinchoq m aktabi m ahsulotlari butunlay boshqacha. U, asosan, 
folklor m anbalarga asoslanadi v a unda shaxsiy-m ualliflik san’ati 
kuchli. D enov kulolchiligi yanada ayanchli ahvolda. U erda usta 
Z uhur Rasulov ishlab kelm oqda. Biroq u ham keksayib qolgan. 
U ning 
shogirdlari, 
hunarini 
davom
ettiruvchilar 
y o ‘q. 
0 ‘zbekistondagi Y U N E SK O vakolatxonasi bu y o ‘nalishda k o 'p g in a 
am aliy ishlam i bajargan. Jum ladan, uning k o ‘m agida S urxondaryoda 
m ahalliy usta 1. Eshonqulov ustaxonasi qayta tiklangan va sopol 
buyum lar pishiriladigan pechi ishga tushirilgan boMsa-da, Boysun 
a n ’anaviy sirlangan kulolchiligi o ‘zining avvalgi darajasiga erisha 
olm adi. O ’yinchoq-hushtak “O t” . U sta H .R ahim ova. 1968-yil. U ba 
q ish lo g ’i.
R ishton kulolchiligi a n ’analarini davom ettiruvchilar keyingi 
yillarda birm uncha k o ‘paydi. Biroq buyum larning texnologik va 
naqshli kom pozitsiyalari badiiy qiym ati jih atid an unchalik yuqori 
darajada em as. Hozirgi paytda, Sharafiddin Y usupov v a B axtiyor 
N azarov R ishton kulolchiligining yuksak an ’analarini davom ettirib, 
sam arali m ehnat qilishm oqda. G ‘urum saroy kulolchiligi a n ’analarini 
esa m ashhur usta M a’sud T uropovning shogirdi V ahobjon B uvaev 
izchillik bilan rivojlantirib kelm oqda. G 'ijdu vo n va U rgutda ustalar 
sulolasi bir m arom da ishlab kelishm oqda. G 'ijd u v o n lik m ashhur 
kulol Ibodulla N arzullaev a n ’analarini uning o ‘g ‘illari A lisher va 
A bdulla N arzullaev davom ettirm oqda. U rgutda kulolchilik san ’atini 
M ahkam
O bloqulovning 
o ‘g i i
N o “ m on 
O bloqulov 
rivojlantirm oqda. X ivada m ahalliy kulolchilik a n ’analarini xivalik 
m ashhur usta O dilbek M atchonovning farzandlari M odir q ish lo g‘ida 
va q o ‘shni qishloq K attabog‘da yashovchi kulol B ahodir O tajonov 
davom ettirishm oqda. Y uqorida nom lari keltiri Igan ustalar va 
kulolchilik 
m arkazlari 
zam onaviy 
kulolchilikning 
m ahalliy 
m aktablari xususiyatlarini saqlab qolgan. Shuningdek, ularning


buyum lari 
o ‘zida 
shu 
m arkazlarga 
xos 
texnologiya 
v a 
naqshinkorlikni nam oyon etadi.
T oshkent 
zam onaviy 
sirlangan 
kulolchiligining 
asoschisi 
M uhiddin R ahim ov an ’analarini ustaning o ‘g ‘illari A kb ar va A lisher 
R ahim ov yangicha y o 'n a lish d a davom ettirishm oqda. 1960-yillar 
boshida K ushonlarning antik kulolchiligi (I-Il asrlar) ham da 
A frosiyobning sirlangan kulolchiligi (ГХ-Х1 asrlar)ni ta ’m irlash 
ishlari bilan sh u g ‘ullangan M uhiddin R ahim ov qadim iy nam unalarni 
qayta ta ’m irlash asosida y an gicha k o ‘rgazm ali eksponatlar yaratdi. 
Bu a n ’ana uning keyingi ijodiy ishlarida ham davom etdi. 
Shuningdek, usta tem uriylar kulolchiligi nam unalari ustida ham ish 
olib borgan v a ularni yangicha talqin etishga ham erishgan. 
K eyinchalik bu y o ‘nalish uning o ‘g ‘li A kbar va A lisher ijodida 
davom ettirildi va boyitildi. U lar qadim iy a n ’anaviy texnologiya 
bilan zam onaviy naqshu-nigorlarni uy g 'u n lash tirish g a erishdilar. 
B uxorolik yosh kulol A bduvohid K arim ov ham shunday ruhda ish 
olib borib, A frosiyob va asl B uxoro ko ‘k-havo rang kulolchiligi 
a n ’analarini qayta tiklab, ularni m ualliflik buyum lari sifatida taqdim 
etm oqda. Bu ustalar a n ’anaviy texnologiyani saqlagan holda, turli 
tarixiy davrlar naqsh m avzulariga birm uncha erkin tarzda yondashib, 
buyum larga 
badiiy 
bezak 
berishda 
m ualliflik 
kashfiyotlari 
qilishm oqda. Shunisi e ’tiborliki, ularning barchasi “kulolchilik” 
m utaxassisligi b o 'y ich a oliy m a ’lum otga ega m ohir rassom lardir. 
“T o ’y g a”- dekorativ kom pozitsiya. U sta A .M uxtarov. 1978-yil. 
Sam arqand
U m um an, 
0 ‘zbekiston 
sirlangan 
kulolchiligi 
o ‘zida 
asl 
xususiyatlarni saqlab qolishi v a unda yangicha talqiniarning paydo 
b o iis h i jih atid an an’anaviy q o ‘l kashtachiligiga o ‘xshash holatni 
nam oyon etadi. Sirlangan kulolchilik ham ikkita y o ‘nalish m avjud. 
B irinchisi, a n ’anaviy sirlangan kulolchilik b o 'lib , bunga Rishton, 
A ndijon, 
G ‘urum saroy, 
U rgut, 
G ‘ijduvon 
va 
X iva 
ustalari 
buyum larini kiritish m um kin. U shbu m arkazlar ustalari ijodida 
a n ’anaviy usullar va shakllar saqlanib qolgan. Y A ngilanish esa, 
asosan, buyum lar shakli va b a’zi naqsh unsurlari o ‘zgarishi bilan 
bogMiqdir. Rishton ustalari - Rustam U sm onov, Firdavs Y usupov, 
A lisher v a B axtiyor N azirov ijodida naqsh m avzulariga birm uncha 
erkin yondashish aniq k o ‘rinadi, deyish m um kin. Ikkinchidan, usta-


kuloliarning shaxsiy-ijodiy tashabbusi ancha aniq nam oyon boMgan 
bu buyum larda foydalanilgan usul va naqshli bezaklar m uayyan 
m ahalliy a n ’analarga bogMiq boMmagan tarzda kengaytirilgan. 
M azkur y o ‘nalish yuqorida nom lari tilga olingan rassom -kulollar 
toshkentlik A kbar va A lisher R ahim ovlar va buxorolik A bduvohid 
K arim ov ijodida kuzatiladi.
0 ‘zbek kulolchiligining bozor iqtisodi sharoitiga m oslashuvi 
jara y o n id a salbiy hodisalar ham kuzatilm oqda. B ozo r sharoitida o ‘z 
m ahsulotlarini 
o 'tk azish g a 
urinish 
tufayli 
k o 'p g in a 
ustalar 
sayyohlarga m a ’qul keladigan buyum lar ishlab chiqarib, qadim iy 
a n ’analar va uslubning o ‘ziga xosligiga putur etkazdiiar. Shogirdlar 
tayyorlash bilan bogMiq m uam m olar ham talaygina. Q adim dan 
davom etib kelayotgan “u stoz-sho gird” tizim i endilikda jo nlashib
qoldi. A gar avval ustozlar shogirdlarini im tihonlarda sinab, ularga 
diplom o ‘rnida o ‘tadigan “oq fotiha’Marini berguncha ularning 
bilim i, m alakasini maMum bir darajaga etkazishgan boMsa, hozirda 
bunday am aliyot ishlari, m ing afsuski, kuzatilm aydi. Y osh ustalar 
uzoq vaqt taMim olish im koniga ega boM maganliklari bois 2 — 3 
oylik o ‘quv m ashg‘ulotlarini tugatiboq, bozorda o ‘zlarining badiiy 
jihatdan ju d a sifatsiz m ahsulotlarini sotishga oshiqadilar. Bozordagi 
savdo-sotiq ishlari yuqori m alakali usta-kulollar tayyorlashning 
a n ’anaviy tizim ini buzm oqda. Bu esa avval m ashhu r boMgan 
kulolchilik m arkazlari m avqeining yanada tushib ketishiga olib 
kelm oqda. Y uqori sifatli sopol buyum lar m uallifi yaratgan etakchi 
ustalar o ‘z m ahsulotlarini yuqori narxda sotishga urinishayotgan bir 
vaqtda shogirdlar arzon garovga m ahsulot sotishm oqda. U lar badiiy 
buyum lar salonlarini, B uxoro, Sam arqand, T oshkent sayyohlik 
m arkazlari bozorlarini o ‘zlari ishlab chiqargan sifatsiz m ahsulotlar 
bilan toMdirib tashlashgan. Yosh kulollar bozor va buyurtm achi 
didiga moMjallab m ahsulot ishlab chiqarishni jadallashtiradilar. Bu 
bilan m ahsulot sifatini tushirib yuboradilar. A lbatta yosh kulollar 
orasida ham azaliy an ’analarni tushunib etib, uni q aysid ir jihatdan 
saqlab qolishga urinayotganlar bor. M ustaqillik davrida a n ’anaviy 
kulolchilikning tiklash jara y o n i kuchaydi. U stalarga buyum larni 
sotishi uchun barcha iqtisodiy im tiyozlar yaratilib berilm oqda.
H ozirgi payt m illiy kulolchilikni rivojlantirish, uning o ‘ziga xos 
tabiatini, 
undagi 
azaliy 
naqshinkorlikni 
va 
0 ‘zbekiston


kulolchiligining badiiy-qiyofasi tuzilishini saqlab qolish dolzarb 
m uam ino b o ‘lib borinoqda. Ijodiy va tashkiliy xususiyatga ega 
m uam m olarga qaram asdan, m ustaqillik davrida yuz bergan ijobiy 
natijalar kishini quvontiradi. Xalq usta-kulollarining ijtim oiy m avqei 
oshdi. 
O 'zbekistonda 
va 
q o ‘shni 
m am lakatlarda 
kulolchilik 
an ’analariga qiziqish sezilarli darajada o 'sd i. K o‘pgina ustalar o ‘z 
m ahoratlarini yanada oshirish v a m ustahkam lash uchun xorijiy 
m am lakatlarga ijodiy safarlarga j o ‘natildi. U lar, shuningdek, chet 
ellarda shaxsiy k o ‘rgazm alarini o ‘tkazishga m uvaffaq boMishdi.

Download 2,71 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   47




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish