O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

n isb atli va nisbatsiz 
tushunchalarga 
bo’linadi. 
A gar bir tushuncha ik k in ch i tu sh u ncha orqali bilinadigan b o ’lsa, u
n isbatli b o ’ladi. 
Nisbatli tushunchalarga «katta-kichik», «aka-uka», «oq-qora» kabi 
kabi tushunchalami ko’rsatish mumkin. 
T u sh u n ch a boshqa tu shunchalarsiz
bilinadigan b o ’lsa, bu tushuncha n isb atsiz b o ’ladi. 
Masalan, «shartnoma», 
«davlat», «talaba» va hokazo.
Shuningdek, tushunchalar mazmuniga ko’ra yana 
m usbat va m anfiy 
turlarga 
ajratiladi. Bunda biz tushunchada ifodalanayotgan predmetda biror belgi borligini 
tasdiqlash yoki inkor etishga asoslanamiz. 
A gar tushunchada belgi borligi
ifodalansa, u m usbat; ak sincha, belgi y o ’qligi k o ’rsatilsa, m anfiy b o ’ladi.
Masalan, «e’tiqodli», «baxtli», «insofli», «intizomli», kabi tushunchalar musbat, 
«e’tiqodsiz», «baxtsiz», «insofsiz», «intizomsiz» kabi tushunchalar esa manfiy 
tushunchalar jum lasiga kiradi. Manfiy tushunchalar odatda «siz», «по», «be», «emas» 
va boshqa qo’shimchalar qo’shish orqali yasaladi.
Shunday qilib tushunchalaming quyidagi asosiy turkumlari mavjud:
A) yakka va umumiy 
G) nisbiy va nisbatsiz
B) jins va tur 
D) jamlovchi va jam lanm asiz 
V) konkret va abstrakt 
J) musbat va manfiy
Umumiy tushunchalar tarkibiga 
universal 
tushunchalar 
ham kiradi. 
B ilim ning m uayyan sohasiga oid, turk u m ga m ansub tu sh u nchalar universal
tu sh u nchalar 
deyiladi. 
Masalan, 
zoologiyadagi 
«hayvonlar», 
botanikadagi 
«o’simliklar» kabi tushunchalar shular jumlasidandir.
77

---

3. 
Biz falsafa fanini o ’rganish jarayonida ob’ektiv olamdagi narsa hodisalar 
o ’zaro bir-birlari bilan alohida bir-birini taqozo qiladi, olamni anglash uchun narsa va 
hodisalar orasidagi aloqadorliklarni anglash zarurati haqida xulosa hosil qilganmiz. 
Olamdagi narsa va hodisalar aloqa va munosabatlari inson ongida aks etadi va 
tushunchalar orasidagi aloqa va munosabatlarni keltirib chiqaradi.
Mantiq 
ilmida 
avvalo 
tushunchalarni