O ’z b e k is t o n r espu bl 1k a si o L iy va o ’rta m a X su s ta 'lim V a z ir L ic I

zid iik m u n osab atid agi 
tushunchalar ham qarama-qarshi munosabatidagi 
tushunchalar kabi o ’zaro bir-birini inkor qiladi. Qarama-qarshi munosabatda ikkinchi 
tushuncha aniq ifodalanadi. Zidlik munosabatida inkor etilayotgan tushuncha noaniq 
b o ’lib qolaveradi. Munosabati qarama-qarshi tushunchalar singari bir doiraga kirsada, 
inkor etgan tushuncha doiraning noaniq qismini tashkil qiladi. Agar qarama-qarshi 
tushunchalar uchinchi tushunchaga o ’rin qoldirsa, zid tushunchalar ularga hech 
qanday o ’rin qoldirmaydi. Shuning uchun ikki zid tushunchaning biri rost bo’lsa, 
ikkinchisi albatta xato, uchinchisi bo’lishi mumkin emas.
Masalan: Katta - A tushuncha 
Katta emas - A emas
Berilgan misoldagi A tushunchaning chinligi В ning xatoligini keltirib chiqaradi yoki 
aksincha. Ular bir-birini tamoman inkor etadi, uchinchisining bo’lishi mumkin emas.
4. 
Insonning olam haqida hosil qiladigan bilim shakllaridan biri mushohada 
hisoblanadi. 
M ushohada pred m etlar. hodisalar, ularning belgilari, xususiyatlari,
m u n osab atlarin i tasdiq yoki in k or sh aklida ifodalaydigan fikr shaklidir.
Inson olamni o ’rganish jarayonida undagi narsa va hodisalar o ’rtasidagi aloqa 
va munosabatlami payqaydi. M azkur aloqa va munosabatlar inson tafakkurida 
mushohada shaklida aks etadi. M ushohada tushunchalar orasidagi munosabatlardan 
kelib chiqadi. Masalan: Yer quyosh atrofida aylanadi.
79

---

Har qanday mushohada chin yoki xato bo’lishi mumkin. A gar mushohadada aks 
etgan aloqa va m unosabatlar real dunyo, undagi mavjud aloqa va munosabatlar 
in’ikosi bo’lsa, bunday fikr chin mushohada hisoblanadi. Aksincha, mushohadada 
bildirilgan fikr borliqdagi aloqa va munosabatlarni aks ettirmasa, bunday fikr yo 
chalkash, yo xato mushohada hisoblanadi. Masalan: O ’g ’rilik - jinoyat, o ’g ’rilik 
jinoyat emas. Bu fikrlardan birinchisi chin, chunki u borliqning in’ikosi.
Mushohadaning mantiqiy tuzilishi barcha uchun umumiy. U qaysi tilda bayon 
etiimasin, uning tarkibi sub’ekt (S), predikat (R), va kvantor so’zdan iborat bo’ladi. 
M ushohadaning tuzilishidan bunday umumiylik uni ifodalashda mantiqiy shaki- 
formulaga solish imkonini beradi. Masalan,
A) «O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat» va «Kuch-adolatda» mushohadalarini 
bir xil shaklda: S-R dir formulasi yordamida ifodalash mumkin.
Mushohadalarda:
a) Predmetlaming borligi, mavjudligi haqidagi fikr tasdiqlanadi yoki inkor 
qilinadi. Masalan: Haqiqat - bor, mavjud.
b) Predmetlarga xos belgi, xususiyatlar ifodalanadi. Masalan: Ayrim sonlar -
judt son.
v) Predmet va hodisalar o ’rtasidagi aloqa va munosabatlar aks etadi. Masalan: 
Xorazm viloyati Qashqadaryodan shim olroqda joylashgan.
M ushohada gap vositasida ifodalanadi. Tushunchalar so’zlarsiz mavjud bo’lishi 
mumkin bo’lmagani singari, mushohada ham ulam ing tashqi ifodasi gaplarsiz 
mavjud bo’lishi mumkin emas. K o’rinib turibdiki, m ushohada gap bilan uzviy 
bog’liq. Bu bog’liqlik tafakkur va tilning birligi va o ’zaro bog’liqligidan kelib 
chiqadi. M ushohada bilan gapning uzviy birligi, bog’liqligidan ular doimo o’zaro 
mos keiadi, degan xulosa chiqmaydi. Mushohada va gapni ularga xos xususiyatlarga 
ko’ra farqlamoq lozim:
Har qanday mushohada gap vositasida ifodalanadi. Gap mushohadaning moddiy 
ifodasi hisoblanadi. Lekin har qanday gap mushohada bo’la olmaydi. Faqat darak, 
xabar m a’nosi anglatgan gaplargina mushohada b o ’la oladi. So’roq, chaqiriq, xitob 
m a’nosidagi gaplar mushohada bo ’la olmaydi, Chunki ular tasdiq, yoki inkor 
m a’nosini anglatmaydi.
M ushohada va gap tuzilishida muayyan o ’xshashlik bo’lsada, mushohada va 
gapning tuzilishini aynan birdek, deb bo’lmaydi. Gap gramm atik tuzilishga ega: u 
bosh va ikkinchi darajali bo’laklardan tashkil topadi. M ushohada mantiqiy tuzilishga 
ega. Avvalo u ikki qismdan iborat. Ular